Бурынғы өткен заманда,
Нурдың қара таўында,
Қозы гүзар, қой гүзар,
Жылан өткен таўында,
Қара көл менен Сасық көл,
Ләйлек көл менен Нақырақ көл,
Самарқанд сайқалында,
Шақан улы Ақшахан,
Ақшаханның журтында,
Мусылман ўәлаятында,
Қарақыпшақ халқында,
Сәрдары деген урыўында,
Сақалы буўрыл болғанда.
Үни тарғыл болғанда,
Қыдырбайдай байлардың,
Төрт түлик малы бар еди,
Алты ордасы бар еди,
Ҳинжи, гәўҳар толы еди,
Улы, қызы жоқ еди.
Әне усы сорамда,
Қартхожа атлы патшаның
Бир ўәзири бар еди,
Қара көлдиң бойына,
Қус салып ол да келеди,
Қыдырбайдай байлардың,
Жайылып жатқан малларын,
Көз салып анық көреди.
Жайылып атқан маллардың үстинен шығып, Қара көлдиң жағасында турып, шурқыраған жылқыларды көреди, үйректи аўлап, оннан қоян қыдырып, Ақ тикенли, Ақ шүңгил деген жерге келеди, жайылып атқан есапсыз қойды көрип, және де жайылып атқан есапсыз түйеге қарап, шопанларын шақырып алып, бул маллардың ийесин сорап Қартхожа бий сөз баслады:
— Бедеў жалын саўаш күни тарайман,
Аў аўлап, қус салып, қоян қарайман,
Баққаныңыз кимниң малы болады?
Мал ийеси ким екенин сорайман.

Қойлар бағып, өспей қалған бойларың,
Ақшаханның бизлер билсең сойлары,
Шопан иним, енди сеннен сорайман,
Баққан малың қайсы байдың қойлары?

Қаракөлди жайлап атқан бийеси,
Ким болады бул маллардың ийеси,
Бул маллардың ийесини сорайман,
Баққанларың қайсы байдың туйеси?

Бизлер келдик Қара көлди жағалап,
Тоғайларды қоймай, аўларды қарап,
Мал ийесин енди сеннен сорайман,
Көп жылқылар жатыр онда шурқырап.

Сонда шопан сөйледи:
Айланайын, аға жан,
Арзымды есит бир заман,
Арзымды саған айтайын,
Айтпай арзым қәйтейин,
Бул маллардың ийесин,
Сизлерге баян етейин:
Мал ийесин сорасаң, Аз ғана елдиғ ғаррысы,
Перзенти жоқ Қыдырбай,
Қорғанша деген жерлерде,
Ол ғаррының үйи бар,
Мал есабын сорасаң,
Төрт мың тоқсан қойы бар,
Қара мал менен жылқысы,
Түйелери және бар,
Узақ санын сорасаң,
Малы менен түйеси,
Жылқысы менен бөриси,
Қойға болар барабар.
Қатар турған алты үй бар,
Ҳинжи менен гәўҳар бар,
Сорасаң дүнья бәрисин,
Мен билмеймен есабын,
Қойларды баққан сорлыман,
Ғаррыдан өзиң сорап ал.
Буннан кейин Қартхожа бий ҳәмелдарларын, қәлпелерин ертип алып, Қыдырбайдың үйине қарай жөней берди.

Шопаннан жолын сорады,
Жолдасларын ертип ап,
Қәлпесин алып жанына,
Қыдырбайдың үйине,
Қартхожа кетип барады.
Нешше майдан жол жүрип,
Қорғаншадай қалаға,
Ол жақынлап келеди,
Жедел берип ат айдап,
Қыдырбай жатқан ақ үйге.
Сиясат пенен енеди.
Есиктен турып ол бийиң,
Хабарлас деп сөйледи.

Қартхожа қәҳәри менен үйге қарап, «хабарлас» деп бир сөз айтты:
— Атлар жүрген қыя тас,
Патшаға болмас сен сырлас,
Бизлер келген Қартхожа,
Майданға шық, хабарлас.
Тезирек шыққыл үйиңнен,
Билсең сенлердиң ийеңмен,
Шық майданға хабарлас.
Қартхожа уллы бийиңмен,
Малыңнан хабар алмадың,
Патшаны көзге илмедиң,
Есабын неге бермедиң?
Есикке келип турыппан,
Шық, хабарлас бизлерге,
Есапсыз жыйған малыңнан,
Ақшахандай ханыма,
Жартысын неге бермедиң?
Ҳәзирден шықшы далаға,
Айдап кетейин сизлерди,
Самарқандтай қалаға!
Хан алдына барасаң,
Есабыңды бересең.
Қыдырбай, қалай көресең,
Бармай нетип қаласаң?
Қартхожа бий бул сөзди айтып болғаннан соң Қыдырбай жуўырып майданға шығады. Қартхожа бийге ийилип сәлем берип, оған қарап былай дейди:

— Отырған елимниң бәри шоқ еди,
Айтқаныныз ырас, малым көп еди,
Ықтыярым мен бериппен баққанға,
Ата дерге бир перзентим жоқ еди.

Ханымнан сизлердей адам келмеди.
Ҳеш бир ўақта ҳал-жайымды билмеди,
Қанша мениң малы-мүлким болса да,
Қудай тала бир перзентти бермеди.

Белимнен кетип тур ҳәзир мәдетим,
Диземнен кеткенди мениң қуўатым,
Кемпиримиз шыққан елли бес жасқа,
Мүликке ийе болар жоқдур перзентим.

Өзиң барып мал-дүньяны көрмесең,
Дийўанды әкелип хатлап алмасаң,
Алып барып ғәзийнеге салмасаң,
Ендигисин иним өзиң билесең.

Перзент жоқтан айланып тур мийлерим,
Басшысы жоқ, қаңғырып тур еллерим,
Маллар түўе арзымды есит Қартхожа,
Ийесиз қалып тур алты үйлерим.

Буны еситип ханлар хатқа салмай ма,
Өлсем мал-дүньямыз артта қалмай ма,
Жетписке шыққанша менде перзент жоқ,
Перзентсиздиң кейни ўайран болмай ма?

Айтып болдым мен сөзимди, өзиң бил,
Зар жылайман, мен сүймедим қызыл гүл,
Себеп пенен келдиң ғарры ағаңа,
Мийман бол бизлерге, иним, үйге кир.

Буннан кейин Қартхожа бий бир ақшам мийман болады. Оған қой сойылып, қол қаўсырылып хызмет қылынады. Ол ерте турып атланып, бәдер кетеди. Ақшаханның дәргайына жетеди. Өзиниң көрген-билгенин ханға бир-бир баян етеди:

—Бизлер миндик бедеў аттың белине,
Қырқ қәлпени ертип барып кейниме,
Көргенимди бир-бир баян әйлейин,
Қус салып биз бардық Қара көлине.

Ғаз ҳәм үйреклерге қусты жибердик,
Сыртынан қарадық, тамаша қылдық,
Есапсыз көп санлы жылқыны көрдик,
Бул гәпимди тыңлап турған Ақшахан.

Көп екен, деп алдық оны ойларға,
Қоян-қырғаўылды бардық аўлаўға,
Көргенимди бир-бир баян әйлесем,
Биз тап болдық есабы жоқ қойларға.

Көп шопанлар және қойларын баққан,
Бири отлап, бири дем алып жатқан,
Маллары келеди ҳәр бир тәрептен,
Есапсыз жайылған малларын көрдик.

Отырған жерлери оның сай екен,
Мал-дүньядан оның кеўли жай екен,
Аты Қыдырбайдур, сизден бай екен.
Дүньяда әрманы жоқдур олардың.

Мал-дүньядан оның кеўли тоқ екен,
Алтын, гүмис сол адамда көп екен,
Сонша дүнья, малы-мүлки болса да,
Ата дерге бир перзенти жоқ екен.

Нөкер ертип ол адамға бармасаң,
Мал-дүньяның есапларын алмасаң,
Жайрап жатқан ийеси жоқ мал екен,
Әрман көпдур ғәзийнеге салмасаң.

Ханымыз ең сизди хан деп билмеген,
Дәўлети шалқыған, кем-кем өрлеген
Өзиңнен басқаға есап бермейди,
Есиктеги қулы шелли көрмейди.

Оны кирип нешше ақылдан сасқан,
Бир малы бир малға барып уласқан,
Салтанатқа енди сеннен кем емес,
Мәртебеге өзиң менен таласқан.

Буннан кейин Ақшахан отырып, алпыс еки ҳәмелдар, отыз еки мөҳирдар, тоқсан тоғыз төре бий, Ағай бийин жәм қылып алып, мәсләҳәт қылып, бир сөз айтты:

Дийўанларын шақырып,
Жәлладларын тайынлап,
Еки дийўан шығарып,
«Жәллад кел» деп ханыңыз,
Ҳәмир етти оларға:
— Ал бедеўге мин, деди,
Қорғаншаға бар, деди,
Қыпшаққа саўда сал, деди,
Қыдырбайдай ғаррының,
Малы менен дүньясын,
Зери менен гәўҳарын,
Жыйып-терип ал, деди.
Жасырып қойған болмасын,
Хатланбай нәрсе қалмасын,
Бәрин хатқа сал, деди.
Улсызларға улым бар,
Қызсызларға қызым бар,
Улсыз, қызсыз бендениң,
Жыйған, терген маллары
Патшалыққа миясар,
Патшалық хатқа сал, деди,
Тезирек түргел, бар, деди,
Барып ғайрат сал, деди,
Қалмасын оның кемпири,
Мында алып кел, деди.
Есабын алған қағазды,
Бизге әкелип бер, деди.
Кеўлимдеги пикирим,
Айтайын деген сол, деди.
Бул сөзден кейин дийўанлар хатқа салмаға, жәлладлар бирдей топылып Қыдырбайға бармаға жөней берди. Нешше күнлер жол жүрип Қорғанша қалаға жақын келип, қалаға киреди. Қыдырбайдың есигиниң алдына барып, аттан жерге түседи, ақ үйге кирип, бир ақшам мийман болады, ерте менен турып, молла хатқа салмаға, дийўан есап алмаға ол жерден де неше моллаларды әкелип, дәўет-қәлемлерди таяр етип, жәлладлар майданды күтип, келгенлерди келтирмей, киргенлерди шығармай, Қыдырбай менен кемпирди ортаға алады.

Молла хатқа салады,
Дийўан есап алады,
Қыдырбайдай ғәрипти
Майданға ҳеш шығармай,
Бир күн хатқа салады,
Баспа бас хатлап алады,
Еки күн хатлап турады,
Қыдырбайдың дүньясы,
Сонда да ада болмайды.
Үш кун хатқа салғанда,
Дүнья-малын қоймады.
— Ҳәзирги жыйған дүньямның,
Барлығы сол деп жылады.
Қалмасын бөтен үйде деп,
Тинтип қараң және деп,
Ҳүким етип турады.
Ғәрип-қәсер, жетим де,
Қалған малын жыйнады.
Аяқлы малым болмаса,
Болғаны балам дүньямның
— Жасырын дүньяң болмасын,-
Деп ғаррыны қыйнады.
Қыйнаған менен ғаррыны,
Табылар дүнья болмады
Бес күнге дейин ғаррыны,
Сонда да залым қоймады,
Ғаррыны салып алдына,
Малға қарап айдады,
Қара кәлге жақынлап,
Жылқыны қоймай бир санап
Буны хатқа салады.
Қуўыс-қолтық қалдырмай,
Көл қуўысын қарады,
Қалған-қутқан жылқыны,
Сонда да олар таппады,
Жылқыны хатлап болған соң,
Ақ тикенли Ақ шүңгил,
Буған келди жақынлап,
Қойды алды есапқа,
Буны да хатқа салады.
Инанбай ғарры сөзине,
Шопанлардан сорады.
Пияда айдап ғаррыны,
Сасық мурын сантуўар,
Малға жақын барады,
Буны да хатлап алады.
Буны хатлап болған соң,
Түйени хатлап алады.
Ақыретлеп, азаплап,
«Қалдырмай айт, заңғар», - деп,
Ғаррыны тутып сабады.
Онда ғарры турады,
«Бермедиң маған перзент», деп,
Налыс етип жылады.
— Қарақыпшақ елаты,
Мал-дүньясы қурысын,
Ийелер адам болмаса,—
Деп аҳ урып жылады.
Бәрин хатқа салады.
Бозкемпирдей ғәрипти,
Ортаға салып залымлар,
Ханға алып барады,
Алып барып ханына,
Жазып келген қағазын,
Хан алдына қояды.
Дийўанларын жәм қылып,
Есапқа бәрин алады,
— Болғаны емес дүньяның,
Жасырғанды, айтың,—деп,
Басына заўал салады,
Ала қапты келтирип,
Төрт пышық салып ишине,
Атаңа нәлет, залымлар,
Кемпирди салып жанына,
Қаптың аўызын буўады.
Жәлладларды келтирип,
Бозкемпирдей ғәрипти,
— Жасырғанды, айтың!—деп,
Пышық қосып сабады.
Бәрин айтып болған соң,
Не айтады бул кемпир,
— Неге өлмедим бурыннан,
Әжелим жетти-аў қолыңнан,
Нени айтайын, шырағым,
Жасырған дүньям болмаса,
Ырзаман өзим қазама,—
Деп Бозкемпир жылады.
Урғанын жәллад қоймады,
Таяққа пышық шыдамай,
Кемпирди жулып тырнады,
Шыдай алмай азапқа,
Кемпир талып қулады.
Кемпир естен танып жығылған соң, оны босатады, үйине қайтады, бул күйикке шыдай алмай, қудайдан бир перзент тилеп, әўлийе қоймай қыдырып, қиябан шөллерге кетеди.

Хатқа салған дүньяны,
Алдырыпты қалаға,
Бул дүньяның дәртинен,
Ғарры қалды бәлеге,
Өли малдан қутылып,
Төрт түлик малды бир айдап,
Түйеден алып бир тоққыз,
Жылқыдан алып бир тоққыз,
Қойдан алып жуп тоққыз,
Қыдырбай сорлы айдап жүр,
Налыды буған шыдамай,
Қостары оның Бозкемпир.
Үсти-басы қан болып,
Толы журтқа таң болып,
Бир адам алып қасына,
Сапар шекпек жолға бир:
«Әўлийени қыдырып,
Алладан тилек тилейик,
Әўлийеге түнейик,
Мал-дүньясы қурысын,
Бала берсе көрейик,
Егер нышан бермесе,
Қыя шөлде өлейик»,

деп ғарры менен кемпир қыямет майдан шөллерге әўлийени қыдырып, малды айдап жөнелди. Аты шыққан әўлийеге барады, малын қоймай сояды, әўлийе қазанға тоймады, тилеги қабыл болмады, сонша малды таўысып, жалғыз тоқлы қалады. Жаҳанның бәрин қыдырып, бир тоқлыны жетеклеп, қыя шөлдиң ишинде Қуўсырыққа келеди. Қуўсырықтың қасында қойды баққан ғаррыға Қыдырбай жетип келип сәлем береди, сәлемин әлик алып, Қыдырбайға қарап, мына сөзди айтады:

— Бир тоқлы болып тур сениң жолдасың,
Жетпистен сексенге келип тур жасың,
Жүзиңди шаң басып, жылап келипсең,
Не тилегиң бардур мениң қурдасым.

Қәлендерсең, шөлди аралап жүргенсең,
Бул дүньяда көп қорлықлар көргенсең,
Не тилегиң бардур мениң қурдасым,
Айтқыл жөниң, жора, қайдан келгенсең?

Кемпириңди ертип шығып қасыңа,
Раҳим еттим көзден аққан жасыңа,
Бул шөллерге сизлер жылап келипсиз,
Не саўдалар түсти сениң басыңа?

Бул гәпти айтып болғаннан кейин, Қыдырбай қой баққан бабаға қарап мынаны айтты:

— Жетписке келиппен, қәдирин билмедим,
Малды бағып қыя шөлде жүр едим,
Жасым қурсын, сорай көрме, қурдасым,
Бул дүньяда көп ақырет мен көрдим.

Ат сүринер бәлент таўда дизине,
Қартайғанда қанлар келди көзиме,
Бастан-аяқ жәбирим баян әйлейин,
Қулағың сал, қурбым, айтқан сөзиме.

Жалғаншыда мендей адам болмады,
Қурсын жасым, пайманамыз толмады,
Бул дәртимди сен сорадың, қурдасым,
Ата дерлик бир перзентим болмады.

Көзлерден ағады селли жасымыз,
Қартайғанда қаңғырып жүр басымыз,
Қартайғанша бир перзентли болмадым,
Ғарға-қузғын қонар болды-аў лашымыз!

Төрт түлик малымды шөлде айдадым,
Бир шыбын жанымды мине қыйнадым,
Әўлийе қоймадым сирә қыдырып,
Ҳеш бир жерден сирә нышан көрмедим.

Бул сөзлер айтылып болғаннан кейин, әне қой баққан баба Қыдырбай ғаррыға қарап, «кемликке камал, менменге заўал, жаманлық етсе, ҳәр ким өзи қудайдан табар» деген, — деп, Қыдырбайға төрт аўыз бәйит айтып турған қусайды:
Айтқанымды тут, деди,
Бул кеткеннен кет, деди,
Ана турған Қуўсырық,
Қуўсырыққа жет, деди,
Қубласына сен шығып,
Қублаға қарап ҳәм турып,
Ғамгүнге кеўлиң толтырып;
Тәўекел етип көр, деди.
Раҳим етсе бириўбар,
Қубла бетте қапы бар,
Ашыла қойса сол қапы,
Тилегиң қабыл бир болар,
Сол қапыға кир, деди.
Тоқлыңды сойып ал, деди,
Ҳәм қазанға сал, деди.
Турған шығар мыс қазан,
Мыс қазанға сал, деди.
Аллаға налыс қыл, деди.
Тилектиң қабыл боларын,
Бүгин сынап көр, деди,
Қабыл болса тилегиң,
Бир аўҳалды билерсең,
Ашылмаса бул қапы,
Ыразы бол мийнетке,
Және айналып келерсең,
Мийнетиңниң күйгени,
Сениң өзиң бендесең,
Ҳақтың қылған ҳәмирине,
Бендесең ғой, көнерсең,
Айтып болдым сөзимди,
Қатарым, өзиң билерсең..
Бул сөзлерди айтып болғаннан кейин баба қойын айдап, жөнине кетти.

Кемпирин ертип Қыдырбай,
Баба айтқан жерге кетти,
Арқасына алып сырықты,
Қублаға қарап отырды,
Ғамгүнге кеўлин толтырды.
Ғәрип кеўли басылып,
Отыр еди зар жылап,
Намазшам болған ўақтында,
Қарап турса Қыдырбай,
Қапы кетти ашылып.
Ғаррының кеўли хош болды,
Жаратқанлар ес болды,
— Сеннен маған мал болмас,—
Деп тоқлыны сояды,
Тезлик пенен болған соң,
Мүшелеп оны қояды.
Суў қуйып мыс қазанға,
Толтырып етти салады,
Сөйтип, демин алады.
Ғарры жүзин солдырды,
Сол тоқлының етлери,
Мыс қазанды толтырды
Намазшам болған ўақтында,
Ғайыптан келип нешше адам,
Сәлем берип ҳәм кирип,
Төрге барып отырды.
Сәҳәр болған ўақтында,
— Күймегей сениң еңбегиң,
Қабыл болар тилегиң,
Алла акбар, баба!—деп,
Пәтия берди өзине.
Бул адамлар кеткеннен кейин, ғарры басын жерге қойып, көкирегин ашып, баўырын жерге берип, мойнына пота-салып, «ай қудайтала, көпке барабар болғандай бир перзент берсең, болмаса мениң жанымды алсаң»,—деп, қазаға ыразы болып, жылап баба жата берди. Таңның алды болған ўақытта Қыдырбайдың көзи уйқыға кетти, баяғы қой баққан баба түсине кирип, Қыдырбай ғаррыға қарап бир сөз айтты:

— Көтер басың Қыдырбай,
Қабыл болды тилегиң,
Кеклиден кегин алғандай,
Арлыдан арын алғандай,
Душпаннан малын алғандай,
Бир перзентли боларсаң.
Ақшахандай ол залым
Көрсеткен сизге зорлықты,
Жүдә берген қорлықты.
Перзентиң адам бир болса,
Қарақыпшақ халқыңа,
Алып берер теңликти.
Есит, қурбым, сөзимди,
Енди ашсаң көзиңди,
Ол баланың кейнинен,
Базарлық болсын сизлерге,
Көрерсең жалғыз қызыңды.
Перзент болып ол шықса,
Қоблан деп қойшы өзини.
Айтып болды сөзини.
Сөйтип, келген бабаңыз,
Ғайып болды көзинен.
Уйқыда жатқан Қыдырбай,
Ҳаўлығып жатқан жеринен,
— Жанағы адам қайда?!—деп,
Оянып кетти-аў изинен.
Бул түсти көрип болғаннан кейин, секирип жайынан турып, кемпирдиң қолынан алып, екеўи жетелесип, өзиниң Қорғанша қаласына қарай жөней берди. Қорғанша қаласына барып, туўмаған туў бнйелерди келтирип, көп малларды сойып, ғаррыларды жыйнап алып, уллы, кишилерин жәм қылып, қәдели ғарры, жигерли жигит, еңкейген кемпир, еңбеклеген жас қалмай келиң деп, әне бәршесин уш күнге дейин тәрбия қылып, бәршесиниң пәтиясын алып, жигирма бес, отызындағы қәддине келип, кемпири менен қайтадан дәўран сүрип, бир неше күн арадан өтти. Күнлерден бир күн кемпирге қыял пайда болып, пешин ўақта керилип, жаңа түскен келиндей сөйлеўге еринди, перзент еди еки ғәриптиң тилеги, кемпир жерик болып, керек болды бир жолбарыстың жүреги, ғаррысына буйырды. Қыдырбай бир дорбаны қолына алып, сары жайын ийнине салып, қартайса да тәўекел қылып, «аңсаттан бергейсең» деп, көл ишинде бир суўдың бойына барып, келер жолбарыстың жолын алып, қудайталаға налыс қылып, Қыдырбай жатпақ пенен болды. Қыдырбай жатса, қулағын салып тыңласа, ыңырсыған бир ҳаўаз қулағына келеди.

Қыдырбай ғәрип қозғалып,
Сары жайын қолға алып,
Қорамсаққа қол салып,
Тынбай қарап отырып,
Гиристи оққа толтырып,
Отыр еди бир қарап,
Келе берди алдынан,
Сарыала жолбарыс ақырып.
Қорыққанынан Қыдырбай,
Түсимде көрген бабам деп,
Қыдырбай сонда сыйынып,
Отыр еди зар еңиреп,
Ақырып келген жолбарыс,
Алдына турды кеселеп,
Сары жайды бир тутты,
Тәўекел етип оқ атты,
Атарында атса да,
Қыдырбай ғарры дым қорықты,
Атқан оғы шырп етти,
Жолбарыстан оқ өтти.
Жығылмады жолбарыс,
Қорыққанынан Қыдырбай,
Жолбарысқа қарап сөз айтты:
— Бизлер жатқан ғарры едик,
Айға шап, шерим, айға шап,
Баўырымыз толған жара едик,
Айға шап, шерим, айға шап.
Бир перзентке зар едим,
Айға шап, шерим, айға шап.
Зар жыласам аллама,
Тилегим қабыл болар ма,
Айға шап, шерим, айға шап.
Бизлерди алсаң, сен келип,
Сизлерге ылайық болар ма,
Айға шап, шерим, айға шап.
Бир перзенттиң зарынан,
Қарамай шықтым затыма,
Сен бир турған шер едиң,
Ким шыдайды пәтиңе,
Айға шап, шерим, айға шап.
Биздей жатқан ғаррыға,
Келип пәнже салғаның,
Болар ма жақсы атыңа,
Қошеметке шыдамай,
Жолбарыс жатты алдына,
Қыдырбай ғарры қалтырап,
Гөзеп атып салды да,
Жылай берди тағы да.
Ырғыған қатты пәт пенен,
Қамыслықтың ишине,
Жолбарыс барып қулады,
Қулағанын Қыдырбай,
Буққышлап барып қарады,
Рас па деп Қыдырбай,
Кесек таслап сынады.
Оқ тийген соң жолбарысқа,
Пайманасы толған соң,
Қыймылдар ҳалы болмады,
Тиклеп бойын көреди,
Ертең сәске ўақтында,
Жолбарыстың қасына,
Қыдырбай ғарры келеди.
Өлип қалған жолбарысқа,
Барыўға қорқып турады.
Қыдырбай қыял қылады,
Және шабар бизге деп,
Сары жайын қолға алып,
Бир қудайды еске алып,
Жамбаслап барып жатады.
— Шала жансар болса да,
Бизди ўайран қылар,—деп,-
Мәдет бергей алла,—деп,—
Үш мәртебе атады.
Жаны шыққан жолбарыс,
Қыймылдамай жатады,
Шын өлгенин биледи.
Өлген шердиң қасына,
Қыдырбай жетип келеди.
Қабыл етти-аў тилегин,
Қоймай алды керегин,
Жолбарыстың алып жүрегин,
Дорбасына ол салып, Үйине қарап жөнеди.
— Ашылған мениң гүзарым,
Еле де көпдур димарым,
Керегиңди мен таптым,
Далаға шықшы, дилбарым,
Оңғарды алла талабым,
Алып келдим жоқ жерден,
Аш жолбарыстың жүрегин,
Майданға шықшы бул жерде,
Қартайсаң да, қарағым.
Усылай кемпирге даўыс берип келди, кемпирдиң қолына жолбарыстың жүрегин берди. Кемпирдиң ўақты хош болып, мыйығын тартып күлип, отты ары-бери жақты да ояғын бир басты, буяғын бир басты; жерик жаман дәрт екен, қаны шығып турғанын да тыңламай, шала пискеннен кемпир жүректи жеп алып, шып-шып терге түсти, кемпирдиң кеўлиндегиси болып, жигирма жасындағы қәддине келип, кемпир жүре берди.
Айлардан ай өтти, күнлерден күн өтти. Күн мүддетине жетти, Бозкемпирдиң айы-күни бир толып, аршадан ағаш көмдирип, және жүўен кердирип толғақ тутып телмирип, Қыдырбайдай ол ғәрип «ул шашыўы болсын» деп, мал сойдырып, жақын қурбы, ағайин ҳәмме ҳаяллары жыйылып, толғаққа мейил болды. Туўа алмай Бозкемпир күн жарым толғатып, әйне сәҳәр ўақтында Қыпшақтың ҳаял-қызлары, ғарры, жигит—бәршеси, тилегин тилеп жыйналып, қуўанып күтип турады. Сәҳәр ўақты болғанда шырлап бала жерге түсти. Бозкемпириң ул туўды, оң жағынан күн туўды.
Таяр болды бир ҳаял,
Қыдырбайға бармаға,
Шүйиншисин алмаға,
Қарыў қылып жуўырды,
Жибермейди бир бирин,
Талақ киби жабысып,
Кете алмай түўе турады,
Үлкен басқы болады.
Жибере алмай бир-бирин,
Кийими дал-дал болады,
Қарыўлырақ ҳаяллар,
Әжизин қағып таслады,
Тили сақаў бир ҳаял,
Бәринен зор болады.
Қыдырбайдың алдына,
Жуўырып, шаўып барады.
Кирип барып тез үйге:
— Бүлбиллер қонар бул таўға,
Берсеңе саўға, қайнаға,
Баланы берди бир алла,
Бер сүйинши, қайнаға,
Бала түсти ингалап,
Тиледик тилек зар жылап,
Туўдырып келдим баланы,
Талап етип мен келдим,
Сүйиншини мен сорап.
Арылдаў сениң мийнетиң,
Қайтадан келди дәўлетиң,
Сүйиншим бер, қайнаға,
Қутлы болсын перзентиң.
Қыдырбай сонда сөйледи:

— Дөгерекке жүйрик атты шапсаңа,
Берейин келиним саған сүйинши,
Тезирек басқаға тағы айтсаңа.

Келин, сениң көкирегиң басылды,
Айтып келдиң, ғәрип кеўлим йош урды,
Берейин сүйинши саған, келин жан,
Себеби мен сордың бахыты ашылды.

Перзент ушын мен беремен жанымды,
Жаным түўе ағызыңыз қанымды,
Рас болса болғаны анық баламның,
Жолына әйледим дүнья-малымды.

Жаңа болды ақ үйиме жарасық,
Сүйинши сорамақ сизге минасип,
Малы қурсын, дүнья қурсын, нетейин?
Ал малымды, қыпшақ, бәрин таласып.

Бүгин шықты енди мениң қырманым,
Бурын қурып еди белде дәрманым,
Ингалап жылаған баланы көрсем,
Халқым жоқдур мениң сирә әрманым.

Бизлер көрдик Ақшахандай залымды,
Бөлип алың, ҳәрне тапқан барымды,
Жолында қойыппан шийрин жанымды,
Сүйиншимди мен берейин, келин жан.

Ақтылар көзимнен сел болып жасым,
Рас болса перзентимниң болғаны,
Жолына пай тиккен мениң бул басым.

Есапсыз қойымнан әкеп сойыңлар,
Етин жеңлер, сорпасына тойыңлар,
Жыйылып келипсиз, ағайин, досым,
Жалғызымның көрип атын қойыңлар.

Қыдырбай сөзин тамам етти. Жыйналған алымлар, отырған ғаррылар, уллысы-кишиси болып барлық адамлар, баланы ортаға әкелип, ҳәмме мәсләҳәт пенен пуқаралар, алымлар, ғаррылар, баланың реңин қарабараң көрип, «Қубыл болсын», деп ат қойды.
***

Ҳәмме пәтия берип тарқап кетти. Бала бир жасына келип, оннан екиге келди. Қоблан еки жасқа келгенде кемпири бир қыз туўды, «қыздың тойы менен баланың аяқ тойы болсын» деп бир ярым күн той берип, жети жасына келгенде пайғамбар сүннет еттирип, жети күн той берди. Бала он бир жасына келип, Қыдырбай ғәрип көп баланы жанына қойды. Сарықум деген жерден бир орда сайлап берди. Балалар менен асық ойнап, балаларға зорлық қылып, жүреги қабына сыймай, атаның алдына барып, «ата, маған жүйрик ат берсең, кейниме қырқ жигит берсең, жер-жерге барып, кеўлимди көтерсем, қалай болар екен»,—деди. Қартайғанда көрген перзенти «ат минемен» деген соң, гүдары ноқта, алтыннан пуў берген тебинги, алтын ер, ушыға терлик —барлығын таяр қылып, көп жылқыға алып барды. Көп жылқының ишинде төрт бедеўи бар еди, жылқыманларға услатып алдырды, атларға ер салып, зарттен-заберттең мустаккем ертлеп «я қорыққан жылайды, я қуўанған жылайды»,—деген, қуўанғанынан жылап, ғаррының баўыры езилди. Қубыл минген атлар баланы көтере алмай, жәниўардың омыртқасы үзилди.

Сонда бала сөйледи,
Атасына не деди:
- Айланайын, жан ата,
Жарамайды бизлерге,
Болғаны ма атыңнын,
Жаў айдасын малыңды.
Атасы еди Қыдырбай,
Буған сапар жақпады,
Тилеп алған балаға,
Жарайтуғын астына,
Жалғыз атты таппады.
Малы қурсын, нетейин,
Малымды талақ етейин,
Сонша жылқы ишинен,
Табылмады бир тулпар,
Жарамаса нетейин.
Қудай берген бала едиң,
Қолыңа жүўен ал, деди,
Бул жылқының сыртында,
Сол төбеге мин, деди,
Шыңғырлатшы суўлықты,
Келип суўлық тислесе,
Соны астыңа мин, деди.
Таўып берер ҳалым жоқ,
Мал-дүньяны нетейин
Мына жатқан көп малдың,
Ийеси балам, сен, деди.
Бирин мин де, бәрин мин,
Балам өзиң бил, деди.

Бул сөзди айтып болғаннан кейин бала төбеге минип:

Қолына алып жүўенди,
Қуррыўлап шынғырлатады,
Жабағы жүни түспеген,
Сай сүйеги саўсаған,
Төртинен беске жасаған,
Өзин көрсең тапалшақ,
Жал-қуйрығы бир қушақ,
Зордан ғана жортады,
Қарнын көрсең, жер сызған.
Сапар айы он бесинде,
Келген бәле усаған,
Гүлдир-гүлдир киснеди,
Қолындағы жүўенниң суўлығын,
Келип ғана тиследи.
Райы қайтып баланың,
Ат болар ма сеннен деп,
Мынаў керек меннен деп,
Ат басына урады,
Сонда да ҳайўан кетпеди,
Дөгерегин айланып,
Шыңғырып киснеп жүреди.
Баланың қәҳәри келеди,
— Омыртқаңды үзейин,
Қабырғаңды сындырып,
Жер менен жексен қылайын
Ноқта салып аўызыңа,
Жүўен салып аўызыңа,
Тоқым салып астына,
Писент етпей бул атты,
Ырғып минди үстине
Арман берман шабады,
Тулпар екен сарыала ат
Жүрип еди өлсин деп,
Атлар қыял қылыпты,
Тулпарлығын билсин деп
Дәрьядай кеўли тасады
Майданда қайнап йошады
Қызып кетип табаны,
Мынаў минген баланы,
Таўға алып қашады,
Минди таўдың үстине,
Сол булақтың басында,
Отыр еди бир ғарры,
Оған таяр болады.
«Ассалаўма әлейкум», — деп,
Бабаға сәлем береди,
«Ўәлейким ассалам», — деп
Сәлемин әлик алады.
Кейнинде қалған атасы,
Ғайып болды-аў балам деп,
Өксип ғәрип жылады.

Әне, шәшмениң басында отырған баба жол болсын сорап, балаға қарап бир сөз айтты:

— Сарыала атты минип балам желерсең,
Өзиң жас баласаң, нени билерсең,
Боза ишкен мәслер болған жан балам,
Жигербентим, қайсы елден келерсең?

Ертлемей минипсең минген атыңды,
Ҳеш ким қайтара алмас балам пәтиңди,
Қыя шөлде ат ойнатып келипсең,
Баян әйле балам ҳаслы затыңды.

Уақтың жетсе қызыл гүлдей соларсаң,
Қәҳәриң келсе, дәрья киби толарсаң,
Бул шәшмеге талап еткен, жан балам,
Баян әйле атың кимлер боларсаң?

Бул сөзден кейин бала бабаға қарап бир сөз айтты:

— Асаў атқа балалықтан минермен,
Биз де жүрген таўды гезген қәлендер,
Нетесиз, ата жан, жөнимди сорап,
Ақшаханның елатынан келермен.

Атлар шапқан бул майданда сорлыман,
Муҳаммет үммети, қудай қулыман,
Атым Қубыл сорасаңыз жан баба,
Қыдырбай ғаррының улы боламан.

Ол сөзди айтып болғаннан кейин баба балаға қарап бир сөз айтты:

— Айланайын, жан балам,
Сөзди тыңла сен балам,
Ҳәўес болдым көриўге,
Атыңды күтип отырман.
Жаў-жарағың бермеге,
Сениң менен танысып,
Лепесимнен болған соң,
Себеп пенен бизлерге,
Шөлде, балам, келген соң,
Қызыр Ильяс пириңмен,
Шилтерлердиң биримен,
Қыстап тапқан жериңе,
Әўели айтсаң алланы,
Яд етсең биздей бабаңды,
Сонда таяр боларман,
Оннан соңғы айтар сөз,
Шақан улы Ақшахан,
Елге салып өз даўын,
Атаңның алып көп малын,
Бес үйге салып бир нөкер,
Ләшкер жыйнап бир алып,
Еситип Қуртқа хабарын,
Үш жыл болды кеткели.
Сапары оңбай перзентим,
Ақшаханның қайтқаны,
Қуртқа дейин сулыўдың,
Хабарын саған айтқаны.
Сарыала атқа мин, деди.
Ол алдына бар, деди,
Хабарын, балам, бил, деди
Ақшахандай ол залым,
Сизге душпан сол, деди.
Талабан болып Қуртқаға,
Жети журттың палўаны,
Келип атыр, шырағым,
Атқан оғы бир тиймей,—
Қайтып атыр нешеси,
Қақпақтың қара таўында,
Аланғасар Әлип дәў
Бағып атыр соқпағын,
Тәўекел етши, жан балам,
Туўмастан бурын, шырағым
Ол атыңды қойғанбыз,
Қоблан болсын дегенбиз,
Қубыл емес атыңыз,
Рас атың Қобланды,
Пир менен мәни уғысып,
Отыр еди сөйлесип,
Қулағына Қобланның,
Келе берди көп даўыс,
Бул не деген даўыс деп,
Бабасынан сорады,
Анда баба сөйледи:
— Айтпадым ба, жан балам,
Киятырған Ақшахан,
Ол Қуртқаға бара алмай,
Қара таўдан өте алмай,
Сапары оңбай қайтты деп,
Мәни берди бабасы,
Қолына берди жарағын,
Ақ гиреўки саўытын,
Және берип қылышын,
Қоқыраўлы найзасын,
Қолына берип баланың,
Баба ойлап пайдасын,
Алла акбар, балам,—деп,
Ғайып болды көзинен.

Әне, бул сөзди айтып болғаннан кейин Қоблан жарақларын қолына алып, шыққан даўысқа қарап рәўана болып жөней берди.
Ат ойнатып ләшкерге жақын барды. Баяғы Бозкемпирди урған жасаўыл алдынан қарсы келди. Қобланға қарап: «бала, жолдан шық», деп сиясат қылды. Қобланның қатты қәҳәри келип, жасаўылды тыңламай, алдына қарап жүре берди. Ақшахан ханнын алдына барып, ийилип сәлем берип, ханға қарап жол болсын сорап бир сөз айтты:

— Жер ҳәм көкти халық әйлеген илайым,
Жалғыз едим, ҳақ кеширгей гүнайым,
Ләшкериң кейниңде, туўың жаныңда,
Жоллар болсын журт ийеси панайым.

Ләшкер ертип бул жерлерде жүрерсең,
Әжел жетсе ғапыл бенде өлерсең,
Ләшкериң кейниңде, туўың жаныңда,
Хан ата баян ет, қайдан келерсең?

Ата, жолығыппан мен ҳәм сизлерге,
Қулағың сал балаң айтқан сөзлерге,
Қайсы журттан қай шәҳәрден келерсең,
Хан ата, баян ет енди бизлерге.

Сонда хан да сөйледи,
Сөйлегенде не деди:
— Ашылған бағдың гүлисең,
Қай шәменниң бүлбилисең,
Атынды айт та, ҳаслыңды айт,
Исмиң кимлер боларсаң?

Сонда бала сөйледи:
— Даўысыңды еситип мында келермен,
Мениң өзим мәслик пенен жүрермен,
Қубыл-Қобланды сорасаң атым,
Қыдырбайдың жалғыз улы боларман.

Кең болыпты жердиң жазық даласы,
Исиңниң болмасын сирә шаласы,
Атымды сорасаң батыр Қоблан дейдилер,
Ҳаслым Қыпшақ, Қыдырбайдың баласы.

Бедеў жалын саўаш күни өрмеге
Бир күн ойнап, бес күн дәўран сүрмеге,
Алла оңғарғай мен жалғыздың ислерин,
Талап еттим қыз Қуртқаға жүрмеге.

Хан турып сонда сөйледи:

— Жетпеген жасың баласаң
Сенлер түўе, шырағым
Зая болған не палўан,
Барсаң, балам, өлесең,
Сексен бирдей дәў палўан,
Тум-тусында жатырған,
Оғы тиймей аршаға
Бәри де, балам, шаршаған.
Балам, зая боларсаң.
Барған менен Қобланлы,
Сизди көзге илмейди,
Алаңғасар Әлип дәў
Жолда жатыр ол аңлып,
Алдыңнан шығып кеселеп,
Мәгар алып қайтсаң да
Күтип турар жолыңнан,
Тартып алар қолыңнан,
Сапарыңды қой, балам.

Сонда Қоблан сөйледи:
— Белленип шығыппан оның жолына,
Баба найза берди мениң қолыма,
Сенлер қайта бериң енди елиңе,
Жанымды қойыппан Қуртқа жолына.

Сол демлерден бул демлерди кем деме,
Сен ханымсаң, нәмәрт сөзин сөйлеме,
Жатыр деп айтасаң сексен палўанды,
Бул балаңды сол палўаннан кем деме.

Алла дейип сарыала атқа минермен,
Пирлерден жәрдемди сорап жүрермен,
Талабан болыппан сулыў Қуртқаға,
Өзим жалғыз туўылғанман енемнен,
Сол Қуртқаға талап әйлеп көрермен.

Сонда Ақшахан сөйледи:
— Сен келгенше, шырағым,
Дүнья-малды бир жәмлеп,
Қарежет қылып турарман,
Жете алғандяй ҳал болса,
Ҳәм кейниңнен барарман
Жақсы болса баласы,
Атаға хызмет қылмай ма,
Аман-есен сен барсаң,
Аршаға оқты ата алсаң,
Несип болып қулатсаң,
Биз ушын аттым оқты, деп,
Айта гөр, балам, сөзиңди.
Қуртқадайын сулыўды
Бере гөр балам, өзиме.
Ким алса да Қуртқаны,
Ол кейнинен қалмайман,
Бир дүгисип көремен,
Жолың болсын, Қобланым,
Бар, кете бер жолыңа,
Жуўап бердим, өзиңе.

* * *
Қоблан ата-анасына хабарласпай, Сейдимхан батырдың елине жөней берди.

Минип аттың белине,
Шықты Қызыр шөлине,
Раўан болып жөнеди,
Атадан жалғыз мәрт Қоблан
Сейдимханның елине.
Шапқан аттың тозы менен,
Ақшахан жүрген изи менен,
Гә күни, гә түни менен,
Мәртлер сегбир қылады.
Толқысып аққан дәрьядай
Толқысып ойнап барады.
Минген бедеў желеди,
Атланып жүрген жигиттиң
Сыйынғаны пири еди.
Аран менен селеўди,
Аттың оты дер еди.
Ҳәр булақтан суў ишип,
Жеткен жерде қонады:
Гә қонып, гә түсленип,
Жете алмай сегбир қылады:
Минген аты дүр еди,
Сыйынғаны Қобланның
Қызыр Ильяс пири еди,
Гәҳи көлде, гәҳи шөлде,
Батыр жеткен жерлерге
Мийман болып барады,
Қызыр Ильяс бабасы
Алдында басшы болады.
Жақын жерде ел болса,
Атын күтип дем берип,
Арыўлап сайлап жем берип,
Талап әйлеп барады.
Жай тасындай жайнады,
Суўлықты ғырш-ғырш шайнады,
Астындағы бедеў ат,
Ақ кийик пенен жарысып,
Керилип дойнақ урады,
Ор қояндай бүгилип,
Кер кийиктей тигилди,
Узақ майдан шөллерде,
Гә бир тақыр жерлерде,
Қулан менен жарысып,
Толықсып ойнап барады.
Жете алмай жолларда,
Ел сағынған мәрт Қоблан,
Дүз көрмеген жас бала,
Сегбир әйлеп барады.
Күни-түни тынбастан,
Әзиз жанға зор қылып,
Үш ай он күн жол жүрип,
Көринермекен бир жер деп,
Қырға көзин салады.
Ел шетиндеги ағашты,
Қобландай батыр баланың,
Узақтан көзи шалады.
— «Жырағырақта ел барды,
Жақын жерде көл барды»,
Деп бала кетип барады.
Ат шомылды терлерге,
Сыйынды батыр пирлерге.
Қоблан таяр болады,
Сейдимхандай батырдың,
Мәкан қылған жерлерге,
Қоблан ер жетип барады.
Қуртқаға талабан болып жатырған көп палўанларды көрди. «Сейдимханның көмген арша ағашы қайда?» деп бир палўаннан сорады. «Жети жерде қос болып жатқан палўанлары бар, атқан оғы тиймейди, кимисине бес ай болған, кимисине үш ай болған, Қуртқаның жолына басларын қойған, сен ҳәлек болмай қайта бер кейниңе»,—деп ол адам жуўап берди. Онда Қоблан:—Үш ай он күн жол жүрип келип едим, бир тәўекел етип көрермен, аға,— деди. Сораў менен мәрт Қоблан арша ағаштың жанына барып, терекке атын байлап, сол күни мийман болады, ерте менен турып, түсинде бабасын да көреди, сары жайын қолға алып аршаға қарап оқ алып, атайын деп қыялланып, Қоблан жүрис қылады. Арша ағаштың қасына барып қарап турғандай болса палўанлар қыял қылар еди, бир атқан палўан еки қайта бара алмайтуғын еди. Сейдимханның алғаны, қағып төсеск салғаны «атаман» деп талабан болған адамды келип көретуғын еди, кеўлине мақул түссе, оған жуўап беретуғын еди. Қобланның келди деген хабарын еситип, Қобланға қарап бир сөз айтты:
— Басыңнан айрылғай қараңғы думан,
Жас баласаң, саған келип тур заман,
Сеннен бурын нешше палўанлар келген,
Ҳәлек болмай қоя қойшы жан балам.

Қамшы урмай наз бедеўлер де желмес,
Өзи кәпир, бир қуданы бир билмес,
Сеннен бурын нешше кеттилер өтип,
Жас баласаң, сениң қолыңнан келмес.

Пир керекдур сизге өнер үйретпек,
Қолынан келмеген адамлар кетпек,
Жасың толмай буўын қатпас баласаң,
Жолыңа жүрсейши етпейин ермек!

Ата алмасаң қызыл гүлдей соларсаң,
Қолыңнан келмейди-аў сениң, жас балам,
Келмесе қолыңнан ҳәлек боларсаң,
Атаман деп майырылып сен қаларсаң.

Нешше палўанларым болып талабан,
Қыйықлап нешеси оған қараған,
Жығалмай ағашты нешшеси қалған,
Ҳәлек болмай қоя қойшы, жан балам.

Әне, бул сөзди айтып болғаннан кейин Қоблан кемпирге қарап мынаны айтады:

— Сары жайды алдым мен де қолыма,
Қарамайман оңым менен солыма,
Тәўекел әйлеппен жаслық басымнан,
Сиз кемпирим жүре бериң жолыңа.

Үш ай он күнлик жоллардан келермен,
Ашықлық жолында гезип жүрермен,
Аларман деп үмитим бар Қуртқадан,
Арша ағашты бир ғана атып көрермен.

Сары жай алыппан мен де қолыма,
Қылышты байладым мен де белиме,
Көп сөйлеме, от саларман тәниңе,
Көп сөйлемей кеткил кемпир жөниңе.

Мен жайайын кемпир саған зәҳәримди,
Батырлыққа келип турғаным мәлимди,
Арман туршы, наймыт болғыр, сен кемпир
Ҳәр сөз айтып келтирмегил қәҳәримди.

Ҳәр нәрсени сөйлеп сен де турарсаң,
Зәрре турсаң, мәртлигимди билерсең,
Көп сөйлеме, арман кеткил, сен кемпир,
Ағаштың астында қалып өлерсең!

Бизлер келдик күйеў болып жатпаға,
Арша ағашты талап қылдым атпаға,
Талабан болып мен де келдим Қуртқаға,
Қызыңызды алып елге қайтпаға.

Әне буны айтып болып,
Сары жайын қолға алып,
Қорамсаққа қол салып,
Ғамгүнге кеўлин толтырып,
Сондағы айтып турғаны:

— Оғымыз кетпесин дүзге, заяға,
Рәҳим әйлегей халық еткен субҳан,
Жас басымнан талап еттим аршаға,
Мәдетти бергейсең бизге баба жан.

Кейнимде қалып тур узақта елим,
Отларға жанып тур бул ўақта тәним,
Жас баламан, талап еттим аршаға,
Қуўат бер балаға шилтерлер, пирим.

Айтып болып бул сөзди
Селлер болды көз жасы,
Қабыл болды тобасы,
Таяр болып келипти,
Жол баслаған бабасы:
— Тәўекел, бала, ет,—деди-
Қорықпай балам, ат,—деди,
Бисмилла деп оқ тартты,
Әлҳәм, деди, оқ атты,
Бақайдан жерге киреди,
Атқан оғы баланың,
Арша ағашты қулатты,
Қарап турған палўанлар,
Қулағанын көрген соң,
Айрылдық бизлер Қуртқадан деп,
Бәри гүўлеп жылапты.
Баяғы турған ол кемпир,
Барды қайтып үйине,
Күйеў келди шетке деп,
Хабар салды елине.

Әне булардан кейин қызлар ләғлимаржанларды тағып, келиншеклер шашларын жуўып, тәўир кийимлерин кийип, ҳәр жерлерге хабар берди, жекке отаў тигип, жақсы жигиглерден есикке хызметкер береди, «Күйеў келди дегенде қуў бас жумалайды»,—деген, қыз-келиншеклер уўдыр-жуўдыр болып, аўыл арасында жүреди, не бир малларды сойып, «күйеўди пайғамбарым сыйлаған», — деп, жигерли жигитлер тамамы қәде-қәўметлерди де алып, әйне сәҳәр ўақтында, ел аяғы семген ўақытта, Қуртқа қыял қылып, күйеўди көриўге ынтығады. Өзине пардоз берип, узақ жолларды баслап, ҳалақаны да узын таслап, ҳасыл затларды тағынып, сыртынан бир астарсыз шапанды да жамылып, ҳеш кимге көринбей ҳәм билдирмей Қоблан отырған жерге жүрис қылады. Еркекти сынаў бурынғыдан қалған еди. Қуртқа сулыў Қобланды сынаў ушын барған еди. Үйдиң күн шығыс жағынан барып, жабықты ашып, көз салып қарады. Қоблан көпшикти таслап жамбаслап жатыр еди. Жатқанын көрип, өзине ылайық көрмей, Қуртқа мурнын жыйырып:—«Буннан да жубай болар ма, сонша палўанлар қалып, буннан нәсип салар ма, бизге ерлер болар ма»,—деп изине қайта берди. Үйге барып, арқаға қарап ғамгүн болып отыра берди. Қатар-қурбылары келип, Қуртқаға қарап мыналарды айтады:

— Бизлер менен сениң тең болып жасың,
Қуслар қонды, сениң қәдирли басың,
Бул дүньяда қабыл еткен тилегиң,
Қутлы болсын қонған қусың, қурдасым.

Нешше палўан келди сениң қасыңа,
Рәҳим етти көзден аққан жасыңа,
Күйеў деген бул дүньяда мурадың,
Ҳәзир сениң қус қонып тур басыңа.

Келгенлерди қәлемедиң, жыладың,
Нешшесине оңлы жуўап бермедиң,
Қутлы болсын қус қоныпты басыңа,
Күйеўге тийгениң сениң мурадың.

Артық болған енди сениң димарың.
Ҳәр кимниң бар енди сенде қумары,
Тийген ярың жас жетпеген бала екен,
Еле де бар ма екен сениң әрманың.

Сонда Қуртқа сөйледи:

— Ашылмайын таза гүллерим солсын,
Әжелим жетпей-ақ пайманам толсын,
Асық ойнап жүрген жас бир бала екен,
Қутлы болмасалар және терис болсын.

Ашылған гүллерим бүгин солмаса,
Әжел жетпес ҳәм пайманам толмаса,
Баладан бизлерге жубай болар ма,
Ҳәр адамның өз қатары болмаса.

Шашың таллап он төртинен өрмесе,
Ҳәр ким қатары менен ойнап күлмесе,
Қус қонбаса терис қонсын, жеңге жан,
Әрман болар кеўлиңдеги болмаса.

Ҳалын билмей, бала ҳәлеклер болған,
Хабарымды билип қаяқтан алған,
Әрман болар қатары менен жүрмесең,
Ол баладур, бизлер ойласаң үлкен.

Қоблан бул жерде қырқ күн жатты, қазы-қәленлер келтирип, ҳаял-қызлар жәм болып, дизден төсек салып, белбеўден дастық салып, шымылдықты да қурып, «шаш сыйпар», «қол услатар» деп қәделерин ҳаяллар да алып, екеўин бир жайға келтирди, екеўи бир төсекке жатты. Арадан нешше күн өтти. Қуртқа Қобланға мынаны айтты:

— Мен жылайман өз ҳалыма зар-зар,
Сизди бизге жубай қылды бириўбар,
Қулағың сал, тыңлай-бергил, султаным,
Мен ғәрип нашарман, айтар арзым бар.

Қыял қылдым сизге бир сөз айтпаға,
Жаман ойларымды ҳәмде жойытпаға,
Сизге айтар сөзим мениң султаным,
Асыға көр тезирек елге қайтпаға,

Енди бизди бөтенлерге бермейди,
Шәрти питти, басқа адам келмейди,
Және қырқ күн бул жерлерде иркилсең,
Ағам кетти Гөҳиңаптың таўына,
Елге келсе мени саған бермейди.

Елге берди садақа деп асыны,
Сорасып нетейин сениң жасыңды,
Саған айтар сөзим мынаў, султаным,
Сорап алғыл ол айдарлы тасымды.

Айтқаным тыңласаң, бунда турмағыл,
Қайтаман деп бул кемпирди қоймағыл,
Ҳәр түрли дүньяны берер сизлерге,
Жай тастан бөтенин сирә алмағыл.

Қуртқа сөзин айтып болғаннан кейин, Көклен кемпир анасы «күйеўди үйге шақырмақлық бурынғыдан қалған еди»,—деп Қобланды үйге шақырады. Қоблан тапқан дуньялары менен үлкен үйге жақын барды. Иззет пенен ийилип сәлем берип, үйге кирди. Қара қойды сойып, алдына төс қойды, Қоблан да тапқан алтынларын кемпирдиң алдына қойды, кемпир Қобланға мынаны айтты:

— Мында келдиң, жан балам,
Сенлер мениң жанымсаң,
Үлкен балам Қараман,
Кишкене балам мәрт Қоблан,
Сол дәўлердин елине,
Кетип еди Қараман.
Ол қырқ күннен келеди.
Келгенине қарасаң,
Қалай болар мәрт Қоблан?

Сонда Қоблан сөйледи:
Мениң мында кеткенимнен,
Хабарсыз қалды-аў ата-анам
Қартайғанда атамыз,
Болған шығар сергиздан,
Қыйналмасан бизлерге,
Бүгиннен жақсы күнлер жоқ,
Жуўап берсең жан анам.

Және кемпир сөйледи:

- Айтқанға, бала, турмадың,
Күйеўдиң болар қәдеси,
Не берермен сизлерге,
Берер едим не қәлесең.
Онда Қоблан сөйледи:
— Дәркар емес дүнья-мал,
Минген бедеў шабылған,
Арша ағашты қулатпай,
Нешшениң баўыры қамылған,
Қайшы қулақ, әреби ат,
Бәри өзимнен табылған,
Мал деген бизде жүдә көп,
Қара көлге жайылған,
Перзентим деп бизлерди,
Санай ғойсаң кеўлиңе,
Қуллық етип аламыз,
Атамнан қалған нышана,
Ағызды көзден жасымды,
Арша ағашты қулатып,
Дәўир келген тусымда,
Қыйналмай берсең, аламыз,
Жай булыт киби тасыңды.
Алдымда ағам жоқ еди,
Кейнимде иним жоқ еди,
Қостар қылып өзиме,
Қулақ салсаң сөзиме,
Жай булыт тасты бермесең,
Дәркар емес дүнья-мал,
Жуўап берсең болады,
Жалғыз ғана өзиме.

Сонда кемпир сөйледи:

— Ашылмайын таза гүлдиң солғаны,
Сизге қасты еткенниң кетсин дәрманы,
Ким биледи бизде жайтастың барын,
Үйде отырған қыз Қуртқадан болғаны.

Айтыўшының сырттан айтқан сөзи еди,
Жалғыз балам атасының өзи еди,
Қалып едим Қараманға мен бермей,
Қалып турған ғаррымыздың көзи еди.

Қараман еккиңди бирдей көрмесем,
Сенлердиң арқаңда дәўран сүрмесем,
Нашар перзентимиз муңлы болады,
Ширкеў болар жайтасымды бермесем.

Аман-саў барғайсыз Қыпшақ еллерге,
Қылышты байларсаң, балам, беллерге,
Бермей қалып едим жалғыз балама,
Жайтас қутлы болсын балам сенлерге.

Әне бүл сез айтылып болғаннан кейин, Қуртқаны узатпақлыққа разылық берип, қыйлы ҳасыл ўәжлерди қызына берип, ақ күймеге миндирип, кемпир ырзаласып жыласып, ақ күймесин айдаўға алдына салып қул берип, хызметине күң берип узатты. Нешше айлар, нешше күнлер жол жүрип, Қапсығайлы Қара таўға келгенде, дәрбент жолға мингенде, күймени айдап алдына шығарып жиберди. Қуртқа кете берсин, Қоблан төбениң басына минип, төрт тәрепке қарап турса, алтыннан ерлер салынған, гүдары айыл шалынған, селеў отлап жүрген бир қара қасқа атты көреди. Қоблан жас жигитлик етип, «жолдағы олжаны таслап кетпейин» деп, барып атты услап, жетелеп жүре берди, ендиги сөзди ат ийесинен еситиңиз:
Аланғасар Әлип дәў,
Жатыр екен жол тосып,
Келе берди кейнинен,
«Тур ҳа, тур!»—деп тез басып,
Сары жайы қолында,
Жатқан екен мына дәў,
Қуртқаның жүрер жолында.
— Қанқызыл қасқа қара атым,
Бердим бала сизлерге,
Мен атыма ырзаман,
Қуртқаны берсең бизлерге.
Күтип енди жатырман,
Жүретуғын жолыңды,
Жете ғойсам изиңнен,
Байлайын еки қолыңды,
Қайда алып барасаң,
Қуртқадайын ярымды,
Тура тур, бала, тура тур,
Ағызайын қаныңды!
Меммендурман, мендурман,
Менменликке бел қойған,
Анаў турған Қуртқаға,
Ашық болған мендурман,
Тыңладың ба сен,—деди,—
Иркилип тур сен бала,
Геўдеңдеги жаныңыз,
Олжа болсын сизлерге.
Мынаў турған Қуртқаны
Қалдырып кет бизлерге,
Ким алса да Қуртқаны,
Қарсы алдына бараман,
Бир сынасып қаламан,
Басымды алсаң сен бала,
Изиңнен сонда қаламан,
Сенлердейин баланы,
Жер менен жексен қыламан!
Сонда турды мәрт Қоблан,
Бендеден қайтар ер емес,
Кеўли өскен баланың,
Жүреги дәўден кем емес,
Дәўлер менен мәрт Қоблан,
Қарсыласып келеди.
— Арша ағашқа оқ аттым,
Бир атқанда қулаттым,
Алла ығбал берген соң,
Атаңа нәлет бадҳайбат,
Алып кетип Қуртқаны,
Сендей түўе батшағар,
Не палўанды жылаттым,
Әрманлы болып сен қалма,
Бермеймен өлмей мен ярым,
Сен де мендей мәрт болсаң,
Алысыў мениң қумарым.

Бул сөзлер тамам болғаннан соң (ол ўақыттың палўанлары әўели ат сорасып, оннан соң жас сорасып, буннан кейин гезек салысар еди), дәў—«Жас бала екенсең, атысамысан, шабысамысаң, я тутысамысаң, тутысар жериңди айта қал»,—деди. Онда Қоблан:—«Жасы уллы сиз екенсиз, ҳәмелиң болса, ал»,—деди.
Әне бир-бирине үш мәртебеден гезек салып, дәўге нәўбет берди,—Алысқан алты атаңның басынан кетпесин, не де болса, аты- сайық,—деди дәў. Қоблан дәўдиң айбаты менен сымбатын әжептәўир көрди.
— Бунда келип, болдым дәўге дуўшакер,
Нелерге гезлеспес туўған батыр ер,
Налыс етип жаратқанға жылайман,
Көзим жасын селлер қылып булайман,
Мен жалғызбан қуўат бериң сыйындым,
Даўыттың улысаң, уллы Сулайман.

Бизлер болдық бул жерлерге бийқарар,
Мәдетти бергейсең халық еткен жаббар,
Ҳақтың жолын абат әйлеген Омар,
Кәрбалада шейит болған имамлар,

Белиме буўғаным жипектен пота,
Бенде едим, бастан-аяқ ҳақлықта,
Жалғыз едим, жәрдем бериң сыйындым,
Ийеси шөллердиң я Қызыр ата.

Қабыл болды тобасы,
Келди Қыдыр бабасы,
— Қорықпа, балам, дәўден,—деп
Айтты да кетти сөзини.
Қарсы турды мәрт Қоблан,
Кәпир дәўдиң өзине,
Ол ўақлары мына дәў,
Ийнинен жайын алады,
Кегейдей оғын салады.
Қоблан атлы баланы,
Байлап оқтың ушына,
Табанлап тартып қалады.
Тийгизбей оқты Қобланға,
Қаймығып кетти сарыала ат.

Сонда дәў сөйледи:
— Алдадың бизди сен бала,
Нәмәртлик етпе сен,—деди,—
Қарсы қарап тур—деди,
Қолына алып қылышты,
Қынабынан суўырып,
Еки бирдей палўанлар,
Жалғыз ҳаял себепли,
Майданда салған урысты,
Қобланның келди қасына,
Қылышларын көтерип,
Урмаға қайым болады.
Қызыр Ильяс бабасы,
Қалқан тутты басына,
Қылыш келип шық етти,
Аман қалды мәрт Қоблан.
—«Еки бермей нәўбетти,
Бир гезекти бер»,—деди.
«— Әжеп болар, бала»,—деп,
Қарсы қарап турады.
Сол ўақлары мәрт Қоблан,
Сары жайды қолға алды,
Қорамсаққа қол салды,
— Пирим Шахимәрдан!—деп,
Бабам Қызыр Ильяс,—деп,
— Ашықлардың пири,—деп,
— Ашық Зәўре, Тайыр,—деп
Арттырды мәртлер ғайратты,
Бисмилла,—деп жай тартты,—
Әлҳәмди,—деп оқ атты.
Дәўден өтип оқ кетти,
Жан жерине ол барып,
Жүрегинен оқ қапты,
Оқлар өтип кеткен соң,
— Қалдың Қуртқа бизден!—деп,
Қулашын жая қулапты.
Ақ қанжарын қолға алып,
Кесип дәўдиң геллесин,
Шүкир етип аллаға,
Қара атты жетелеп,
Өлтирип бала душпанын
Елине қарап жөнейди.
* * *
Тас басып, қум басып, елге, гә шөлде жеткен жерде мийман болып жөней берди. Нешше айлар жол жүрип, елге жақын келип, Көк орайлық, Көк Шумған деген жерге келип, Қуртқаны сол жерде қойып, елине хабар берди.
Қуртқаны көриўге ең алды менен жылқы баққан Қуралай келди.
Қуртқа да сыншы еди, көп жылқының ишинде бели қайқы кер бийе, маңлайы жазық сур бийе, көп жылқының басы еди, бир нышанды көреди.

Қуралайға сөйледи,
Сонда Қуртқа не деди:
Жылқы баққан жылқыман,
Көп жүрген болар сергиздан,
Айтатуғын зарым бар,
Жақын келши, қайнағам,
Көримлигиң сол болар,
Жуўсап турған кер бийе,
Арысыма байласаң,
Қайнаға билдим өзиңди,
Тыңла мениң сөзимди,
Алып келсең бийени,
Көрсетейин жүзимди.
Ол ўақлары Қуралай,
Бийеге барды жақынлай,
Услап алып бийени,
Бир көрмеге жүзини,
Кер бийедей бийени,
Ақ күймеге байлады,
Нықабын ашты Қуртқа жан,
Қуртқаның жүзин көрген соң,
Бийхуш болып Қуралай,
Еси кетип қулады,
Еси аўып бул жерде,
Есеңкиреп турады.

Қыпшақтың жигерли жигитлери атларға минип, қыз-келиншеклер, жигитлер ҳасыл кийимлерин кийип, Қуртқаның алдынан шықты. Қуртқа келгенлерге жүзин көрсетпеди.

Көсилген аяқ жыймады,
Келгенди көзге илмеди,
Шоры шелли көрмеди,
Қыпшақтың не бир жигитин,
Қулы шелли көрмеди,
Келген қыз бенен жигитке,
Айтты сөзди Қуртқа жан:
— Бий әдеп болып сөйлеймен,
Атам болған ғәриптен,
Мынаў турған кер бийе,
Көримликке сорайман.
Көримликке бермесе,
Алмасаңыз бийени,
Көсилген аяқ жыймайман,
Сенлерди қайним демеймен,
Бийкеш деп көзге илмеймен.
Қәтереңиз кеспесе,
Қыпшақ елге бармайман.
Көрмеймен сениң қалаңды,
Кейниме қайтып кетемен,
Барып қайыл қылыңлар,
Үлкен ғарры бабаңды!

Ол сөзлерди айтып болғаннан кейин, қызлар сол жерде қалады, жигитлер айланып жүреди, бир нешеси Қыдырбай ғаррының алдына барып, Қуртқаның айтқан жуўабын бир-бир баян қылады

— Айланайын хан ата,
Арзымды есит, жан ата,
Арзымды саған айтайын,
Халық тилегин бер, ата.
Кешеги келген ол жеңгем,
Қайтып кетсе кейнине,
Жалғыз ағам Қобланды,
Алып кетсе елине,
Неге бермей турыпсаң,
Қартайып қалған бийеңди?

Сонда атасы сөйледи:

— Жылама балам, жылама,
Айтайын гәптиң мен жөнин,
Көргенсиздиң баласы,
Ол көргенсиз болмаса,
Жаңа келген келиншек,
Салар ма малға ол қолын,
Бийеси қурысын, нетейин,
Малды талаў етейин,
Кер бийедей бийеге,
Шаўып еди суў тулпар,
Көргенимди айтайын,
Бере қойсам бийени,
Еркек қулын ол туўса,
Айрылғаным баламнан,
Отыр едим мен бермей,
Ҳарам өлгир себилди,
Көргенсиздиң баласы,
Бийени көрип таныған,
Ат болып минсе үстине,
Кеткени бизден мәрт Қоблан.
Бермегеним сол еди,
Не қылайын, халқым-аў,
Ала қойсын жан балам.

Әне бул сөзди айтып болғаннан кейин, қыз-жигитлердиң ўақты хош болып, узағына хат жиберип, жақын жерге ат жиберип, халыққа хабар салды, жигитлер ылақ ойнап, қыз-келиншектиң дөгерегин айланып Қоблан жатқан ордаға алып келип, келин қылып түсирди, кер бийедей бийени мынаў турған ордаға өзинен бурын киргизди. Әне шақырған адамлардан келип, алтын қабақ аттырып, тойда палўан туттырып, ылақ, байрақ шаптырып, 17 күн той берип, тойды да тақатты. Қуртқа жан кер бийени қырқ күн бақты, арадан қырқ күн өткенде кер бийеден қулын туўды, шын маңлайдан күн туўды, тобығында меңи бар, тоты қустай жаныўар, Қоблан мәртке миясар, Қуртқа оның аўзы-басын сыпырып, қулағына үрледи, емшегин аўзына салып, перзентим деп жүреди. Сырық алып қолына, байталды салып алдына, майданға қуўып жиберди. Қобланнан Қуртқа алты жыл мәўлет алды, арадан үш жыл өткенде елге ғалаўыт пайда болып, Қоблан Қуртқаға қарап бир сөз айтты.

Қуртқаға келип мәрт Қоблан.
Торы тайын тиледи,
Тилегенде бермеди,
Зорлық етип мәрт Қоблан,
Қуртқаның сонда қолынан,
Тартып алып жүреди.

Онда Қуртқа жылады:
— Қолдан зорлап алдың тайым,
Билмедиң султан ҳал-жайым,
Және үш жыл турғанда,
Қандай ҳайўан болса да,
Алар еди ол пайын.

Ендиги сөзди Қобланның қырқ жигитинен еситиңлер:—Ҳай Қоблан аға, буннан кетсек, ханның Қара көл, Сасық көл, Ләйлек көл, Қақрақ көл, Қорық көлиндеги сексен қулын өлтирсек, Қаршыға атлы қалмақты қулағы менен мурнын кесип ҳәм өзине жегизсек, «ханыңа айтып бар», деп жиберсек, қалай болар, оға — деди. Қоблан: — Әжеп болар, — деп қырқ жигитти кейнине ертип, ханның қадаған көлине барып, сексен қулын өлтирип, Қаршығаның қулақ мурнын кесип, нақ өзине жегизип, «бар, ханыңа айтып бар, зорлығым»,—деп жиберди. Қаршыға патшаның алдына барып, мына сөзлерди айтады:

— Тақсыр, ханым, дат,—деди,
— Арзық болса, айт,—деди.
Алты үйли Қара қыпшақтың,
Елди гезген саяғы,
Қоблан атлы гедейдиң,
Бизге тийди-аў таяғы,
Қәҳәрли бир ер екен.
Аўзы қанлы бөри екен,
Сексен қулым өлтирди,
Мәнисине келтирди,
Қаршыға атлы қалмақпан,
Қулақ-мурнымды кесип,
Нақ өзиме жедирди.
— Мине қылған зорлығым,—деп
Ханым сизге жиберди!—
Айтып болып бул сөзди,
Еңиз-теңиз жылады.

Сонда ол хан сөйледи:
— Мында келиң Қартхожа!
— Ағай бийин шақырды: —
Хан кисисин урғаны,
Ханға саўда салғаны,
Бий кисисин урғаны,
Бийдиң өлип қалғаны,
Ханға зорлық қылғаны,
Паймананың толғаны,
Еллерге жазың қағазды,
Жыйнап алың әскерди,
Қорғаншаға барайық,
Қатынын күң қылайық,
Жетиге шыққан сиңлисин,
Олжа қылып алайық,
Алып келген Қуртқасын,
Қатын қылып алайық,
Жаңа шыққан Қобланды,
Бүл ялғаншы дүньяға,
Шықпағандай қылайық,

Ақшахандай хан бул сөзди айтып болып, халыққа хат жазды, ўәзири Ағай бий, кеңесшиси Қартхожа бий, әскерлерди жыйнап алды. Қобланның үстине бармаға ықрар қылды. Қартхожа бий «ханым, арзым бар»,—деди. Ханы «не арзың бар?»—деди. Қартхожа бий ханға қарап, мына сөзди айтты:
— Қобланның ҳаслын сорасаң,
Рустемниң нәсили еди;
Тийкарғы атын сорасаң,
Дәсти Қыпшақ дер еди,
Қара Қыпшақ урыўы,
Ол айрылған ел еди,
Алты үйли Қыпшақтың,
Елди гезген саяғы,
Қоблан атлы батырдың,
Кимге тиймес таяғы,
Қоблан атлы батырға,
Қырқ мың ләшкер қол барса,
Қырғын болар деп еди,
Бул сапарды сен қойсаң,
Қырқ күн тамам тон берсең,
Қобланға атлы жиберсең,
Қобланды тойға шақырсаң,
Шақырған тойға ол келер,
Отаўдан орынлар берип,
Тойдан орын бермесең,
Қоблан аршыл, деп еди,
Усыны исле сен ханым,
Сонкан өлер, деп еди,
Мәгәр оннан өлмесе,
Ақсуўат деген жерлерден,
Хожахмет еккен байтерек,
Соннан атты шаптырсаң,
Аты қалса шөллерде,
Буннан өлер, деп еди,
Егер буннан өлмесе,
Бөке дәўдей палўан менен,
Гүресиўге салсаң сен,
Соннан өлер, деп еди.
Мәгәр оннан өлмесе,
Азыўдың аўыр шәҳәринде,
Көбиклидей дәўи бар,
Соннан өлер деп еди.
Буннан да ол өлмесе,
Айналмас Гәўирди,
Буны алар, деп еди.
Атқыз оқты сақпанша,
Шәменбет дәў журтында,
Қоблан өлер, деп еди,
Ала-лай менен була-лай,
Буны алар, деп еди,
Ақ кермен менен жан кермен,
Буны алар деп еди,
Ақлығы менен шаўлығы,
Жети журтқа Қобланның,
Патша болар, деп еди.

Бул сөзлерди айтып болғаннан кейин, ханға мақул түсип, ҳәр аўылға үй салып, той әнжамын тутып, хан жар салдырды. Ат шаптырып далаға, жар салдырып қалаға, «гүреспаз палўан болсаң, қошқарпаз болсаң, атшабар болсаң, бақсы-жыраў болсаң, келе бересең» деп дағаза қылды. Қобланға да қос атлыны жиберип, Қобланды да тойға шақырды. Қоблан шақырған тойға келди. тойдан үлесин бермеди. Қоблан қырқ жигитине:—Қырқ жигитим, турыңлар, барлығың атқа миниңлер, еки көзди аттың қос қулағының арасынан айырмай жүриңлер: хан алдына барамыз, ийилип сәлем беремиз, сәлемди алса, алғаны, егер сәлем алмаса, ийегимди қағарман, Ақшахандай ханның егленбей басын алыңлар,-деди. Ақшахан да «Қоблан келгенде, сәлем бергенде, сәлемин алып, днзеңди қозғап жай берсеңизлер, өзиңиз өлимдар, малыңыз патшалық» деп, ескертип қойып, бәс пенен отырған еди.
Қоблан тар көше менен жүрди ҳәм ханға келди, аттан жерге түсип, ийилип сәлем берип киреди. Арўағы зор, периштеси басым Қоблан кирип келгенде хан өзи баслап, оң қапталынан жай берди. Азанда келген Қоблан, сәскеге шекем отырды, ҳеш адам сөз айта алмады. Хан Қартхожа бийге сөз берди:

Хан алдында Қартхожа бий,
Ханға арқасын сүйейди,
Қобланға қарап сөйлейди:
— Атаңа нәлет, ноғайлы,
Бабана нәлет, ноғайлы,
Жайлаўға үйин қондырып,
Қорыққа малын жайдырып,
Ханның қулын өлтирип,
Көрдиң бе ханды оңайлы
Ханға зорлық қылғаның
Малыңды әкеп жайғаның,
Елден шығып ат шапқаның,
Қайсы ханның деми еди,
Шақан улы Ақшахан,
Қай ханыңнан кем еди,
Атаң еди Қыдырбай,
Тоғыз түлик малы бар,
Тоғыз мың ләшкер дедиң бе,
Ақшаханның алдына,
Жәлладлардың қолына,
Атаңа нәлет, Қоблан сен,
Өлмеймен деп келдиң бе!

Бул сөзди айтып болғаннан кейин, Қобланның қатты қәҳәри келип, түклери тебендей шаншылып мынаны айтты:

— Атаңа нәлет Қартхожа,
Бабаңа нәлет, Қартхожа,
Сен тилиңди тарт, хожа,
Ханның аўзы сенбедиң,
Бийдиң аўзы сенбедиң,
Басың көтер Қартхожа,
Кимлер айтты хожа деп,
Ҳийлекер шайтан сен хожа,
Жазлаўға малым жайдырсам,
Өзимниң қойған бағатым,
Жети атадан бермаған,
Суў жиберген көлатым,
Бунда ханның неси бар.
Үш ай он күн жол жүрип,
Арша ағашын қулатып,
Сексен палўан жылатып,
Сейдимхан батыр елинен,
Қыз Қуртқаны келтирсем,
Бунда ханның неси бар.
Өзимниң ғайрат күшимде,
Бунда ханның неси бар.
Сойдым өзим малымды,
Шаштым алтын пулымды,
Бунда ханның неси бар.
Өлтирсем, мен өлтирдим,
Өзимниң анық қулымды,
Әўладыман Шыңғыстың,
Тахт үстинде Ақшахан,
Ақшаханның атасы,
Журт сораған Шақан хан,
Шақан ханның атасы,
Қанушадай ғарры қул,
Енеси еди Хандыр бий,
Дәўлетим келген шағында,
Түйемди баққан қулымды,
Тезек терген күңимди,
Қәҳәрим келсе Қартхожа,
Қараша қулдай көрмеймен,
Тахт үстинде ханыңды.
Көп сөйлеме Қартхожа,
Алайын ба жаныңды,
Ишейин бе қаныңды?!

Әне, сөз айтылып болғаннан кейин «қорықпасақ сыбырлаймысаң»,—дегендей «неге айттырдым» деген күн туўып. Ақшахан Қартхожа бийге бир сөз айтып турған усайды.
— Ҳаў Қартхожа, Қартхожа,
Сен тилинди тарт, хожа,
Ырылдайсаң, қаппайсаң,
Айтар гәпиң таппайсаң,
Қоблан түўе бәтшағар,
Бизлерге де жақпайсаң,
Қоблан түўе бәтшағар,
Айтар гәплер ол ма еди,
Ханның дәрти қул ма еди,
Айтсаң бойма бул сөзди,
Үш ай он күн жол жүрип,
Қатаған Ноғай елинен,
Қараманның халқынан,
Арша ағашты қулатып,
Палўанларды жылатып,
Ақ күймеге мингизип,
Қыз Қуртқаны әкелди,
Аланғасар Әлип дәў,
Әлип дәўди өлтирип,
Сәтине исин келтирип,
Батырлығын билдирип,
Он жети күн той берди,
Ханым деп атлы келмеди,
Атам деп мүше бермеди,
Буннан өкпем бар еди,
Айтсаң бойма бул сөзди.
Және қырқ күн той бердим,
Үш мәртебе ат жибердим,
Шақырттым, Қоблан келмеди,
Буннан өкпем бар еди,
Айтсаң бойма бул сөзди.
Қазақ халқы атынан,
Келип еди алты бий,
Шақырттым, Қоблан келмеди,
Буннан да өкпем бар еди.
Кенегестен Керим бий,
Алмаўыттан Өмир бий,
Бул да келди Қартхожа,
Шақырттым, Қоблан келмеди.
Түркменнен шығып алты бий,
Бул да келди Қартхожа,
Шақырттым, Қоблан келмеди,
Буннан өкпем бар еди.
Төрт мың үйли Дулурдан,
Буннан да келди ғой төрт бий,
Шақырттым, Қоблан келмеди,
Буннан да өкпем бар еди.
Шымамнан келди жети бий,
Шақырттым, Қоблан келмеди,
Сексен үйли хожа да,
Сары хожа, Қәмбил бий,
Шақырттым, Қоблан келмеди,
Қулы қурысын, нетейин,
Дүнья қурысын, нетейин,
Жатқан ғана жыланның,
Қуйрығын бастың сен,—деди,
Бүйтип берген той қурысын,
Қоблан атлы жалғыздан
Қорқып өскен бой қурысын,
Отаўдан орнын бер,—деди,-
Тойдан үлес бер,—деди,—
Өзи батыр ер екен,
Жайғастырып кел,—деди,—
Жаны, мүлким сеники,
Хожам жан өзин бил,—деди.

Бул сөзди айтып болғаннан кейин «патшадан ҳүким болғанда, ўәзирде не ықтыяр»,—дегендей ақ отаўдан орын, тойдан үлес берип, жайғастырып келди. Ерте менен турып, ат шаптырып далаға, жар салдырып қалаға ғалаўыт салды араға:

Он сегиз дийўан шығыпты,
Атты хатлап алмаға,
Нешше дүркин ат шығыпты,
Ақмешитке бармаға,
Хан байрағы қырқ ғашыр,
Қырқ ғашыр зерин алмаға,
Көкленнен шығып тоғыз ат,
Көллиден шығып ҳәм бес ат,
Бул да кетти байраққа.
Жалайырдан жалғыз ат,
Үйсиннен шығып үш ат,
Бул да кетти байраққа,
Найманнан шығып сегиз ат,
Бул да кетти байраққа,
Шубардан шығып төрт ат,
Төрт мың үйли дәрменнен,
Буннан да шықты төрт ат,
Айыл жетпес ала ат,
Қуйысқан жетпес қула ат,
Балаларға басшы қып,
Жиберипти тағы да,
Ҳақтың улы Полатты,
Ақшахан минген көк атты.
Есабын дийўан алады,
Есапқа алып ол турса,
Бир кем тоқсан болады.
Атадан жалғыз Қобланға,
Қара Қыпшақ халқынан,
Қытай, Қыпшақ журтынан,
Ат шабар бала бармады,
Уллытаў деди қышқырды,
Тоқсаба деп жылады,
Уранын айтты шырлады,
Жеккелик келип басына,
Жалғызлық келип турады.

Булардан кейин Қоблан турып, «Ҳәй қырқ жигит, мингениңиз егиз бе, баққаныңыз доңыз ба»,—деди. Қырқ жигиттиң ишинде Шамай менен Дуғдар қасына жуўырып келеди. «Қоблан аға, неге қәҳәриң келип тур»,—дейди. Өлгениңниң гөрине қәҳәрим келеди, — дейди Қоблан. — Ат шабарға атың болмаса, дәрт, тойда үлесиң болмаса, той емес бир түрли ой. Қара Қыпшақ халқынан ат шабарға ылайық бала жоқ па, қуўып келши тезирек,—дейди.
Баланың дәреги ҳеш жерде жоқ болған соң атына қамшы урып Шамай жөней берди. Кетип баратырса, бир гөне тамның қуяшламасында ақ шыбын менен айқасқан, көк шыбын менен гүрескен, шыбынлар менен тирескен, аязға басы тырысқан, көп шыбын менен урысқан, нардай бели бүгилген, басына қонған шыбынның аяғы тайып жығылған, басы шийшедей жылтыраған бир таз баланы Қобланның алдына зиңилетип қуўып келди. Қоблан, «бул не бала»,—дейди, Шамай сонда «ақшамы менен аязға басы тырысса, күни менен шыбын менен урысса, уйқыға сергегирек болады, буннан артық бала неге керек».—дейди. Қоблан сонда, «ат шабармысаң, бала»,—дейди. Бала «Қуда сақлағай, аға, бирақ гәпиң жерде қалмасын, шапсам, шабайын, қырқ қулаш арқанды ал, аяқ-қолымды беккем етип ерге таңыңлар, барғанша жерге түспек жоқ, урҳа-урр-баса-бас пенен барсам, барып келе қояйын»,— деди. Буннан кейин Қоблан темендегилерди айтады:

Саған атты бергенше,
Әрманлы болып қалғанша,
Қоңылтақ ерди салайыи,
Ҳаққа қуллық қылайын,
Бизлер дейин жалғызға,
Мәдет бергей қудайым,
Өзим-ақ шаба қалайын, —
Деп қоңылтақ ер салады,
Ҳаққа қуллық қылады,
Ақшаханның алдына,
Ат ойнатып барады,
— Журт ийеси ханымыз,
Байрақ не?—деп сорады.
Сонда Ақшахан сөйледи:
— Минген бедеў желер,—деп,
Мәртлик дәўран сүрер,—деп,
Ат байрақтың басына,
Қырқта ғашыр зер қойдым,
Өзим минген көк атым,
Оздырып келип Полатым,
Ат байрақтан келер, — деп.
Ат шаппаған даладан
Зар жылаған мәрт Қоблан
Бир кем тоқсан баллардың,
Кеткенине жигитлер,
Бир күн өткен арадан.
Тәўекел етип кейнинен,
Қуўғыншы болды мәрт Қоблан,
Өрме қумнан өрмелеп,
Оннан өтип барады,
Еспе қумнан еспелеп
Ерисип атлар, жөнеди,
Алдым бийик, артым жар,
Айланбаққа жерим тар,
Жығылар болсам әй жаббар,
Сүринер болсам бириўбар!
Он еки иймам, төрт шәрьяр,
Ҳалымнан болған хабардар,
Он бир Аҳмед, жети Султан
Сизлер болың мәдеткәр,
Мәдийнада Муҳаммед,
Түркстанда Хожаҳмет,
Ҳақ та жалғыз, мен жалғыз,
Мүшкилим қарап әйлеме,
Қуўат бергил бириўбар!
Шүў жаныўар, шүў!—деди.
Қоблан минген торыша,
Шүў деп қамшы урғанда,
Сары жайдың оғындай,
Шертилил жарықлық жөнеди,
Ол төбе менен бул төбе,
Баўырында ойнап барады,
Жеткен жерге қонады,
Шағым менен жол жүрип,
Салқын менен өндирип,
Атлар ойнап барады.
Таў жүйриги ақ кийик,
Қулан менен жарысып,
Жете алмай сегбир қылады.
Селеўден атын отлатып,
Шәшмеден атын суўғарып,
Арадан бес күн еткенде,
Балалардың изинен,
Ат ойнатып барады.
Балалар қамшы урады,
Қоблан да қамшы салады.
Ат есабын алады,
Айыл жетпес ала аты,
Қуйысқан жетпес қула аты,
Ақшаханның көк аты,
Алдын баслап барады.
Арадан он күн өткенде,
Дәрбентке олар жеткенде,
Ақщахан минген көк атқа,
Зәңгилесип барады.

Ҳақтың улы Полат Қобланға қарап, өзин мәрт билип, Қобланды нәмәрт билип, көкти тулпар санап, торышаны ябы санап, «қайт кейниңе, Қоблан», деп мынаны айтты:

— Атлар шаппай бул майданда раўана,
Мәдет бергей пирим Шәҳимардана,
Бундай жолға торы тайың жарамас,
Абырай барда қайт кейниңе, Қобланым!

Саўаш болмай бедеў жалын тарамас,
Тарыққанда пирлер, ҳалдан сорамас,
Абырай барда қайт кейниңе, Қоблан сен,
Бундай тайың бул жолларда жарамас.

Ат сүринер бәлент таўда дойнақтан,
Ҳаслың жалғыз сен қайтарсаң ғайраттан,
Абырай барда қайт кейниңе, Қоблан сен,
Көк ат барда үмит етпе байрақтан.

Сонда Қоблан сөйледи:

— Минген бедеў дағыстанда желеди,
Мөҳмин болсаң қуданы бир бил, — деди,
— Әўлийе болсаң көзиң, салып көр,—деди,—
Сол атлардан кимниң аты кем еди.

Жерлер ләрзем берер еткен, пәрияттан,
Өзиң нәмәрт сен қайтарсаң ғайраттан,
Әўлийе болсаң көзиң менен көр,—деди,—
Алла сүйген бенде өтер байрақтан.

Бул демиңнен ол демиңди дем деме,
Сен Полатсаң, ондай сөзди сөйлеме,
Бахты жеңген бенде өтер байрақтан,
Торы тайды көк атыңнан кем деме.

Ат сүринер бийик таўда тасыңды,
Ағызарман мен көзиңнен жасыңды,
Ат себепли ондай сөзди сөйлесең,
Ендигиде мен кесермен басыңды.

Бул сөзлерди айтып болғаннан кейин Ҳақтың улы Полат Қобланға қарап, ердиң ерлигин билип, «дос болайық», деп бир сөз айтты:

— Мен жылайман өз ҳалыма зар-зар,
Сенлер менен дуўшар қылды бириўбар,
Қулағың сал, тыңлай бергил мәрт Қоблан,
Мен Полатпан, айтатуғын арзым бар.

Ат сүринер бәлент таўда тизине,
Султанымсаң, қулағың сал сөзиме,
Мен Полатпан, айтатуғын арзым сол,
Қыяметлик дос болдым мен өзиңе.

Бедеўге мингенде саррас жол,—деди,—
Батыр болсаң берман жақын кел,—деди,—
Қыяметлик дос болдым мен сендейге,
Ханның аты көк атқа сен мин,—деди.

Өмирим мениң бул дүньяда зая ма,
Дос болғанның сөзи еки бола ма,
Кел, ҳа Қоблан, мингесейик кел,—деди,—
Ханның аты көк атты сен аяма.

Сонда Қоблан сөйледи:

— Талан болмағай дүнья-мал,
Бендем дегей ҳақ жаббар,
Достым да болсаң, Полат жан,
Айдай бер атты жана-жан,
Ат шапқан майдан пәриятта,
Ханыңыз қайтса ғайраттан,
Көзиңнен сениң торы тай,
Озып барса байрақтан.
Ат шаппас майдан лалазар,
Қоблан жан атқа минди деп,
Айтып барса көп балалар,
Жары жолдан қаштың деп,
Хан әйлер пейли тарлықты,
Байрақты бермей Ақшахан,
Хан қылар әбден зорлықты,
Атадан жалғыз Қобланға,
Өлимнен жаман қорлықты,
Достым болсаң майданда,
Айдай бергил Полат жан,
Сизде абрай барлықта.
Полат пенен мәрт Қоблан,
Дос болып бул майданда,
Аттың басын бурады,
Еки бирдей бедеўди,
Қайырып жолға салады,
Бир кем тоқсан көп атлар,
Кейнинен қалмай барады,
Тақыр жерге келгенде,
Тай да зорлық қылады.
Қумлақ жерге келгенде,
Көк ат зорлық қылады.
Бир кем тоқсан кеп балалар,
Кейнинен қуўып барады.
Ақшахан минген көк аттың,
Ҳаслы затын сорасаң,
Қоблан минген торы ат пенен
Аталас еди жаныўар,
Жел бийеден туўыпты,
Суў тулпардан болыпты,
Ақтың таўын жайлаған,
Ҳасылы Қарабайырды.
Алты мың үйли алшыннан,
Асып түсип барады.
Төрт мың үйли Дәррменнен,
Дөнип өтип барады.
Қызыл қумның үстинен,
Қырқып өтип барады.
Есаплап олар санаса,
Қырқ та мезгил болады,
Қырқ та мезгил болғанда,
Жигирма күнлер толғанда,
Полат пенен мәрт Қоблан,
Көзлерин таслап қарады,
Атлардың жалы өрилди,
Жете билмей телмирди,
Кәмбил пирдиң еллери,
Қоблан атлы батырға,
Байдақланып көринди,
Ат шомылды терлерге,
Сыйынды мәртлер пирлерге,
Қоблан да таяр болады,
Полат пенен екеўи.
Сары хожа Кәмбил пирдиң,
Мешит салып белгили,
Туўын тиккен жерлерге.

Буннан кейин, Полат Ақшахан жиберген он еки мүше, тоғыз жағалы сыйлықты хожалардың алдына қойды, Ақшаханның пәтиясын берсин деген сораўын да айтты. «Алтын көрсе периште жолдан шығар» деген, алған сыйлықты бөлисе алмай, төбелесип атырғанда, Қобланның Қызыр Ильяс бабасы есикке таяр болды, хожаларға қарап мынаны айтты:

— Бәршеңиз жыладың ҳаққа зар-зар,
Хожалар боларсаң бүйтсең, қоры-зар,
Ханның берген инамларын алмаңлар,
Үйиң күйсин сексен үйли көп хожа!

Ашылмайын таза гүлдей солмаңлар,
Өзиң хожа такаббырлық қылмаңлар,
Үйиң күйсин, сексен үйли көп хожа,
Ханның берген ҳарам малын алмаңлар,

Бастан кетпес қайғы менен зәҳмети,
Қоблан жанға жаўғай қудай раҳмети,
Наймыт ханның той бергендей неси бар,
Қаст еткени Қыдырбайдың перзенти,

Алла рәҳим еткей бундай париядқа,
Қобланды қоймаңыз уллы уятқа,
Кәпир ханның инамларын алсаңлар,
Сиз барасыз гүналы боп дозаққа.

Сегбир әйлеп қыя шөлде жүрермен,
Өзим алым, ҳақ санасын билермен,
Бул сөзимниң мәнисин бил хожалар,
Қоблан жанның Қызыр Ильяс пиримен.

Шоршып кетти хожа пирдиң сөзинен,
Мәрттиң хабар алды баба өзинен,
Айтып болды көп хожаға сөзлерин,
Песин ўақта ғайып болды көзинен.

Бул сөзлерди айтып болғаннан кейин хожалар Полатқа айтты:

— Атты шаўып өтиңлер, бәршеңди көрип қалайық, ҳәммеге тең пәтия берейик, — деди. Ат қашырар жерлери хожалардың аржағында бир сәскелик жол еди, атланып кетип күн батар ўақта Ақсуўат деген жерге, жетти, сол жерге мийман болды. Ерте менен турды, ат есабын алды, бир сызық алды, ҳәмме атты теңгерди, сонша аттың ишинен бир ҳайўанды кем көрди, кимниң дегенде Қобланның аты дей берди. Минген бедеў желди ме, мәртлик дәўран сүрди ме, аты жолда жарамай, достым Қоблан өлди ме, деп Полат ар жағына қараса Қобланның минген торы аты бир майданлықтың аржағында байдақланып көринди. Полат берман кел десе, Қоблан аррағырақ кетти.

Полат жан «берман кел» деп бир сөз айтты:

— Қурылып тур бул басыма зимистан,
Мәдетти бергейлер халық еткен субҳан,
Ҳәлек қылма, Қуртқа баққан тайларды,
Бул сөзди ядқа ал, достым мәрт Қоблан.

Достым болған мәрт Қоблан,
Бүйерге кел де, бирге қаш,
Он төрттен гәўҳар айларды,
Яд етип қәдир жаббарды,
Бул жерге кел де, бирге қаш,
Ҳәлек қылмай жан достым,
Қуртқа баққан тайларды,
Мингенде бедеў желер деп,
Мәртлик дәўран сүрер деп,
Сенлерди шарлап турғанман,
Дослыққа мәлел келер деп
Бул жерге кел де, бирге қаш,
Достым болған, Қоблан жан?

Сонда Қоблан сөйледи:
— Ашық оты лалазар,
Алладан басқа кимим бар,
Қашыра бер атыңды,
Сеннен қалған қатынды.
Достым болған, Полатжан,
Ашылмай гүллер солмайды,
Тилегиң қабыл болмайды,
Қашыра бер атыңды!
Дослыққа мәлел келмейди,
Қашыр атың сен—дейди! —
Ҳақ жолында Исмайыл,
Ол кәбаны салдырған,
Я Ибрайым, я Қәлил,
Мәдет бергей торы тайға,
Әўели Жәлил Жабрайыл.
Торы ат барса байрақтан,
Хан әйлер пейли тарлықтан,
Байрақ бермей Ақшахан,
Жары жолдан қаштың деп,
Ханың қылар зорлықты,
Алдыңызды алла ашсын,
Бердим достым жуўапты,
Сол ўақлары Полат жан,
Хожаларға бир қарап,
— Ат шаппас майдан далалар,
Жабрайыл деп жылаңлар,
Қоблан берди жуўапты,
Ат қашырың балалар,
Ақ мешиттиң арты жол,
Адасқанның алды жөн,
Алдыңызды алла ашсын,
Алла ақбар, көп балалар!

Бул сөзлерди еситип,
Бири кем тоқсан балалар,
Ат қашырып жөнеди.
Атадан жалғыз мәрт Қоблан
Асықпайды мәрт Қоблан,
Аттан жерге түседи,
Айылын айттың шешеди,
Қайтадан ер салады,
Түсерликке келгенде,
Ер мойнына кетер деп,
Қос қуйысқан салады,
Өрмелеспе келгенде,
Ер кейнине кетер деп,
Қос сийнемет салады,
Шам айылын нық тартып,
Алғы айылын узайтып,
Қублаға басын қаратып
Секирип атқа минеди,
Я жаратқан алла, деп,
Пирим Шаҳимардан, деп,
Бабам Қызыр Ильяс, деп,
Яр бола көр Субҳан, деп,
«Шүў!» деп Қоблан жөнеди,
Астындағы торыша,
Түўесилмей шабысы,
Жаңа қашқан қояндай,
Топлымнан қашқан қунандай,
Секирип ойнап барады.
Аспаннан келди бес тырна,
Тырна емес еренлер,
Ат танапқа қол салды.
Тырна болып келгенлер
Пирден мәдет болған соң,
Толықсып аққан дәрьядай,
Жүз тоқсанлық жорғадай,
Толқысып ойнап барады,
Жүйриклиги атлардың,
Ушқан қус пенен жарысты,
Алдында қашқан балалардың,
Кейнинен жақын барады,
Тасып өтип торыша ат,
Балалардың алды менен,
Әйне песин ўақтында,
Сары хожа Қәмбил пир,
Дәрет алған жерине,
Қоблан таяр болады.
Ассалаўма әлейкум, деп,
Ҳақ сәлемин береди,
Сары хожа Қәмбил пир,
Сәлемин әлик алады.

Булардан кейин, Қәмбил пир Қобланға қарап, «аттан түс, мийман бол» деп, мынаны айтты:

— Талап болсын бул жерлерде жыйған мал,
Мәдетти бергейлер халық еткен суҳбан,
Мендей Қәмбил пириң сизден айлансын,
Бир күн қонақ болып кеткил зүриятым.

Рустемдей болғай сениң айбатың,
Дүлдүлдей болғайлар минген торы атың,
Қәмбил пирден алма балам бәддуўа,
Бир күн қонақ болып кеткил зүриятым,

Ақшахан сизлерге душпан болыпты,
Қәмбил пириң балам саған жолықты,
Қәмбил пирден алғыл балам пәтия,
Ат қулағында зәрре терлер қалыпты.

Сонда Қоблан сөйледи:
— Қурылғанда бул басыма зимистан,
Бизлер келген жигербентиң балаңман,
Бүгин қонсақ атым жолдан қалмай ма,
Пирим болсаң пәтия бергил, баба жан,

Дәўлетим бар, жыйған көплеп малым бар,
Қурбанлық әйлеген шийрин жаным бар,
Пир де болсаң пәтия бер де қала бер,
Ол елимде Ақшахандай ханым бар.

Ашылмайын таза гүлим солмай ма,
Торы тайым озбай кейин қалмай ма,
Пәтия берип қала бергил баба жан,
Биз жалғызға көп зимистан болмай ма!

Пир деп туттым пешиңнен,
Пәтия бер, Кәмбил пир,
Ер деп туттым етектен,
Пәтия бер, Кәмбил пир,
Әлўан деп туттым шақаңнан,
Пәтия бер, Кәмбил пир,
Муштай тайға мингенмен,
Қаларымды билгенмен,
Ар-намысқа шыдамай,
Сизге исенип келгенмен,
Пәтия бер, Кәмбил пир,
Атым барса байрақтан,
Арымды алсам қалмақтан,
Абырайы бизики,
Барлық байрақ қудайы,
Ат байрағы сизики,
Пәтия бер, Кәмбил пир.

Сонда пир сөйледи:

— Минген бедеў қамшы урсаң желеди,
Ғапыл бенде әжел жетсе, өледи,
Бир адамның кеўлин бузған, шырағым,
Мың кәбаны бузған киби болады,
Гә қонғыл, гә қонбағыл өзиң бил, — деп жылады.

Бул сөзлер айтылып болғаннан кейин, «ат қалса, қалсын, мың кәба бузылмасын»,—деп сол күни мийман болды. Елдиң шети жатқанда, от қызылы батқанда, кейнинде қалған атлардың барлығы гүўлесип өтти. Сонда хожалар, «Ҳей, Полат жан, бир азырақ турып кет, пирден пәтия алып кет» деп қыйқыў салды. Онда Полат сөйледи, «дәркар емес пәтияң, айдарға мал қыла бер, шайнарға нан қыла бер, дәркар емес пәтияң. Атқа таққан андызы, Қыдырбайдың жалғызы пәтияңды соған бер, майданға тиккен тереги, жаўлы күни кереги, пәтияңды соған бер, пәтия берип қалмасаң, алдыма сүйреп салмасаң, батыл болғайсаң Кәмбил пир» - деп олда қайрылмай раўана болды. Хожалар гезек пе гезек ат суўытты, жәбир менен қан жутты. Үш мәртебе ат суўғарып, таң алдында тер алды, аттан тер алмақ сол хожадан қалып еди, ағарып таң атты. Хожалар бәри жыйылып пәтия берип, Қоблан жанды узатты. Еки ярым күн өткенде баяғы хожаға ўәсият берген бабасы Қобланның алдынан шығып жолда көрген ислерин бир-бир баян етти:

—Жалғыз балам мәрт Қоблан,
Сабыр әйле бир заман,
Сабыр етсең рәҳмет бар,
Бийсабырға нәлет бар,
Сабыр еткил, Қоблан жан,
Ат тарықпай жол жүрмес,
Ер тарықпай күн көрмес,
Ат тарыққан жеринде,
Менменликти ойлама,
Бул кеткеннен кетерсең,
Жолды мәскән етерсең,
Үш күн тамам жол жүрип,
Ана кеткен балалардың,
Кейининен қуўып жетерсең,
Кейининен қуўып барарсаң,
Адасқанның алды жөн,
Адасып балалар баратқан,
«Жол қалды мында балалар!» деп,
Үш мәртебе шарларсан,
Еситпеген көп балалар,
Еситпестен ол кетер,
Шапқан аттың изи менен,
Кеткен Полат изи менен,
Кейнинен атлар саларсаң,
Бир ярым күн өткенде,
Полатты қуўып барарсаң,
Ақтаўдан төмен түскенде,
Қосылысып түсерсең,
Шығарлыққа келгенде,
Ақшахан минген көк аттың,
Қуйрығынан бир тислеп,
Зордан атың шығады,
Таў үстине минген соң,
Еки бирдей бедеў ат,
Үш күн тынбай шабысар,
Арадан он күн өткенде,
Шабысын атың толтырар,
Ғамгүнге кеўлиң толтырар,
Қызыл жүзин солдырар,
Қапсығайлы Қара таў,
Қара таўға келгенде,
Шабысын атың толтырар,
Көзиңнен жасың төгилер,
Нардай белиң бүгилер,
Астыңдағы торы атың,
Әбден шаршап жығылар,
Ат жығылған жеринде,
Әўел айтсаң алланы,
Яд етсең биздей бабаңды,
Ийшалла мәдет берермиз,
Жылаўыңда жүрермиз,
Мен-менликти ойласаң,
Қолыңа қанжар сен алсаң,
Турмады атым деп шалсаң,
Жылаўыңнан аларман,
Таўлап жерге урарман,
Қарын киби сенлерди,
Қара жерге тарттырып,
Жерге жемтик қыларман.
Оннан арман өткен соң,
Үш күн тамам жүрген соң,
Ҳақтың улы Полатқа,
Ат ойнатып барарсаң,
Ат дәрбентке барғанда,
Барып мийман болғанда,
Нелерден не көрерсең,
Уйқылап жатып түс көрип,
Жети гүлгин кесеңди,
Үш дийўана бабаңды,
Жети бирдей ақ гүмбез,
Жубы емес, тақ гүмбез,
Ол гүмбезди көрерсең,
Жети кесе шарап ишерсең,
Оннан арман өткен соң,
Атың барар байраққа,
Ар аларсаң душпаннан,
Менменликти ойлама,
Кишиликти ойлай көр,
Жалғыз балам мәрт Қоблан,
Алдыңызды алла ашсын,
Бар кете бер, Қоблан жан.

Пирден жуўап алады,
Атын жолға салады,
Жолға раўана болады,
Балалардың кейининен,
Қоблан қуўып барады,
Арадан үш күн өткенде,
Пири айтқан жеринде,
Балалардың изинен,
Жақынлап Қоблан қалады,
Көзлер таслап қарады,
Адасқанның алды жөн,
Адасып балалар баратқан,
«Жол қалды мында балалар!» деп,
Үш мәртебе шарлады,
Балалардың қулағын,
Жабрайыл беккем байлады,
Қыйқыўлаған даўысы,
Балаларға бармады.
Полаттың кеткен изинен,
Ат салып Қоблан жөнеди,
Табаны тасқа тақылдап,
Азыў тиси шақылдап,
Қуйысқаны шырпылдап,
Аўзынан аққан ақ көбик,
Омыраўға шарпылдап,
Ҳәр бир майдан жерлерде,
Шабысына шыдамай,
Жабрайыл деп шырқырап,
Ат шаўып Қоблан жөнеди,
Бир күн жүзи толғанда,
Айыл жетпес ала аттың,
Қуўып жетти соңынан,
Жеткен жерде қонады,
Гәҳи жерде түсленип,
Булақтан алып суў берип,
Селеўден жақсы отлатып,
Және бир күн болғанда,
Бес күн жүзи толғанда,
Қуйысқан жетпес қула атқа,
Зәңгилесип барады,
Қайда кетти көк ат деп,
Ол балалардан сорады,
«Айралық жәбири өткели,
Бизди ҳайран еткели,
Еки күн жүзи болыпты,
Бизден озып кеткели», —
Бул гәплерди еситип,
Атадан жалғыз мәрт Қоблан
Алла бергей мурадым,
Қайтпағай сениң ғайратың,
Шүў жаныўар, торы атым,
Шүў, деп қамшы урады.
Астындағы торыша ат,
Қанатқа пәрман қылады,
Гә ушып, гә қонады,
Ақ кийиктей секирип,
Толқысып ойнап барады,
Және үш күн толғанда,
Ақшахан минген көк атқа,
Қапталласып барады,
Және бир күн тарысып,
Таў үстинде шабысып,
Бир күн тамам жарысып,
Қапсығайлы Қара таў,
Қара таўға келгенде,
Таўдан төмен түскенде,
Әжизлик етип торы тай,
Ғамгүн кеўлин толтырды,
Қызыл жүзин солдырды,
Әжизлик етип торы тай,
Жары жолда болдырды,
Қоблан ҳаққа жылады,
Таўдан төмен түскенде,
Аттан Қоблан қулады.
Қоблан қыял етти, «мениңдей жалғыздың аты жары жолда жарамай қалғаннан бий әжел өлим жақсырақ емес пе», деп пышақты қолына алып, торы аттың жанына барып, шалмаққа қайым болды, шалайын деген ўақтында ат басындай сомжүрек сарайына сыймады, нени умытты десе, қуданы умытып, пириниң айтқаны ядынан шыққан екен. Мойнына пота салып, таўдың басына минип, «я жанымды ал, я торы атқа қуўат бер» деп мыналарды айтты:

— Мен жылайман өз ҳалыма зар-зар,
Бенде едим, сизден басқа кимим бар,
Торы атқа қуўат бергил, сыйындым,
Жоқтан бизди бар әйлеген бир жаббар,
Я болмаса мен жалғыздың жанын ал.

Бәршаны халық етип жараттың алла,
Менменлик ойласам мың түрли бәле,
Торы атыма қуўат бергил, сыйындым,
Алланың досты сенсең Мустапа.

Атың Қызыр Ильяс әлемге белли,
Жалғыз өлсе, паяны жоқ мәнзили,
Торы атыма қуўат бергил, сыйындым,
Қызыр бабам, мен балаңның сен пири.

Ат сүринер бийик таўда қыя тас,
Кемлик пенен ақты көзден селли жас,
Торы атыма қуўат бериң сыйындым,
Шөллердиң ийеси, сен Қызыр Ильяс.

Зар жылады мөҳмин елдиң баласы,
Тилегин қабыллап мәрттиң алласы,
Зар-зар жылап шөлде Қоблан турғанда,
Қабыл болды Қоблан ердиң көз-жасы.

«Тарыға көрме, балам», деп,
Таяр болып келипти,
Ақ сары бас қуў болып,
Келип жетти Қобланның,
Қызыр Ильяс бабасы.
Ат жанына барады,
Жығылып атқан торы аттың,
Саўырына ол урады.
Секирип жайдан турады,
Аўызына жети түкирди,
Жығылғаны торы аттың,
Тер қыстаўы болады,
Қоблан атқа минеди,
Пирден мәдет болған соң,
Шүў деп султан жөнеди,
Неше қырды асқанда.
Полат жанның кейнинен,
Қуўып жетип изинен,
Омыраўлап зор берип,
Атқулақтан тер берип,
Мәрттиң минген торы аты,
Қанатлыдан зор келип,
Ат дойнағы қызады,
Қуўдай мойнын созады,
Ханның аты, көк аттан,
Мәрттиң минген торы аты,
Дуўа баўлық озады.

Сонда Қоблан сөйледи:

— Достым болған, Полат жан,
Есит арзым бир заман,
Таяқ деген еки ушлы,
Бир ушы тийсе бизлерге
Бир ушы тийер сизлерге,
Үш күн болды, Полат жан,
Тай дегенимди етпейди,
Тайға күшим жетпейди,
Өзи болған ер жигит,
Жолдасын таслап кетиейди,
Достым болған, Полат жан,
Мингесейик, кел,—дейди,
Ермен, неден таяман,
Ҳаққа кеўлим қояман,
Жарамаған жеринде,
Қарқыратып сояман,
Душпаным болған Ақшахан,
Ақшаханның алдына
Арқалап басып бараман,
Бир бийениң қулыны.
Бир айғырдың баласы,
Өле ғойса шөллерде,
Мен бәтшесин ураман,
Мингес деп тур қурдасың,
Өзи болған ер жигит,
Таслап кетпес жолдасын,
Мингесейик, кел, — дейди

Сонда Полат сөйледи:
— Достым болған, Қоблан жан,
Жүйрик болса торы атың,
Озып барса байрақтан,
Ол да мениң мурадым,
Ҳәси сөзди сөйлеме,
Тәкаббырлық әйлеме,
Жолың болсын, Қобланым.
Аттың басын жаздырды,
Жылысып түсти алдына,
Гәҳи тозын көреди,
Гәҳи өзин көреди,
Шақмақ оттай шағады,
Жулдыздай боп ағады,
Ханның аты, көк аттың,
Сонда ары келеди,
Бир мәртебе қарғыды,
Бес танап жерди алады,
Қайрыла берип қарғыды,
Он танап жерге барады,
Бир майдан шаўып қарады,
Қоблан минген торы тайға,
Жақынласып барады,
Енди жеттим дегенде,
Қуйрықласып келгенде,
Полаттың қайтып ғайраты,
Алалмады көк аты,
Буйырмады абырай,
Сүринип кетип бул жерде,
Жығылып ол да қалады.
Мәрттиң минген торы аты,
Пирден қуўат болған соң,
Жеткермей кетип барады.
Ырғып турып орнынан,
Және минди көк атқа,
Ҳақтың улы Полаты.
Және қуўды кейнинен,
Бир мезгил өткен ўағында,
Тағы жетти изинен,
Алғы аяғын кереди,
Артқы аяғын тиреди,
Омыраўлап зор берип,
Көк аты тегис тер берди,
Ақшахан минген көк аты,
Мәрт атынан зор келди.
Жылысып түсти алдына,
Бир майдан жүрди шабысып,
Туяғы қызып көк аттың,
Ғайып болды көзинен,
Әжизлик етти торыша ат,
Жете алмай қалды-аў изинен,
Гәҳи тозын көреди,
Гәҳи өзин көреди,
Мәрттиң минген торы аты,
Жете алмай кейин келеди.

Бул ҳәдийселерден кейин, ендиги сөзди Ақшахан патшадан еситиңлер.
«Әзелги душпан ел болмас, етекти кесип жең болмас», — деп Шақан улы Ақшахан Қобланның алдына төрт атлы душпанды жиберип, «Қобланның аты озып киятырса, «көтермелеп» келиңлер, есабын тапсаңыз, жығыңлар, Полаттан кейин киятырса, ийттей күшкәлап шақырып келиңлер», — деп жиберипти. Полаттан Қобланды кейнирек көрип, тусынан өткерип жиберип, мыналарды айтып турған көринеди:

— Атларға тумар таққанша,
Мәрт болып дабыл қаққанша,
Ғашырды шапса, болмай ма,
Торы тайларды шапқанша,
Әжел өлим көп жақсы,
Айда, күшкә! Мәрт Қоблан!
Бос қалып мәртлер пәриядтан,
Қайтыпсыз Қоблан ғайраттан,
Атыңыз қалды көк аттан,
Айда, күшкә! Мәрт Қоблан!
Ат шаппас майдан даласы,
Қабылдур патша тобасы,
Атыңыз қалды көк аттан,
Айда, күшкә, мәрт Қоблан!
Бәтшағар шалдың баласы,
Жалғаншыда не жаман,
Ар-намысы көп жаман
Перзент кетти ядынан,
Жеккелик келди ойына,
Зордан алды өзини,
Батыр туўған мәрт Қоблан,
Торыша аттың мойнына,
Көзиниң жасы моншақлап,
Ат мойнынан қушақлап
Мына гәпти еситип,
Жығылмай қалды мәрт Қоблан,
«Уллытаў!» деди, қышқырды,
«Тоқсаба!» деди шырлады,
Қытай-қыпшақ халқынан,
Ақшаханнан қорыққаннан,
Ҳеш бир адам бармады,
Аты түркмен Сейилхан,
Сейилхан менен Жайылхан
Мусылман деп аҳ урды,
Ақшаханнан қорыққанынан
Ҳеш бир адам келмеди.
Жеккелик келип басына,
Келмеди адам қасына,
Қоблан ҳаққа бағлады,
Ураныңбыз бизлер, деп,
Қәўендериң бизлер, деп,
Аспаннан келди бес тырна,
Ат танапқа қол салды,
Пирден мәдет болған соң
Шаншылып тайдың қуйрығы,
Өлим ҳақтың буйрығы,
Қулағын сыртқа жапырып.
Қоян киби секирип,
Толықсып ойнап келеди,
Қобланның минген жүйриги,
Қамшы берди жонынан,
Бир саат өткен ўағында,
Ҳақтың улы Полаттың,
Мәрттиң минген торы аты,
Қуўып түсти алдына,
Бир майдан жүрди тарысып,
Тақыр жерге келгенде,
Қуйып түсти алдына.
Жете алмай қалды көк аты,
Торы тайдың кейнине,
Бир төбеге минеди,
Бир төбеге мингенде,
Қараға көзин салады,
Көзин салып қараса,
Шақан улы Ақшахан,
Төрткүллеп ошақ ойдырған,
Туў бийелер сойдырған,
Ортасына белги ушын,
Бир жалаўды байлаған,
Хан байлаған қарашы,
Узақ майдан жоллардан,
Байдақланып көринди,
Нешше мезгил жол жүрип,
Атлар ойнап келеди,
Ат сүринбей тезинен,
Дәрман кетпей дизинен,
Нешше күн көрип сегбирди,
Аман-саў өтти торыша ат,
Ақшаханның алдынан,
Қылмасын даўа патша деп,
Мәрттиң жаны қыйналды,
Ақшахан жатқан шатырды,
Он мәртебе айланды,
Қырқ жигиттиң ишинде,
Шамай менен Дуғдары,
Бир баў отты қолтықлап,
Қобланлыға келеди.
— Ат шапқаннан хан аға,
Ат суўытқан қыйын боларын,
Енди өзиң билесең,
Абырайы сизики,
Жары байрақ бизики.
Пошҳа-пош, — деп заңғар кәл,
Ат жетеклей береди.

Ақшахан —Жәллад!—деп бақырды, еки пашшап таяр болды. — Буннан кетиңлер. Полатқа жетиңлер, аўдарып аттан алыңлар, мойнына арқан салыңлар, алдыма тезирек қуўып келиңлер!— деди. Еки жәллад, кетти, Полатқа жетти. Аўдарып аттан алды, мойнына арқан салды, Ақшаханның алдына қуўып келтирди,— Сөйле. Полат!—деди,—атым аттан қалған емес, озып ҳеш ким байрақ алған емес еди, маңлайына шаң тийген емес еди, адасып кеттиң бе, шаштың ба, уйқылап қалдың ба, не бәле болды, заңғар! — деди.
Сонда Полат сөйледи:—Ҳәй ханым адасқанымды, шашқанымды мен билмеймен, буннан кеттик. Хожаға жеттик, инамыңды бердик, инамыңды алмады, сениң берген садақаңды қудай қабыл қылмады. Хожалардан биз өттик Ақсуўатқа жеттик, бир күн мийман болдық, ат есабын алдық, Қобланның атын кем көрдик. Қоблан минген торы аты аржағында көринди, ол жуўапты берди, биз қаштық. Ат шаба алмай изимизде қалып еди, он бир күнлер толғанда жүрип жетти изимнен, он үш күнлер толғанда, ғайып болды көзимнен, озбаған атыңды, ислемеген бахтыңды, жүрмеген дәўлетиңди арқалап келтир деппедиң?
Сонда Ақшахан айтты, —Ҳәй, Полат жан, Қобланның аты келсе де, келген жоқ дегейсен, егер Қобланның атының келгенин рас қылсаң, Қоблан бирдей қасында турмас, көзиңди оярман, аўзыңа қорғасын еритип қуярман, — деди.
Сонда Полат айтты. — Ҳәй, ханым, атам айтпаған жалған сөзди, бабам айтпаған жалған сөзди неғып айтаман, — деди.
Сонда Ақшахан айтты: —Рас айтасаң, Полат жан, Қоблан келгенде, байрағым қәне дегенде сениң көзиң менде болсын, мениң көзим сенде болсын, расты көбирек айтып баратырсаң, бир аз муртымды қағыңқырап жиберермен, бир аўыз өтирик сөйлесең кейнин өзим келистирермен. Екеўимиздиң белгимиз мурт қағыўымызда болсын.
— Әжеп болар, — деп Полат майданға шығып Қоблан жатқан үйге қарап жөней берди, Қоблан жанға жақын барып, бир сөз айтты:

— Ассалаўма әлейкум,
Қыяметлик мәрт Қоблан,
Атыңыз келди байрақтан,
Достым Қоблан, көз айдын.
Келген жоқ деп атыңа,
Даў қылып олар турыпты,
Алтмыш еки ҳәмелдар,
Ханның нанын жегенлер,
Ханның тонын кийгенлер,
Алтмыш еки ҳәмелдар,
Отыз еки мөҳирдар,
Келген жоқ деп атыңа,
Даўды қылды Қобланлы,
Даўагериң ўәзир болды,
Алла берсин дадыңды,
Қазы менен кәләнлар,
Омардың орнында отырған,
Ханға мәҳремде болған,
Қазы, орда бәршеси,
Келген жоқ деп атына,
Даў қылып тур, мәрт Қоблан,
Даўагериң қазы болды,
Алла берсин дадыңды,
Бизлер келген жан достың,
Бир көрмеге зар болдық.
Мына журтты сорасаң,
Журт ийеси ханымыз,
Той баслаған Ақшахан,
Келген жоқ деп атыңа,
Даў қылады ханыңыз,
Даўагериң хан болды,
Алла берсин дадыңды,
Аўзы қанлы бөрисең,
Бөрилердиң бирисең,
Бүгин ханның алдында,
Қолы қанлы урысаң.
Тикке жайдан турасаң,
Ҳәм кейниме ересең,
Хан алдына барасаң,
Берсе, байрақ аласаң,
Бермесе, қуры қаласаң,
Қуўанбайсаң берер деп,
Қуўармайсаң бермес деп,
Оннан басқа сөзим жоқ,
Қоблан өзиң билесең,
Достым, қалай көресең?

Сонда Қоблан сөйледи:
— Достым болған Полат жан,
Хош келип, сапа келипсең,
Аўзы қанлы бөримен,
Бөрилердиң биримен,
Жайымнан мен тураман,
Ҳәм изиңе еремен,
Хан алдына бараман,
Берсе, байрақ аламан,
Бермесе, қуры қаламан,
Қуўанбайман берер деп,

Бул кеткеннен кетемен,
Қыпшақ елге жетемен,
Отын жемин салдырып,
Қырқ жигит ертип кейниме,
Талап етип келемен.
Тереклерин қырықтырып,
Қалаларын жықтырып,
Ақ найзаның ушы менен,
Ақ билектиң күши менен,
Ақшахандай ханыңның,
Тахтын зиндан қыларман.
Бул ялғаншы дүньяда,
Ханнан өлген бендениң,
Ар-намысы болар ма,
Дүгистирме деп едим,
Өзи ғәрип киси менен.

Бул сөз айтылып болғаннан кейин, Полаттың кейнине ерди, Ақшаханның алдына жақын барды. Қоблан төрге шығып отырды. Сонда Ақшахан «Полат жан, сөйлесип отыр» деди. Ҳақтын улы Полат Ақшаханға қарап мыналарды айтты:

— Ҳақтың улы Полатпан,
Полаттан да қаттыман,
Өтирик сөзден бийзарман,
Рас сөзге келгенде,
Арба жолдан гүзарман.
Расымнан келермен,
Бул кеткеннен биз кеттик,
Хожаларға биз жеттик,
Хожадан да биз өттик,
Ат қашырар жерлерге,
Ат ойнатып биз бардық.
Ақсуўатқа биз кеттик,
Аттан түсип желдирдик,
Сонша аттың ишинен,
Жалғыз атты кем көрдик.
Кимниң аты дегенде,
Қобланның аты дей бердик,
Бедеўдиң жалы өрилди,
Бир майданлық аржағында,
Қоблан көзге көринди,
Рухсат берди Қобланлы,
Қашыўды баслап биз қаштық,
Қулағың сал сөзиме,
Айтайын гәпти өзиңе,
Қалып еди кейнимде,
Он бир күнлер болғанда,
Ғайып болды көзимнен,
Бергил аттың байрағын,
Жандырма ердиң еңбегин!
Күйдирме тайдың мийнетин,
Оза қойса көк атың,
Байлап па едим сыйрағын!
Қапсығайлы Қара таў,
Бул жерлерге келгенде,
Қобланның аты жығылды,
Ат жығылған таң емес,
Бир күн жатты телмирип,
Ҳақтан көрди бул исти,
Бергил аттың байрағын!
Жығылған жерден ат турды,
Келе бердик ат шаўып,
Бир ярым күн болғанда,
Дәрбент жолға биз қондық,
Әйне сәҳәр ўағында,
Уйқылап жатып түс көрдик,
Жети кесе қан ишти,
Бергил аттың байрағын!
Алалай менен Булалай,
Буны алады мәрт Қоблан.
Ақкермен менен Жанкермен,
Оны алады мәрт Қоблан.
Байрағын бер Ақшахан!
Азыўдың аўыр шәҳәринде,
Барса келмес елинде,
Көбиклидей дәўлериң,
Оны алады мәрт Қоблан,
Байрағын бер Ақшахан!
Ат айланбас гәўирди,
Таза Қыпшақ қылады,
Буны алады мәрт Қоблан,
Атқан оғы сынғанша,
Шәменбет қалмақ журтларын.
Тураба деген қаланы,
Дәў кемпирдиң еллерин,
Шарықлыдай дәўлерди,
Қос палўанның халқыны,
Қызыр ердиң журтыны,
Буны алады мәрт Қоблан,
Берши аттың байрағын!
Жарасамекен ханларға,
Баласы менен ойнаған.
Бир кесеси Ақшахан,
Ол да сениң қаныңды,
Берсең бойма теңликти,
Атадан жалғыз Қобланға,
Ким көрсетер кемликти,
Берсең бойма байрағын,
Геўдеңде басың барлықта,
Әзрейил алар жаныңды,
Түсимде ишти қаныңды,
Жандырма ердиң енбегин,
Күйдирме тайдың мийнетин,
Бергил тайдың байрағын!

Сонда Ақшахан сөйледи:
— Берейик, Полат, берейи
Айбаты менен Ақшахан,
Жыйнаған екен өз халқын,
Той бермеге өз журтын.
Ҳәр сөзди Полат айтқанда,
Қашан жалған айтар деп,
Қаққан екен өз муртын.

Сонда Полат сөйледи:
— Айралық жәбири өтипти,
Айтарсаң деген жалған сөз,
Ядымнан шығып кетипти,
Енди растан дөнбеймен,
Жалған сөзди билмеймен,
Алсаң да шаўып өлтирип,
Таңламаҳшер күнинде,
Бүгин сөйлеп өтирик,
Бир қудаға не деймен?

Бул сөзлер айтылып болғаннан кейин, Қоблан жатқан жерге қайтты. Қырқ жигиттиң ишинен Шамай менен Дуғдар Қобланның алдына келди—Қоблан аға, арзым бар, — деди. — Жигирма жигит қасыма алсам, тал таяқты да қолға алсам, талтаңлап жолдың ортасы менен барсам, ғәзийне басы төресинен қырқ бир ғашыр зерди өлшеп алсам, қалай болады, — деди. Ол да сениң назлы шәўкетиң аға, — деди.
— Әжеп болады, — деп Қоблан жуўап берди. Жигирма жигитти қасына алып, Ақшаханнан адам алып, ғәзийнеге ертип барып, ғәзийне басы төресиниң қолынан услап, «тезирек өлше», деп тәрезиниң бир жағын өзи услап, қырқ бир ғашыр зерди өлшеп алды.Тәрезиман «ҳақым болсын» деп бир ләген тилланы да артық салды. Қоблан отырған үйдиң алдына әкелип үйди. Биреўи жаршы болып, жар салып кетти, «Хожа, сейит, бармысаң, ғәрип-қәсер бар болсаң, жетим-жесир бар болсаң, камбағал гедей бар болсаң, атым менен өзимнен, елим менен халқымнан садаға болсын журтымнан», деп қырқ бир ғашыр зерди, Қоблан үлестирип жиберди.
Ендиги сөзди Ақшаханнан еситиң: Қобланның бул қысыўметине шыдай алмай, ат шаптырды далаға, жар салдырды қалаға, әўели атшабар, кейни гүреспаз деген қәўесет салды араға, ҳәмме қумар болыпты Қоблан атлы балаға.
Ендиги сөзди. Қобланның қырқ жигитинен еситиңлер:—Ҳа, Қоблан аға, — деди, — хан тойы деген уллы дабыралы той болды, қәдели жерге қой берди, ат байрақтың басына қырқ бир ғашыр зер берди, енди гүрес майданы деген қурылып атырыпты, алдынғы жыққанға ат-тон сарпай береди, кейинги жыққанның басы олжа болады, және он бес ғашыр зер береди, гүреске барсақ, қалай болады, — деди. Сонда Қоблан, «бизлер ат шаўып ҳарып келген, бизде не ҳал бар, не қуўат бар, ишиңизде палўаныңыз бар ма?» деди. Қырқ жигит, «бизлер баҳадыр палўанбыз»,—деди. Қоблан «Шамай, сен қалайсаң?» деди. Ол «аға, немди сорайсаң, жуўырып барамыз, жағадан аламыз, Жанбасты саламыз, айландырып таслап жиберемиз, қалпал түскени шала жансар, анық түскениниң жаны жәҳәннемге барады. Бести жығып, алтыдан жығылып жүрген ҳалымыз бар», Қоблан «Дуғдар, сен қалайсаң? деди. Ол, «аға немди сорайсаң—деди,—дүньяда «кәлге, қара жерге берген бе екен қара күштиң бәрин, бизлер де ҳалымызға палўанбыз, — деди, — жетеўди жығып, сегизден жығылып жүрген ҳалымыз бар» деди. Сонда Қоблан «ат нәзери, ер нәзери қайтпаған султанлар едиңиз» деп, гүрес майданына барып турды. Қырқ жигит бир бәлениң барынан хабардар еди. Ақшахан, «ҳәй, Қоблан, палўаның болса, шығар!» деди.
Атқа тумар тағыпты, жанын отқа жағыпты, алаңғасар Әлип дәўдиң иниси Бөке дәўди «Қобланды жығып берсең он бес ғашыр зер байрағың, Ақбилек қызым сизге байрақ болсын», деп үш ай он күн бағыпты. Қоблан, «қырқ жигит қалайсаң?» деди. — Аға немизди сорайсаң,—деди.—Әй Шамай, сен қалайсың? Ол,— Шамай қурысын, гүреспей-ақ турсын, — деди. — Кешеги ат шаўып кеткен айдың ишинде Шамай иниң қус салды, қуста қыраған болды, еки көзим қустың қанатында, ат астында бир оқпан ушырап, ат үстиме жығылды. Мойын омыртқам шығып кетти. Жазылармекен деп едим, қыйсығырақ питти, итий деген кеселге шатты, — деп, тырп етпей жатты. Қоблан, «Дуғдар, сен қалайсаң?» деди. —Аға, немди сорайсаң,—деди. «Не бәле болды? «Заңғар!»— деди. — Атаң Қыдырбайдың оңған жери бар ма, жалшының тынған жери бар ма «буннан кет деди, көп малға жет» деди, буннан кеттим, көп малға жетим, малыңа жолбарыс келген екен, көк шолақ сыйырды ала жолбарыс алған екен, сом етке аўыз салған екен, мен жолбарыстан айырып алдым. Маңлайым терлеп үйге жуўырып келдим, бир керсең қатық турған екен, басына барып бисмилланы умыттым, бисмилласыз жуттым, өкпе менен қосырдың арасына барды, жабысып қата қалды, бир тәўипке көрсетип едим, «қулан туяғы күйген, қус ушса қанаты күйген, нар түйениң жилигинен қақ айырып шыққан бир қамысты таўып әрўананы да сол жерге апарып, саўып, соны ишсең, жазыласаң, болмаса өлесең, деп еди, айтқанын таба алмадым, айтқанынан он күн өтти, ең кейини лепсе деген кеселге шатты, айтып болып бул да жөтелип жатты.

Бөке дәў Ақшаханға қарап мынаны айтты:
— Басына саларман сениң зимистан,
Сыйынғаным латманатдур суҳбан,
Гүреспекке Қоблан жоқдур елинде,
Дәў байрағын тез келтиргил, Ақшахан,

Ғазлар уя салар айдын көлинде,
Қәҳәрленип от жандырар тәнинде,
Дәў байрағын тез келтиргил, Ақшахан,
Гүреспекке жоқдур Қоблан елинде.

Тыңламайман енди айтқан сөзиңди,
Сизлердиң ояйын еки көзиңди,
Дәў байрағын тез алып кел, Ақшахан,
Алып кел сен он бес ғашыр зериңди,
Ҳәм алып кел бизге айтқан қызыңды,

Бул ўақлары Ақшахан,
Жәлладлар деп аҳ урды,
Тоғыз бирдей жәлладлар,
Ханға қарап жуўырды,
Алып келгил зерди, деп,
Ақбилек атлы қызды, деп,
Муңайып хан буйырды,
Атадан жалғыз мәрт Қоблан,
Бул гәплерди еситип,
Ар, намысы көп жаман
Жалғызлық кетти ядынан,
Жуўырып түсти атынан,
Ҳақ яратқан илайым,
Ер менменлик қыла ма,
Умытты дейди қудайын,
Ортаға өзин урады,
Қатар турған адамлар,
Жол берип оған турады,
Көзгенеңнен торы аттың,
Қыл танабын қолға алып,
Белине Қоблан буўады,
Алшаңлайды нар киби,
Сүриўде бағлап қой киби,
Дәўге қарап жүреди.

Сонда Қоблан сөйледи!
—Атаңа нәлет қул, деди,
Аңлап сөйле сен, деди,
Менмендурман, мендурман,
Менменликке бел қойған,
Бәлки қара ердурман,
Өзим деген адамға,
Таўсылмастай кәндурман,
Достымның отын сөндирмей,
Душпан отын жандырмай,
Таныдың ба сен, деди.
Танытайын мен, деди.

Қақпақтың қара таўында,
Аланғасар Әлип дәў,
Қандарың Қоблан мен,—деди,
Әлип дәў ағаңды өлтирген,
Таны заңғар, сен, деди,
Маллар түўе, зер түўе,
Ақбилек атлы қыз түўе,
Арыңды алшы сен, деди,
Қаныңды алшы, сен деди,
Ол ўақлары Бөке дәў,
Турған жерде умтылды,
Қойып еди шынжырлап,
Қобланға қарап сөйледи:

—Қызы қурысын, нетейин,
Зери қурысын, қайтейин,
Бир қорегим өтейин,
Минген бедеў желгели,
Үш жыл болды бәдшағар,
Самарқандқа келгели,
Қоблан атлы қандарды,
Мен табалмай жүргели,
Ағамның қанын алайын,
Сизди бизге тап қылған,
Латманат мениң қудайым,
Тилеклес, болып турады,
Ақшахандай залым хан,
Ҳәмелдары, бәршеси,
«Атаңа нәлет Қобланның.
Сүринер күни болғай!» деп,
Тилегин тилеп турады.
Еки күн жүзи толғанда,
Әйне песин болғанда,
Дәўдиң қолы қызықты,
Қызықса, иси бузықты,
Жуп жағадан алады,
Ыңыранып жанбас салады,
Қара талдай майысып,
Қабырғасы қайысып,
Басы жерге тийгенде,
Қоблан атлы жас бала,
Зордан өзин алады.
Мынаў турған Ақшахан,
Ҳаўа-ҳаўа Қоблан деп,
Күлип мәс боп турады.
Атаңа нәлет Бөке дәў,
Мойнынан ашырым салады,
Иштен шалып кәпир дәў,
Белли ғайрат қылады.
Бели аз ғана майысып,
Қабыртқасы қайысып,
Басы жерге тийгенде,
Зорға өзин алады,
Дин билмеген кәпир дәў,
Атадан жалғыз Қобланды,
Баспалатып барады,
Жалғыз елден кеткенде,
Кейнинде хабар болмай ма,
Ата менен анасына
Аты келди деп байрақтан,
Қыдырбайдай ғаррыға,
Шүйинши сорап барыпты,
Бир мөҳминниң баласы.
Атасы еди Қыдырбай,
Енеси еди Бозкемпир,
Келген екен бул тойға,
Қоблан дәўде турғанда,
Дәўге етер ҳәмел жоқ,
Ортаға өзин урады,
Боз торғайдай шырқырап,
Ата менен анасы,
Тасқа аўнап, жылады.
Қыдырбай кемпирин кейнине ертип, — Ақшаханның алдына барайық, Қобланды дәўден айырып алайық, — деп Ақшаханның алдына барып, арыз қылып бир сөз айтты.

— Жер менен көк халық әйлеген қудайым,
Ғәрип едим, алла ашқай талайым,
Мендей шалдың айтатуғын арзы бар,
Арзымды есит, журт сораған патшайым,

Бастан кеткен қайғым менен ғулфетим,
Қартайғанда берип еди қүдиретим,
Қыдырбайман, айтатуғын сөзим сол,
Дәўден азат әйле жалғыз перзентим'

Сонда Ақшахан сөйледи:

— Бедеў жалын саўаш күни тарамай,
Рәҳим ет деп бизге ғарры жыламай,
Тайған дәўлетиңди билмей жүрмедиң,
Қетсең бойма, қудай урған Қыдырбай?

Қоблан балаң бул еллердиң сойы еди,
Қуўанғаным ерлеримниң ойы еди,
Кетсең бойма, дәўлет тайған Қыдырбай,
Бул бир сениң қайсы улыңның тойы еди?

Бедеў жалын саўаш күни өргенмен,
Өспегирден көп ақырет көргенмен,
Бул тойларың қай қызыңның тойы еди,
Мен Қобланның қарасы деп бергенмен.

Қыдырбай сонда сөйледи!

— Ҳаў Ақшахан, Ақшахан,
Ҳаслыңа сениң тартқаның,
Жалғызды дәўге салғандай,
Не қылды саған Қоблан жан?
Жалғыз балам журтқа зорлық қылғандай,
Ашылған гүллерим мениң солғандай,
Жалғызымды мунша дәўге салыпсаң,
Перзентимди қыз қойнынан алғандай.
Әжели болса өледи,
Мийнети болса көреди,
Әжели жетип өлмесе,
Ҳал сынасып биледи.
Тахтыңызды зиндан қылмай ма,
Журтыңды ўайран қылмай ма,
Жалғыз балам мәрт Қоблан,
Сени тахтан алмай ма?

Ақшахан сонда сөйледи:
—Ҳаў Қыдырбай, Қыдырбай,—
Қетши алдымнан жыламай,
Әўелден неге келмедиң,
Оны неге бермедиң?
Тоғай толған малыңды,
Жайылып жатқан жылқыңды,
Дүньяңды неге бермедиң?
Қарсылықты бадшағар,
Неге сирә қоймадың,
Қансулыўдай қызыңды,
Айттырмай неге бермедиң?
Бизди көзге илмедиң,
Бизди күйеў билмедиң,
Дәўлети тайған Қыдырбай,
Жоқ болмайман деп жүрмедиң
Және турып Ақшахан,
— Жәлладлар! — деп қышқырды.
Он сегиз бирдей жәлладлар,
«Ләббай» деп бәри жуўырды,
Нарттан шыбық қолтықлап,
Урма ханым бизге, деп,
Жортыў менен жуўырды,
Адам асқан пашшанлар,
Шынжыр салып ийнине,
Урма ханым бизге, деп,
Хан алдына жўўырды.
Адам асқан пашшанлар,
Келип ханның алдына,
Қансыраған бөридей,
Ақ қанжарын жалады,
Не хызмет деп турады,
Сонда Ақшахан буйырды,
Қыдырбайдай бул ғарры,
Қасарысып турады,
—Он сегиз бирдей жәлладлар,
Тоғызың қалың бул жерде,
Тоғыз қамшы алыңлар,
Үзилмеген ушлары,
Бәрин суўға малыңлар,
Мынаў турған Қыдырбайды,
Айландырып урыңлар.
Баласынан бурын-ақ,
Азапта өлсин бәдшағар,
Жалғаншы мына дүньяға,
Келмегендей қылыңлар!
— Әжеп болар, ханым,—деп,
Сол ўақлары жәлладлар,
Он сегиз қамшы алады,
Бәрин суўға салады,
Қыдырбайдай ғаррының,
Еңсе тоның сыйырды,
—Ханға бенде сөйлер ме?!—деп,
Оң жүзине бир урды,
Сол жағына бир урды.
— Ҳаў балам,—деп жығылды.
Дәў қолында мәрт Қоблан,
— Ўақ, атам,—деп аҳ урды,
Сонша турған ләшкерден,
Қыдырбайдай ғаррыны,
Айырар бенде болмады.
—Пирим—деди, жылады.
Рейими жоқ бул жәллад,
Қыдырбайдай ғаррыны,
Айландырып сабады,
Қамшы бастан кетпейди,
Дады ҳаққа жетпейди,
— Илажым жоқ балам,—деп,
Атасы ғәрип жылайды
Мынаў турған ләшкерден,
Ақшаханнан қорыққаннан.
Айырар адам болмайды,
Еки айланып келеди,
Қамшы урып мойнына,
Қанлар ақты қойнына,
Рәҳим етсе не болды,—
Наймыт өлгир жәлладлар,
Қыдырбайдай ғәриптиң,
Қысыўмет етти өзине.
Айландырып урады,
Сонша турған ләшкерден,
Ақшаханнан қорыққаннан,
Айырар адам болмады.
Қамшы урды басына,
Қанлар қатты қасына,
Рәҳим етсе не болды,
Қыдырбайдай ғәриптиң,
Көзинен аққан жасына
Үш айланып келеди.
Айырар адам болмады,
Енеси еди Бозкемпир,
Қобланға қарап сөйледи:
— Жалғыз балам, мәрт Қоблан
Атаң ырза күшине,
Енең ырза сүтине,
Бизлер қайыл болғанбыз,
Ҳақтың қылған исине,
Яд әйлей гөр алланы,
Жалғыз балам, сен Қоблан,
Алдың бийик, артың жар,
Айланбаға жериң тар,
Жалғыздың яры, я жаббар,
Жалғыздан болғыл хабардар,
Ийтелги қустық баласы,
Торғай қурлым болар ма,
Алдында жоқ бир ағаң,
Кейниңде жоқ бир иниң,
Қостары жоқ сендей ер,
Дәўге келер болар ма.
Алдында болса бир ағаң,
Кейниңде болса бир иниң,
Изде ғамхор бар болса,
Атаң менен енеңди,
Жәллад урар болар ма.
Яд етсең бойма жаббарды,
Тилеп алған, жан балам.

Бул сөзлерден кейин, Қобланның ядына пири түсип, ата-анасына қарап мынаны айтты:

— Ата, ырза бола гөр,
Бизге еткен күшиңе,
Ана жан, ырза бола гөр,
Сәҳәр берген сүтиңе.
Жылай берме ғаррылар,
Мийнет бар да, өлим жоқ,
Сәҳәрде түсиме кирген,
Әўлийе атам Бурық бар,
Халық әйлеген бириўбар.
Қабыл болып көз жасы,
Ғайыптан ҳәзир болыпты,
Қызыр Ильяс бабасы.
—Тарыға гөрме, балам, деп,
Айлансын сеннен бабаң, деп,
Жығарсаң, балам, дәўди, деп,
Мәртти жети айланды,
Саспа, балам, саспа, деп,
Қуўат берип турыпты,
Ўәлий Бурық бабасы.
Пирден мәдет болған соң,
Дәўдиң қолы босады.
Аяғы жерге тийген соң,
Қоблан дәўге йош етти,
Тарақ алды белинен,
Көтерипти ол дәўди,
Тайсалмай турған жеринен,
Тербендирди өкшесин,
Жерден қарыс қозғады,
Бөке дәўдиң өкшесин.
Және де Қоблан зор қылып,
Дизесине миндирип,
Ҳәм де екшеп көтерип,
Белбеўликке келтирип
Қол ушына миндирип,
— Жаның болсын, бәтшағар,
Қурбанлық — деп ол дәўди,
Зыңғытып ғана жиберди.
Ҳеш бир дәкки көрмеген,
Анасы неке билмеген,
Латманат деп жылады,
Түбин кескен шынардай,
Шүй төбеден қулады,
Жыйылып турған адамлар,
— Жығылар күни болды, — деп,
Қуўанғаннан халайық,
Қуўаныш пенен жылады.

Буннан кейин, дәстеси дәнданнан, тыйығы алмастан, сақыйнасы алтыннан, қорғасын саплы қанжарын қолға алып, дәўдиң жанына барып, сақалын услап қол аяғын таңып, қарқыратып шалады.

Қанжар жүзи кетилди,
Шар менен жүзи жетилди,
Әйне песин ўақтында,
Бөке дәўдиң геллесин,
Кесип алған секилли.
Муртынан беккем алады,
Ийинине қағып салады.
Ақшаханның алдына,
Арқалап басты барады,
— Ассалаўма әлейкум,
Әдил тыңла, Ақшахан,
Душпанлық етип бизлерге,
Қыйналды ғой шийрин жан,
Дәў жағамнан алғанда,
Әзиз жаным сескенди,
Көзимнен қанлы жас келди,
Қызыңды берген күйеўдиң,
Геўдеси қалып, бас келди.
Гүлдей жүзи солсын, деп,
Көз алдыңда турсын, деп,
Бизден саўғат болсын,—деп,
Алдына басты қояды,
Қоблан тикке турады.

Буннан кейин Қоблан кейнине қайтып келип, торы атқа ер салып, «Ақшаханның тахтын өзине зиндан қылайын» деп қәҳәр үстине мингенде, мәрт Қобланның қарындасы Қансулыў жанына келип, мыналарды айтады:

— Арзымды есит, мәрт Қоблан,
Иркилип тур бир заман,
Бурынғыдан қалған сөз,
Қашқан жаўды ким қуўар,
Өзи нашар ер қуўар,
Қулағың сал тыңласаң,
Қырқ жигиттиң сизге, аға,
Болмады сирә көмеги,
Ақшахандай залымның,
Өлгей еди тилеги,
Сениң жүзиң солмады,
Тилеги қабыл болмады,
Атқа тумар таққалы,
Бөке дәўдей палўанды,
Үш ай болды баққалы,
Сизге болмай өзи өлди,
Бөке дәў емес, аға жан,
Ақшахан өзи көмилди,
Оннан соңғы тилеги,
— Дүзде қалсын басы, — деп,
Қырқ күншилик жоллардан,
Ат шаптырды Ақшахан,
Сүйегиң дүзде қалмады,
Атың келди байрақтан,
Тилеги оның болмады,
Бул да ханның өлгени,
Қара жерге киргени,
Қуўма ханды Қобланлы,
Аман қайтсаң аўылға,
Бул да ханның өлгени.
Жер астына киргени.
Аман елге қосылып,
Жети күн удай той берсең,
Бермесең ханға мүшени,
Бул да ханның өлгени.
Артық болар өзине,
Хан атын алмай жүргени
Қырқ жигитти шығарып,
Дәрбент жолға сен қойсаң,
Шамыў менен Шараптан,
Ханнан кеткен кәрўан бар,
Айланып келер бул жерге.
Қанжар бийи баслығы,
Үш жүз түйе өли мал,
Ҳәр бир түрли заты бар
Хан кәрўанын талатсаң,
Ханға зорлық сен қылсаң,
Ақшаханның өлгени.
Қашқан жаўды ким қуўар,
Өзи нашар ер қуўар,
Қуўма ханды Қобланлы,
Аға жан, минсең торы атқа,
Исенсең, аға, ғайратқа,
Ақшаханды тез қуўып,
Кирсеңизлер қалаға,
Бир ашыўға минген соң,
Қарамассаң, жан аға,
Өлип атқан балаға,
Қалада урыс болған соң,
Гедейлердиң көз жасы,
Ақыр заман болмай ма,
Ҳәм төгилген ҳақ қаны,
Мойныңда сениң турмай ма?
Ашылмай ма бағда гүл,
Сайрар шақасында бүлбил,
Айтып болдым сөзимди,
Ендигисин өзиң бил.

Буннан соң Қобланның ашыўы тарқап, қарындасының ақылы мақул болып, дөгерекке қарап турса, Қоблан дәў қолында турғанда қашып кеткен қырқ жигит, Қобланның ата-анасын урған жәлладларды таўып алып, сақалы, муртын, кирпиги, шашын, бирим-бирим жулып, Қыдырбайға берген азабынан бес бетер артық азаплап, Шамай менен Дуғдарды жиберип, 15 ғашыр зер байрағын алып, киятқанын керди. Олар келип Қобланға қосылды. Барлығы аман-есен, саў-саламат елге қайтты. Елине келди. Дәўден аман қалғанлығына, елине аман қосылғанлығына, елиниң ғаррыларын жыйнап алып, жети күн удайы той берди. Ақшаханға хан деп атлы жибермеди, атам деп мүше бермеди, хан деп көзге илмеди. Бул Ақшаханға өлимнен жаман дәрт болды. Қоблан қырқ жигитти тоққыз жолдың дәрбентине шығарып, Ақшаханға дерек адамлардың, баратқанның балтасын, киятқанның кетпенин, Ақшаханның қус салған қәлпелерин қорлық пенен өлтирип, ханға зорлық қылды. Отыз нөкер, отыз жигит қасында, тилладан жыға басында ханның кәрўан басшысы Қанжар бий қырқ жигитке сиясат қылып мынаны айтты:

— Сағынып келемен туўған елим деп,
Жаныңыздан сизлер үзиңлер үмит,
Танымас деп жолды алып турмаңлар,
Босат жолды! Нәлет жаўғыр қырқ жигит.

Мен барайын Ақшаханға билдирип,
Кимиңди тирилей жерге көмдирип,
Талайман, деп талап етип турмаңлар,
Өлтирейин барлығыңды қырқ жигит.

Жәлладларға баўырыңды тилдирип,
Қолың байлап, жиптиң ушын услатып,
Ақшаханның шадлық кеўлин хошлатып,
Исенгениң Қоблан болса қырқ жигит,
Өлтирермен минәрлардан таслатып.

Бул сөзлерди еситип,
Шамай менен ол Дуғдар,
Қарсы қарап барады,
Қанжар бийдей бабаны,
Аўдарып аттан алады.
Отыз бирдей нөкердиң,
Қолын беккем буўады,
Қанжар бийдей бабаның,
Шийрин жанын қыйнады.
Айтып бар деп ханыңа,
Дүнья-малын алып қап,
Қаласына айдады.

Қырқ жигит түйелерди тартып алып, Қобланның ордасына қарай жөнеди, Қанжар бий баба қолы байланып, отыз нөкери менен қоса айдалып, қалаға келди. Келип Ақшаханға қарап мынаны айтты:

— Тақсыр ханым, дад,—деди,
— Арзың болса, айт—деди,
— Қырқ жигит шықты алдымнан,
Түйемди алды қолымнан,
Үздим үмит жанымнан
Шаппай, желмей майрылдым,
Дүнья-малдан айрылдым
Дүньямның бәрин алғаны,
Сөзлеримниң жоқ ғой жалғаны.
Қырқ жигитке не ис бар,
Не келеди қолынан,
Мен билемен Ақшахан,
Бул ислердиң барлығы,
Тап Қобланнан болғаны,
Қартайғанда Ақшахан,
Еки қолым байлады,
Оған қарсы турмаға,
Менде қуўат болмады.
Қырама деп бәримизди,
Жаным мениң қалмады,
Айтып бар деп ханыңа,
Бизди жол менен айдады,
Өлимнен жаман дәрт болды,
Кеўлим гүллердей солды,
Қобланға сен бармасаң,
Барып саўда салмасаң,
Әрман болар бизлерге,
Ар, намысты алмасаң.

Бул сөзлерди Ақшахан еситип, қәҳәри келип, алтмыш еки ҳәмелдарын, отыз еки мөҳирдарын, Қартхожа бий менен Ағай бийлерин жыйнап алып, барлығына да Қобланның еткен ислерин баян етти. Онда Қартхожа бий: — ләшкер жыйнап алмайық, көп адамның ҳақ қанына қалмайық, досты Полатты жиберип, Қобланды шақырып алайық, үш күн тахтыңды берсең, Самарқанд журтыңды берсең, ҳәр кимниң дәўлет қусы басына қонбай хан болса, оның жүреги ҳәўлиретуғын еди, егер Қобланның жүреги ҳәўлире қойса, Азыўдың аўыр шәҳәрине буйырсақ, Көбиклидей дәўге жиберсек, бул қалай болар екен, ханымыз, — деп сөзин тамам етти. Бул сөз ҳәммеге мақул болып, Полатты шақырып алып, Қобланға жиберди. Полат жол жүрип кетти. Нешше майдан жол жүрип, Қобланға жетти. Азанда Қоблан әзийз мийманынан жол болсын сорады:
— Достым болған, Полат жан,
Арзымды есит бир заман,
Арзым саған айтайын,
Айтпай арзым қайтейин,
Хош келип, сапа келипсең,
Ол-ол болсын, ол болсын,
Дәўлет бәрҳа мол болсын,
Достым деп бизге келипсең,
Кеўлиңде қоймай сөйлей гөр,
Достым Полат, жол болсын!
Аўзыңды ашсаң тилиң бар,
Ҳәм кеўлиңде сөзиң бар,
Қалдырмай сөйле барлығын,
Достым Полат, жол болсын.
Кештим қаны, қуныңды,
Саўғаға бердим жаныңды,
Не сөз болса сөйлей гөр,
Жақсылап аш кеўлиңди.

Сонда Полат сөйлейди:
— Айтайын, достым, бул сөзди,
Дос десең мениң өзимди,
Бизди сизге жиберген,
Ақшахандай ханыңды,
Айтайын кешсең гүнамды,
Келмесем, алар Ақшахан,
Бир қасықтай қанымды,
Егер сөзим наҳақ болса,
Сен аларсаң жанымды,
Қайсыңнан қорқып өлейин,
Көк атыма мингенмен,
Бир ислердиң боларын,
Достым Қоблан, билгенмен,
Ақшахан бизди жиберди,
Бир шыбындай жаныңа,
Душпан болып келгенмен,
Торышаға минесең,
Ҳәм изиме ересең,
Ақшаханға барасаң,
Әжелиң жетсе, өлесең,
Мийнетиң болса, көрерсең,
Тилеп келдим жаныңды,
Достым, қалай көресең?
Қоблан жан, өзиң билесең!

Қоблан жуўап бермеди, «Жақсы сөзге жан семиреди, жаман сөзден жан қорқады» - деген, жан шоршып кетип бир қанша ўақыт үндемей отырды. Бул ўақлары Қуртқа Қобланға қарап мынаны айтты:

— Бул дүньялық сырласым,
Қыяметлик жолдасым,
Арзымды есит муңласым,
Еримсең ҳәм туўымсаң,
Басшымсан ҳәм пиримсең,
Полат сиз бенен дос болса
Рас болса дослығы,
Достыңа жаның берерсең,
Қаларсаң достың кеўлине,
Қыямет күн болғанда,
Бир алланың дийдарын,
Султаным, қайтип көрерсең,
Әжелиң жетсе, өлерсең,
Шын әжелиң жетпесе,
Тағы қайтып келерсең.
Ығбалың султан жатпаса,
Алла берсе абырай,
Өлмек түўе султаным,
Ақшахандай залымның,
Тахтына барып минерсең,
Достың кеўлин қалдырып,
Нәмәртлик етип сен қалсаң,
Бүгин қалсаң үйиңде,
Ертең қайтып жүрерсең.

Қоблан торы атқа, Полат көк атқа минди, қазаға разы, бәлеге сабыр қылды. Жол жүрип, Ақшаханның алдына келди. Ақшахан оң тәрепинен жай берди. Төрге барып отырды. Испиҳан семсер қылышты алдына кесе өңгерип, қабағы қарыс жабылып, алатуғын шердей шабынып, төрде мәрт Қоблан шаншылып, есикке қарап отырды. Отырған ҳәмелдарлардың зәрреси қалмай, неге шақыртып алдық деген ханға қайғы болды. Сол ўақытта қорлық көрген Қанжар бий есикте отырып, Қобланға қарап бир сөз айтты:

— Ҳаў, Ақшахан, Ақшахан,
Айтатуғын арзым бар.
Сен Ақшахан тыңлап тур,
Қырқ қарақшы шығарып,
Талатты мениң малымды,
Азап берип бизлерге,
Алып кетти қырқ жигит,
Есабы жоқ зеримди,
Жоқ деп жүрмедиң Қоблан,
Ақшахандай ханымды.
Ханның алды датқа жай,
Хан есиги кең сарай,
Бизге қылдың зорлықты,
Теңлик бермей көрсеңе,
Ханның малын алғандай,
Ханға зорлық қылғандай,
Қандай күшиң бар еди,
Атаң жаман Қыдырбай,
Кешеги қылған зорлықты,
Бермеймен деп жүрмедиң,
Атана нәлет, сен Қоблан,
Өлмеймен деп жүрмедиң?
Бул гәплерди еситип,
Бендеден қайтар ер емес,
Ети мәрттиң қалтырап,
Испиҳан семсер қылышты,
Қынабынан суўырып,
Алғанда ҳеш ким қой демес.
Сөйлеп қалған тиллер бар.
Сөйлемейин болар ма,
Урып қалған қоллар бар,
Енди урмай турар ма,
Майданда зорлық қылғанлар,
Ханнан қорқып турар ма,
Ақшахандай ханыңды,
Қара пулдай көрер ме,
Алмас қылыш қолға алып,
Есикке қарап умтылды.
Бабаның айтқан сөзине,
Сөзи түўе өзине,
— Балам, қызба, қызба! — деп,
Ҳәммеси бирден жуўырды.

Ақшахан сонда сөйледи:

— Шақырған ис ол емес,
Хан қайғысы мал емес,
Шақырған, балам, мен, деди,
Қартайыппан, жан балам,
Белимнен кетти мәдетим,
Диземнен кетти қуўатым,
Шақырғаным сол еди,
Минсин деп алтын тахтыма,
Ийелик ет деп журтыма,
Ата дерге улым жоқ,
Сеннен басқа гүлим жоқ,
Пәтиямды берейин
Ийелик қыл, шырағым,
Халқым менен мүлкиме.

Буннан кейин Ақшаханның басында турған таажын Қобланның басына кийгизип, ақ кийизге салып көтерип, Қобланды тахтқа мингизди. Қоблан тахтқа минген соң, алпыс еки ҳәмелдар, отыз еки мөҳирдар, Қобланның хызметине тикке турды. Арадан үш күн өтти, ҳәр кимниң дәўлет қусы басына қонбай хан болса, жүреги ҳәўлиреди екен, Қобланның жүреги ҳәўлирип, Қоблан бир түрли болып, Ләйли Бадақшанға барсам, ҳәм журтты сайран қылсам, деп қыял етти. Жүректиң ҳәўлиргенин қасында отырған Қартхожа бий билип, Ақшаханға хабар берди, бүгин буйырсаң, буйырып қалғаның, буйырмасаң, тахтыңнан жүдә болғаның, деди. Ақшахан қолына жазыўлы хат алып, Қобланның алдына келип, Қобланға қарап мынаны айтты:

— Бизлер болдық бул жерлерде бий қарар,
Шәҳимәрдан пириң болсын мәдәткар,
Қулағың сал, тыңла, балам мәрт Қоблан,
Хан атаңның айтатуғын арзы бар.

Мөҳмин болған қуданы бир биледи,
Әжел жетсе ҳәр бир адам өледи,
Мендей атаңыздың айтар арзы сол,
Үш жыл болды мына бир сөз келеди.

Хабарың жоқ Астарханның көлинен,
Еситкели от шығады тәнимнен,
Тақатым жоқ усы сөзди еситип,
Хабар келди Азыўлының өзинен.

— Тазаласын Самарқанның даласын,
Берсин, — депти, — өзи турған қаласын,
Мен қорқаман еситкен соң бул сөзди,
— Қашырмасын, — депти — Қоблан баласын.,

Еситкели жас кетпейди көзимнен,
Қәўип етемен, жалғыз балам, өзиңнен,
Мен айтайын дәўдиң айтқан сөзлерин,
Үмити көп тағы жалғыз қызымнан.

Сенлер минсең торыша аттың белине,
Өзиң барсаң Азыўлының елине,
Келтирмесең Самарқанның халқына,
Барсаң, балам, наймыт дәўдиң өзине.

Азғана халқыңды келсе бүлдирер,
Не адамды ат астында өлтирер,
Ерте бастан ғамыңды же, мәрт Қоблан,
Елге келсе, айтқанына көндирер.

Бедеў жалын саўаш күни тарасаң,
Батыр болып сен де күнге жарасаң,
Көбиклини шаўып, еллерин алып,
Азыўлыны бизге қосып сорасаң,

Душпанның басына салсаң зимистан,
Мәдетти бергейлер халық еткен суҳбан,
Айтып болдым, балам, саған арзымды,
Ендигисин өзиң билгил, мәрт Қоблан.

«Батыр анқаў, ер гөдек» — деген, исенип Ақшаханның сөзине, мақул түсип бул сөзлер мәрт Қобланның өзине Қоблан пәсине қайтып, «Ақшаханға барайын, ақ пәтия алайын сөйтип жолға раўана болайын», деп қыял етти.
Қоблан келди, ким оңнан, ким солдан қолын көтерип, ҳәммеси пәтия берди. Қоблан Ақшаханнан пәтия алып, торы аттың үстине минип, саламат елине қайтты.

Burınǵı ótken zamanda,
Nurdıń qara tawında,
Qozı gúzar, qoy gúzar,
Jılan ótken tawında,
Qara kól menen Sasıq kól,
Láylek kól menen Naqıraq kól,
Samarqand sayqalında,
Shaqan ulı Aqshaxan,
Aqshaxannıń jurtında,
Musılman wálayatında,
Qaraqıpshaq xalqında,
Sárdarı degen urıwında,
Saqalı buwrıl bolǵanda.
Úni tarǵıl bolǵanda,
Qıdırbayday baylardıń,
Tórt túlik malı bar edi,
Altı ordası bar edi,
Hinji, gáwhar tolı edi,
Ulı, qızı joq edi.
Áne usı soramda,
Qartxoja atlı patshanıń
Bir wáziri bar edi,
Qara kóldiń boyına,
Qus salıp ol da keledi,
Qıdırbayday baylardıń,
Jayılıp jatqan malların,
Kóz salıp anıq kóredi.
Jayılıp atqan mallardıń ústinen shıǵıp, Qara kóldiń jaǵasında turıp, shurqıraǵan jılqılardı kóredi, úyrekti awlap, onnan qoyan qıdırıp, Aq tikenli, Aq shúńgil degen jerge keledi, jayılıp atqan esapsız qoydı kórip, jáne de jayılıp atqan esapsız túyege qarap, shopanların shaqırıp alıp, bul mallardıń iyesin sorap Qartxoja biy sóz basladı:
— Bedew jalın sawash kúni tarayman,
Aw awlap, qus salıp, qoyan qarayman,
Baqqanıńız kimniń malı boladı?
Mal iyesi kim ekenin sorayman.

Qoylar baǵıp, óspey qalǵan boylarıń,
Aqshaxannıń bizler bilseń soyları,
Shopan inim, endi sennen sorayman,
Baqqan malıń qaysı baydıń qoyları?

Qarakóldi jaylap atqan biyesi,
Kim boladı bul mallardıń iyesi,
Bul mallardıń iyesini sorayman,
Baqqanlarıń qaysı baydıń tuyesi?

Bizler keldik Qara kóldi jaǵalap,
Toǵaylardı qoymay, awlardı qarap,
Mal iyesin endi sennen sorayman,
Kóp jılqılar jatır onda shurqırap.

Sonda shopan sóyledi:
Aylanayın, aǵa jan,
Arzımdı esit bir zaman,
Arzımdı saǵan aytayın,
Aytpay arzım qáyteyin,
Bul mallardıń iyesin,
Sizlerge bayan eteyin:
Mal iyesin sorasań, Az ǵana eldiǵ ǵarrısı,
Perzenti joq Qıdırbay,
Qorǵansha degen jerlerde,
Ol ǵarrınıń úyi bar,
Mal esabın sorasań,
Tórt mıń toqsan qoyı bar,
Qara mal menen jılqısı,
Túyeleri jáne bar,
Uzaq sanın sorasań,
Malı menen túyesi,
Jılqısı menen bórisi,
Qoyǵa bolar barabar.
Qatar turǵan altı úy bar,
Hinji menen gáwhar bar,
Sorasań dúnya bárisin,
Men bilmeymen esabın,
Qoylardı baqqan sorlıman,
Ǵarrıdan óziń sorap al.
Bunnan keyin Qartxoja biy hámeldarların, qálpelerin ertip alıp, Qıdırbaydıń úyine qaray jóney berdi.

Shopannan jolın soradı,
Joldasların ertip ap,
Qálpesin alıp janına,
Qıdırbaydıń úyine,
Qartxoja ketip baradı.
Neshshe maydan jol júrip,
Qorǵanshaday qalaǵa,
Ol jaqınlap keledi,
Jedel berip at aydap,
Qıdırbay jatqan aq úyge.
Siyasat penen enedi.
Esikten turıp ol biyiń,
Xabarlas dep sóyledi.

Qartxoja qáhári menen úyge qarap, «xabarlas» dep bir sóz ayttı:
— Atlar júrgen qıya tas,
Patshaǵa bolmas sen sırlas,
Bizler kelgen Qartxoja,
Maydanǵa shıq, xabarlas.
Tezirek shıqqıl úyińnen,
Bilseń senlerdiń iyeńmen,
Shıq maydanǵa xabarlas.
Qartxoja ullı biyińmen,
Malıńnan xabar almadıń,
Patshanı kózge ilmediń,
Esabın nege bermediń?
Esikke kelip turıppan,
Shıq, xabarlas bizlerge,
Esapsız jıyǵan malıńnan,
Aqshaxanday xanıma,
Jartısın nege bermediń?
Házirden shıqshı dalaǵa,
Aydap keteyin sizlerdi,
Samarqandtay qalaǵa!
Xan aldına barasań,
Esabıńdı bereseń.
Qıdırbay, qalay kóreseń,
Barmay netip qalasań?
Qartxoja biy bul sózdi aytıp bolǵannan soń Qıdırbay juwırıp maydanǵa shıǵadı. Qartxoja biyge iyilip sálem berip, oǵan qarap bılay deydi:

— Otırǵan elimniń bári shoq edi,
Aytqanınız ıras, malım kóp edi,
Iqtıyarım men berippen baqqanǵa,
Ata derge bir perzentim joq edi.

Xanımnan sizlerdey adam kelmedi.
Hesh bir waqta hal-jayımdı bilmedi,
Qansha meniń malı-múlkim bolsa da,
Quday tala bir perzentti bermedi.

Belimnen ketip tur házir mádetim,
Dizemnen ketkendi meniń quwatım,
Kempirimiz shıqqan elli bes jasqa,
Múlikke iye bolar joqdur perzentim.

Óziń barıp mal-dúnyanı kórmeseń,
Diywandı ákelip xatlap almasań,
Alıp barıp ǵáziynege salmasań,
Endigisin inim óziń bileseń.

Perzent joqtan aylanıp tur miylerim,
Basshısı joq, qańǵırıp tur ellerim,
Mallar túwe arzımdı esit Qartxoja,
Íyesiz qalıp tur altı úylerim.

Bunı esitip xanlar xatqa salmay ma,
Ólsem mal-dúnyamız artta qalmay ma,
Jetpiske shıqqansha mende perzent joq,
Perzentsizdiń keyni wayran bolmay ma?

Aytıp boldım men sózimdi, óziń bil,
Zar jılayman, men súymedim qızıl gúl,
Sebep penen keldiń ǵarrı aǵańa,
Miyman bol bizlerge, inim, úyge kir.

Bunnan keyin Qartxoja biy bir aqsham miyman boladı. Oǵan qoy soyılıp, qol qawsırılıp xızmet qılınadı. Ol erte turıp atlanıp, báder ketedi. Aqshaxannıń dárgayına jetedi. Óziniń kórgen-bilgenin xanǵa bir-bir bayan etedi:

—Bizler mindik bedew attıń beline,
Qırq qálpeni ertip barıp keynime,
Kórgenimdi bir-bir bayan áyleyin,
Qus salıp biz bardıq Qara kóline.

Ǵaz hám úyreklerge qustı jiberdik,
Sırtınan qaradıq, tamasha qıldıq,
Esapsız kóp sanlı jılqını kórdik,
Bul gápimdi tıńlap turǵan Aqshaxan.

Kóp eken, dep aldıq onı oylarǵa,
Qoyan-qırǵawıldı bardıq awlawǵa,
Kórgenimdi bir-bir bayan áylesem,
Biz tap boldıq esabı joq qoylarǵa.

Kóp shopanlar jáne qoyların baqqan,
Biri otlap, biri dem alıp jatqan,
Malları keledi hár bir tárepten,
Esapsız jayılǵan malların kórdik.

Otırǵan jerleri onıń say eken,
Mal-dúnyadan onıń kewli jay eken,
Atı Qıdırbaydur, sizden bay eken.
Dúnyada ármanı joqdur olardıń.

Mal-dúnyadan onıń kewli toq eken,
Altın, gúmis sol adamda kóp eken,
Sonsha dúnya, malı-múlki bolsa da,
Ata derge bir perzenti joq eken.

Nóker ertip ol adamǵa barmasań,
Mal-dúnyanıń esapların almasań,
Jayrap jatqan iyesi joq mal eken,
Árman kópdur ǵáziynege salmasań.

Xanımız eń sizdi xan dep bilmegen,
Dáwleti shalqıǵan, kem-kem órlegen
Ózińnen basqaǵa esap bermeydi,
Esiktegi qulı shelli kórmeydi.

Onı kirip neshshe aqıldan sasqan,
Bir malı bir malǵa barıp ulasqan,
Saltanatqa endi sennen kem emes,
Mártebege óziń menen talasqan.

Bunnan keyin Aqshaxan otırıp, alpıs eki hámeldar, otız eki móhirdar, toqsan toǵız tóre biy, Aǵay biyin jám qılıp alıp, másláhát qılıp, bir sóz ayttı:

Diywanların shaqırıp,
Jálladların tayınlap,
Eki diywan shıǵarıp,
«Jállad kel» dep xanıńız,
Hámir etti olarǵa:
— Al bedewge min, dedi,
Qorǵanshaǵa bar, dedi,
Qıpshaqqa sawda sal, dedi,
Qıdırbayday ǵarrınıń,
Malı menen dúnyasın,
Zeri menen gáwharın,
Jıyıp-terip al, dedi.
Jasırıp qoyǵan bolmasın,
Xatlanbay nárse qalmasın,
Bárin xatqa sal, dedi.
Ulsızlarǵa ulım bar,
Qızsızlarǵa qızım bar,
Ulsız, qızsız bendeniń,
Jıyǵan, tergen malları
Patshalıqqa miyasar,
Patshalıq xatqa sal, dedi,
Tezirek túrgel, bar, dedi,
Barıp ǵayrat sal, dedi,
Qalmasın onıń kempiri,
Mında alıp kel, dedi.
Esabın alǵan qaǵazdı,
Bizge ákelip ber, dedi.
Kewlimdegi pikirim,
Aytayın degen sol, dedi.
Bul sózden keyin diywanlar xatqa salmaǵa, jálladlar birdey topılıp Qıdırbayǵa barmaǵa jóney berdi. Neshshe kúnler jol júrip Qorǵansha qalaǵa jaqın kelip, qalaǵa kiredi. Qıdırbaydıń esiginiń aldına barıp, attan jerge túsedi, aq úyge kirip, bir aqsham miyman boladı, erte menen turıp, molla xatqa salmaǵa, diywan esap almaǵa ol jerden de neshe mollalardı ákelip, dáwet-qálemlerdi tayar etip, jálladlar maydandı kútip, kelgenlerdi keltirmey, kirgenlerdi shıǵarmay, Qıdırbay menen kempirdi ortaǵa aladı.

Molla xatqa saladı,
Diywan esap aladı,
Qıdırbayday ǵáripti
Maydanǵa hesh shıǵarmay,
Bir kún xatqa saladı,
Baspa bas xatlap aladı,
Eki kún xatlap turadı,
Qıdırbaydıń dúnyası,
Sonda da ada bolmaydı.
Úsh kun xatqa salǵanda,
Dúnya-malın qoymadı.
— Házirgi jıyǵan dúnyamnıń,
Barlıǵı sol dep jıladı.
Qalmasın bóten úyde dep,
Tintip qarań jáne dep,
Húkim etip turadı.
Ǵárip-qáser, jetim de,
Qalǵan malın jıynadı.
Ayaqlı malım bolmasa,
Bolǵanı balam dúnyamnıń
— Jasırın dúnyań bolmasın,-
Dep ǵarrını qıynadı.
Qıynaǵan menen ǵarrını,
Tabılar dúnya bolmadı
Bes kúnge deyin ǵarrını,
Sonda da zalım qoymadı,
Ǵarrını salıp aldına,
Malǵa qarap aydadı,
Qara kálge jaqınlap,
Jılqını qoymay bir sanap
Bunı xatqa saladı.
Quwıs-qoltıq qaldırmay,
Kól quwısın qaradı,
Qalǵan-qutqan jılqını,
Sonda da olar tappadı,
Jılqını xatlap bolǵan soń,
Aq tikenli Aq shúńgil,
Buǵan keldi jaqınlap,
Qoydı aldı esapqa,
Bunı da xatqa saladı.
Ínanbay ǵarrı sózine,
Shopanlardan soradı.
Piyada aydap ǵarrını,
Sasıq murın santuwar,
Malǵa jaqın baradı,
Bunı da xatlap aladı.
Bunı xatlap bolǵan soń,
Túyeni xatlap aladı.
Aqıretlep, azaplap,
«Qaldırmay ayt, zańǵar», - dep,
Ǵarrını tutıp sabadı.
Onda ǵarrı turadı,
«Bermediń maǵan perzent», dep,
Nalıs etip jıladı.
— Qaraqıpshaq elatı,
Mal-dúnyası qurısın,
Íyeler adam bolmasa,—
Dep ah urıp jıladı.
Bárin xatqa saladı.
Bozkempirdey ǵáripti,
Ortaǵa salıp zalımlar,
Xanǵa alıp baradı,
Alıp barıp xanına,
Jazıp kelgen qaǵazın,
Xan aldına qoyadı.
Diywanların jám qılıp,
Esapqa bárin aladı,
— Bolǵanı emes dúnyanıń,
Jasırǵandı, aytıń,—dep,
Basına zawal saladı,
Ala qaptı keltirip,
Tórt pıshıq salıp ishine,
Atańa nálet, zalımlar,
Kempirdi salıp janına,
Qaptıń awızın buwadı.
Jálladlardı keltirip,
Bozkempirdey ǵáripti,
— Jasırǵandı, aytıń!—dep,
Pıshıq qosıp sabadı.
Bárin aytıp bolǵan soń,
Ne aytadı bul kempir,
— Nege ólmedim burınnan,
Ájelim jetti-aw qolıńnan,
Neni aytayın, shıraǵım,
Jasırǵan dúnyam bolmasa,
Irzaman ózim qazama,—
Dep Bozkempir jıladı.
Urǵanın jállad qoymadı,
Tayaqqa pıshıq shıdamay,
Kempirdi julıp tırnadı,
Shıday almay azapqa,
Kempir talıp quladı.
Kempir esten tanıp jıǵılǵan soń, onı bosatadı, úyine qaytadı, bul kúyikke shıday almay, qudaydan bir perzent tilep, áwliye qoymay qıdırıp, qiyaban shóllerge ketedi.

Xatqa salǵan dúnyanı,
Aldırıptı qalaǵa,
Bul dúnyanıń dártinen,
Ǵarrı qaldı bálege,
Óli maldan qutılıp,
Tórt túlik maldı bir aydap,
Túyeden alıp bir toqqız,
Jılqıdan alıp bir toqqız,
Qoydan alıp jup toqqız,
Qıdırbay sorlı aydap júr,
Nalıdı buǵan shıdamay,
Qostarı onıń Bozkempir.
Ústi-bası qan bolıp,
Tolı jurtqa tań bolıp,
Bir adam alıp qasına,
Sapar shekpek jolǵa bir:
«Áwliyeni qıdırıp,
Alladan tilek tileyik,
Áwliyege túneyik,
Mal-dúnyası qurısın,
Bala berse kóreyik,
Eger nıshan bermese,
Qıya shólde óleyik»,

dep ǵarrı menen kempir qıyamet maydan shóllerge áwliyeni qıdırıp, maldı aydap jóneldi. Atı shıqqan áwliyege baradı, malın qoymay soyadı, áwliye qazanǵa toymadı, tilegi qabıl bolmadı, sonsha maldı tawısıp, jalǵız toqlı qaladı. Jahannıń bárin qıdırıp, bir toqlını jeteklep, qıya shóldiń ishinde Quwsırıqqa keledi. Quwsırıqtıń qasında qoydı baqqan ǵarrıǵa Qıdırbay jetip kelip sálem beredi, sálemin álik alıp, Qıdırbayǵa qarap, mına sózdi aytadı:

— Bir toqlı bolıp tur seniń joldasıń,
Jetpisten seksenge kelip tur jasıń,
Júzińdi shań basıp, jılap kelipseń,
Ne tilegiń bardur meniń qurdasım.

Qálenderseń, shóldi aralap júrgenseń,
Bul dúnyada kóp qorlıqlar kórgenseń,
Ne tilegiń bardur meniń qurdasım,
Aytqıl jóniń, jora, qaydan kelgenseń?

Kempirińdi ertip shıǵıp qasıńa,
Rahim ettim kózden aqqan jasıńa,
Bul shóllerge sizler jılap kelipsiz,
Ne sawdalar tústi seniń basıńa?

Bul gápti aytıp bolǵannan keyin, Qıdırbay qoy baqqan babaǵa qarap mınanı ayttı:

— Jetpiske kelippen, qádirin bilmedim,
Maldı baǵıp qıya shólde júr edim,
Jasım qursın, soray kórme, qurdasım,
Bul dúnyada kóp aqıret men kórdim.

At súriner bálent tawda dizine,
Qartayǵanda qanlar keldi kózime,
Bastan-ayaq jábirim bayan áyleyin,
Qulaǵıń sal, qurbım, aytqan sózime.

Jalǵanshıda mendey adam bolmadı,
Qursın jasım, paymanamız tolmadı,
Bul dártimdi sen soradıń, qurdasım,
Ata derlik bir perzentim bolmadı.

Kózlerden aǵadı selli jasımız,
Qartayǵanda qańǵırıp júr basımız,
Qartayǵansha bir perzentli bolmadım,
Ǵarǵa-quzǵın qonar boldı-aw lashımız!

Tórt túlik malımdı shólde aydadım,
Bir shıbın janımdı mine qıynadım,
Áwliye qoymadım sirá qıdırıp,
Hesh bir jerden sirá nıshan kórmedim.

Bul sózler aytılıp bolǵannan keyin, áne qoy baqqan baba Qıdırbay ǵarrıǵa qarap, «kemlikke kamal, menmenge zawal, jamanlıq etse, hár kim ózi qudaydan tabar» degen, — dep, Qıdırbayǵa tórt awız báyit aytıp turǵan qusaydı:
Aytqanımdı tut, dedi,
Bul ketkennen ket, dedi,
Ana turǵan Quwsırıq,
Quwsırıqqa jet, dedi,
Qublasına sen shıǵıp,
Qublaǵa qarap hám turıp,
Ǵamgúnge kewliń toltırıp;
Táwekel etip kór, dedi.
Rahim etse biriwbar,
Qubla bette qapı bar,
Ashıla qoysa sol qapı,
Tilegiń qabıl bir bolar,
Sol qapıǵa kir, dedi.
Toqlıńdı soyıp al, dedi,
Hám qazanǵa sal, dedi.
Turǵan shıǵar mıs qazan,
Mıs qazanǵa sal, dedi.
Allaǵa nalıs qıl, dedi.
Tilektiń qabıl boların,
Búgin sınap kór, dedi,
Qabıl bolsa tilegiń,
Bir awhaldı bilerseń,
Ashılmasa bul qapı,
Irazı bol miynetke,
Jáne aynalıp kelerseń,
Miynetińniń kúygeni,
Seniń óziń bendeseń,
Haqtıń qılǵan hámirine,
Bendeseń ǵoy, kónerseń,
Aytıp boldım sózimdi,
Qatarım, óziń bilerseń..
Bul sózlerdi aytıp bolǵannan keyin baba qoyın aydap, jónine ketti.

Kempirin ertip Qıdırbay,
Baba aytqan jerge ketti,
Arqasına alıp sırıqtı,
Qublaǵa qarap otırdı,
Ǵamgúnge kewlin toltırdı.
Ǵárip kewli basılıp,
Otır edi zar jılap,
Namazsham bolǵan waqtında,
Qarap tursa Qıdırbay,
Qapı ketti ashılıp.
Ǵarrınıń kewli xosh boldı,
Jaratqanlar es boldı,
— Sennen maǵan mal bolmas,—
Dep toqlını soyadı,
Tezlik penen bolǵan soń,
Múshelep onı qoyadı.
Suw quyıp mıs qazanǵa,
Toltırıp etti saladı,
Sóytip, demin aladı.
Ǵarrı júzin soldırdı,
Sol toqlınıń etleri,
Mıs qazandı toltırdı
Namazsham bolǵan waqtında,
Ǵayıptan kelip neshshe adam,
Sálem berip hám kirip,
Tórge barıp otırdı.
Sáhár bolǵan waqtında,
— Kúymegey seniń eńbegiń,
Qabıl bolar tilegiń,
Alla akbar, baba!—dep,
Pátiya berdi ózine.
Bul adamlar ketkennen keyin, ǵarrı basın jerge qoyıp, kókiregin ashıp, bawırın jerge berip, moynına pota-salıp, «ay qudaytala, kópke barabar bolǵanday bir perzent berseń, bolmasa meniń janımdı alsań»,—dep, qazaǵa ırazı bolıp, jılap baba jata berdi. Tańnıń aldı bolǵan waqıtta Qıdırbaydıń kózi uyqıǵa ketti, bayaǵı qoy baqqan baba túsine kirip, Qıdırbay ǵarrıǵa qarap bir sóz ayttı:

— Kóter basıń Qıdırbay,
Qabıl boldı tilegiń,
Kekliden kegin alǵanday,
Arlıdan arın alǵanday,
Dushpannan malın alǵanday,
Bir perzentli bolarsań.
Aqshaxanday ol zalım
Kórsetken sizge zorlıqtı,
Júdá bergen qorlıqtı.
Perzentiń adam bir bolsa,
Qaraqıpshaq xalqıńa,
Alıp berer teńlikti.
Esit, qurbım, sózimdi,
Endi ashsań kózińdi,
Ol balanıń keyninen,
Bazarlıq bolsın sizlerge,
Kórerseń jalǵız qızıńdı.
Perzent bolıp ol shıqsa,
Qoblan dep qoyshı ózini.
Aytıp boldı sózini.
Sóytip, kelgen babańız,
Ǵayıp boldı kózinen.
Uyqıda jatqan Qıdırbay,
Hawlıǵıp jatqan jerinen,
— Janaǵı adam qayda?!—dep,
Oyanıp ketti-aw izinen.
Bul tústi kórip bolǵannan keyin, sekirip jayınan turıp, kempirdiń qolınan alıp, ekewi jetelesip, óziniń Qorǵansha qalasına qaray jóney berdi. Qorǵansha qalasına barıp, tuwmaǵan tuw bnyelerdi keltirip, kóp mallardı soyıp, ǵarrılardı jıynap alıp, ullı, kishilerin jám qılıp, qádeli ǵarrı, jigerli jigit, eńkeygen kempir, eńbeklegen jas qalmay keliń dep, áne bárshesin ush kúnge deyin tárbiya qılıp, bárshesiniń pátiyasın alıp, jigirma bes, otızındaǵı qáddine kelip, kempiri menen qaytadan dáwran súrip, bir neshe kún aradan ótti. Kúnlerden bir kún kempirge qıyal payda bolıp, peshin waqta kerilip, jańa túsken kelindey sóylewge erindi, perzent edi eki ǵáriptiń tilegi, kempir jerik bolıp, kerek boldı bir jolbarıstıń júregi, ǵarrısına buyırdı. Qıdırbay bir dorbanı qolına alıp, sarı jayın iynine salıp, qartaysa da táwekel qılıp, «ańsattan bergeyseń» dep, kól ishinde bir suwdıń boyına barıp, keler jolbarıstıń jolın alıp, qudaytalaǵa nalıs qılıp, Qıdırbay jatpaq penen boldı. Qıdırbay jatsa, qulaǵın salıp tıńlasa, ıńırsıǵan bir hawaz qulaǵına keledi.

Qıdırbay ǵárip qozǵalıp,
Sarı jayın qolǵa alıp,
Qoramsaqqa qol salıp,
Tınbay qarap otırıp,
Giristi oqqa toltırıp,
Otır edi bir qarap,
Kele berdi aldınan,
Sarıala jolbarıs aqırıp.
Qorıqqanınan Qıdırbay,
Túsimde kórgen babam dep,
Qıdırbay sonda sıyınıp,
Otır edi zar eńirep,
Aqırıp kelgen jolbarıs,
Aldına turdı keselep,
Sarı jaydı bir tuttı,
Táwekel etip oq attı,
Atarında atsa da,
Qıdırbay ǵarrı dım qorıqtı,
Atqan oǵı shırp etti,
Jolbarıstan oq ótti.
Jıǵılmadı jolbarıs,
Qorıqqanınan Qıdırbay,
Jolbarısqa qarap sóz ayttı:
— Bizler jatqan ǵarrı edik,
Ayǵa shap, sherim, ayǵa shap,
Bawırımız tolǵan jara edik,
Ayǵa shap, sherim, ayǵa shap.
Bir perzentke zar edim,
Ayǵa shap, sherim, ayǵa shap.
Zar jılasam allama,
Tilegim qabıl bolar ma,
Ayǵa shap, sherim, ayǵa shap.
Bizlerdi alsań, sen kelip,
Sizlerge ılayıq bolar ma,
Ayǵa shap, sherim, ayǵa shap.
Bir perzenttiń zarınan,
Qaramay shıqtım zatıma,
Sen bir turǵan sher ediń,
Kim shıdaydı pátińe,
Ayǵa shap, sherim, ayǵa shap.
Bizdey jatqan ǵarrıǵa,
Kelip pánje salǵanıń,
Bolar ma jaqsı atıńa,
Qoshemetke shıdamay,
Jolbarıs jattı aldına,
Qıdırbay ǵarrı qaltırap,
Gózep atıp saldı da,
Jılay berdi taǵı da.
Irǵıǵan qattı pát penen,
Qamıslıqtıń ishine,
Jolbarıs barıp quladı,
Qulaǵanın Qıdırbay,
Buqqıshlap barıp qaradı,
Ras pa dep Qıdırbay,
Kesek taslap sınadı.
Oq tiygen soń jolbarısqa,
Paymanası tolǵan soń,
Qıymıldar halı bolmadı,
Tiklep boyın kóredi,
Erteń sáske waqtında,
Jolbarıstıń qasına,
Qıdırbay ǵarrı keledi.
Ólip qalǵan jolbarısqa,
Barıwǵa qorqıp turadı.
Qıdırbay qıyal qıladı,
Jáne shabar bizge dep,
Sarı jayın qolǵa alıp,
Bir qudaydı eske alıp,
Jambaslap barıp jatadı.
— Shala jansar bolsa da,
Bizdi wayran qılar,—dep,-
Mádet bergey alla,—dep,—
Úsh mártebe atadı.
Janı shıqqan jolbarıs,
Qıymıldamay jatadı,
Shın ólgenin biledi.
Ólgen sherdiń qasına,
Qıdırbay jetip keledi.
Qabıl etti-aw tilegin,
Qoymay aldı keregin,
Jolbarıstıń alıp júregin,
Dorbasına ol salıp, Úyine qarap jónedi.
— Ashılǵan meniń gúzarım,
Ele de kópdur dimarım,
Keregińdi men taptım,
Dalaǵa shıqshı, dilbarım,
Ońǵardı alla talabım,
Alıp keldim joq jerden,
Ash jolbarıstıń júregin,
Maydanǵa shıqshı bul jerde,
Qartaysań da, qaraǵım.
Usılay kempirge dawıs berip keldi, kempirdiń qolına jolbarıstıń júregin berdi. Kempirdiń waqtı xosh bolıp, mıyıǵın tartıp kúlip, ottı arı-beri jaqtı da oyaǵın bir bastı, buyaǵın bir bastı; jerik jaman dárt eken, qanı shıǵıp turǵanın da tıńlamay, shala piskennen kempir júrekti jep alıp, shıp-shıp terge tústi, kempirdiń kewlindegisi bolıp, jigirma jasındaǵı qáddine kelip, kempir júre berdi.
Aylardan ay ótti, kúnlerden kún ótti. Kún múddetine jetti, Bozkempirdiń ayı-kúni bir tolıp, arshadan aǵash kómdirip, jáne júwen kerdirip tolǵaq tutıp telmirip, Qıdırbayday ol ǵárip «ul shashıwı bolsın» dep, mal soydırıp, jaqın qurbı, aǵayin hámme hayalları jıyılıp, tolǵaqqa meyil boldı. Tuwa almay Bozkempir kún jarım tolǵatıp, áyne sáhár waqtında Qıpshaqtıń hayal-qızları, ǵarrı, jigit—bárshesi, tilegin tilep jıynalıp, quwanıp kútip turadı. Sáhár waqtı bolǵanda shırlap bala jerge tústi. Bozkempiriń ul tuwdı, oń jaǵınan kún tuwdı.
Tayar boldı bir hayal,
Qıdırbayǵa barmaǵa,
Shúyinshisin almaǵa,
Qarıw qılıp juwırdı,
Jibermeydi bir birin,
Talaq kibi jabısıp,
Kete almay túwe turadı,
Úlken basqı boladı.
Jibere almay bir-birin,
Kiyimi dal-dal boladı,
Qarıwlıraq hayallar,
Ájizin qaǵıp tasladı,
Tili saqaw bir hayal,
Bárinen zor boladı.
Qıdırbaydıń aldına,
Juwırıp, shawıp baradı.
Kirip barıp tez úyge:
— Búlbiller qonar bul tawǵa,
Berseńe sawǵa, qaynaǵa,
Balanı berdi bir alla,
Ber súyinshi, qaynaǵa,
Bala tústi ingalap,
Tiledik tilek zar jılap,
Tuwdırıp keldim balanı,
Talap etip men keldim,
Súyinshini men sorap.
Arıldaw seniń miynetiń,
Qaytadan keldi dáwletiń,
Súyinshim ber, qaynaǵa,
Qutlı bolsın perzentiń.
Qıdırbay sonda sóyledi:

— Dógerekke júyrik attı shapsańa,
Bereyin kelinim saǵan súyinshi,
Tezirek basqaǵa taǵı aytsańa.

Kelin, seniń kókiregiń basıldı,
Aytıp keldiń, ǵárip kewlim yosh urdı,
Bereyin súyinshi saǵan, kelin jan,
Sebebi men sordıń baxıtı ashıldı.

Perzent ushın men beremen janımdı,
Janım túwe aǵızıńız qanımdı,
Ras bolsa bolǵanı anıq balamnıń,
Jolına áyledim dúnya-malımdı.

Jańa boldı aq úyime jarasıq,
Súyinshi soramaq sizge minasip,
Malı qursın, dúnya qursın, neteyin?
Al malımdı, qıpshaq, bárin talasıp.

Búgin shıqtı endi meniń qırmanım,
Burın qurıp edi belde dármanım,
Íngalap jılaǵan balanı kórsem,
Xalqım joqdur meniń sirá ármanım.

Bizler kórdik Aqshaxanday zalımdı,
Bólip alıń, hárne tapqan barımdı,
Jolında qoyıppan shiyrin janımdı,
Súyinshimdi men bereyin, kelin jan.

Aqtılar kózimnen sel bolıp jasım,
Ras bolsa perzentimniń bolǵanı,
Jolına pay tikken meniń bul basım.

Esapsız qoyımnan ákep soyıńlar,
Etin jeńler, sorpasına toyıńlar,
Jıyılıp kelipsiz, aǵayin, dosım,
Jalǵızımnıń kórip atın qoyıńlar.

Qıdırbay sózin tamam etti. Jıynalǵan alımlar, otırǵan ǵarrılar, ullısı-kishisi bolıp barlıq adamlar, balanı ortaǵa ákelip, hámme másláhát penen puqaralar, alımlar, ǵarrılar, balanıń reńin qarabarań kórip, «Qubıl bolsın», dep at qoydı.
***

Hámme pátiya berip tarqap ketti. Bala bir jasına kelip, onnan ekige keldi. Qoblan eki jasqa kelgende kempiri bir qız tuwdı, «qızdıń toyı menen balanıń ayaq toyı bolsın» dep bir yarım kún toy berip, jeti jasına kelgende payǵambar súnnet ettirip, jeti kún toy berdi. Bala on bir jasına kelip, Qıdırbay ǵárip kóp balanı janına qoydı. Sarıqum degen jerden bir orda saylap berdi. Balalar menen asıq oynap, balalarǵa zorlıq qılıp, júregi qabına sıymay, atanıń aldına barıp, «ata, maǵan júyrik at berseń, keynime qırq jigit berseń, jer-jerge barıp, kewlimdi kótersem, qalay bolar eken»,—dedi. Qartayǵanda kórgen perzenti «at minemen» degen soń, gúdarı noqta, altınnan puw bergen tebingi, altın er, ushıǵa terlik —barlıǵın tayar qılıp, kóp jılqıǵa alıp bardı. Kóp jılqınıń ishinde tórt bedewi bar edi, jılqımanlarǵa uslatıp aldırdı, atlarǵa er salıp, zartten-zabertteń mustakkem ertlep «ya qorıqqan jılaydı, ya quwanǵan jılaydı»,—degen, quwanǵanınan jılap, ǵarrınıń bawırı ezildi. Qubıl mingen atlar balanı kótere almay, jániwardıń omırtqası úzildi.

Sonda bala sóyledi,
Atasına ne dedi:
- Aylanayın, jan ata,
Jaramaydı bizlerge,
Bolǵanı ma atıńnın,
Jaw aydasın malıńdı.
Atası edi Qıdırbay,
Buǵan sapar jaqpadı,
Tilep alǵan balaǵa,
Jaraytuǵın astına,
Jalǵız attı tappadı.
Malı qursın, neteyin,
Malımdı talaq eteyin,
Sonsha jılqı ishinen,
Tabılmadı bir tulpar,
Jaramasa neteyin.
Quday bergen bala ediń,
Qolıńa júwen al, dedi,
Bul jılqınıń sırtında,
Sol tóbege min, dedi,
Shıńǵırlatshı suwlıqtı,
Kelip suwlıq tislese,
Sonı astıńa min, dedi.
Tawıp berer halım joq,
Mal-dúnyanı neteyin
Mına jatqan kóp maldıń,
Íyesi balam, sen, dedi.
Birin min de, bárin min,
Balam óziń bil, dedi.

Bul sózdi aytıp bolǵannan keyin bala tóbege minip:

Qolına alıp júwendi,
Qurrıwlap shınǵırlatadı,
Jabaǵı júni túspegen,
Say súyegi sawsaǵan,
Tórtinen beske jasaǵan,
Ózin kórseń tapalshaq,
Jal-quyrıǵı bir qushaq,
Zordan ǵana jortadı,
Qarnın kórseń, jer sızǵan.
Sapar ayı on besinde,
Kelgen bále usaǵan,
Gúldir-gúldir kisnedi,
Qolındaǵı júwenniń suwlıǵın,
Kelip ǵana tisledi.
Rayı qaytıp balanıń,
At bolar ma sennen dep,
Mınaw kerek mennen dep,
At basına uradı,
Sonda da haywan ketpedi,
Dógeregin aylanıp,
Shıńǵırıp kisnep júredi.
Balanıń qáhári keledi,
— Omırtqańdı úzeyin,
Qabırǵańdı sındırıp,
Jer menen jeksen qılayın
Noqta salıp awızıńa,
Júwen salıp awızıńa,
Toqım salıp astına,
Pisent etpey bul attı,
Irǵıp mindi ústine
Arman berman shabadı,
Tulpar eken sarıala at
Júrip edi ólsin dep,
Atlar qıyal qılıptı,
Tulparlıǵın bilsin dep
Dáryaday kewli tasadı
Maydanda qaynap yoshadı
Qızıp ketip tabanı,
Mınaw mingen balanı,
Tawǵa alıp qashadı,
Mindi tawdıń ústine,
Sol bulaqtıń basında,
Otır edi bir ǵarrı,
Oǵan tayar boladı.
«Assalawma áleykum», — dep,
Babaǵa sálem beredi,
«Wáleykim assalam», — dep
Sálemin álik aladı.
Keyninde qalǵan atası,
Ǵayıp boldı-aw balam dep,
Óksip ǵárip jıladı.

Áne, sháshmeniń basında otırǵan baba jol bolsın sorap, balaǵa qarap bir sóz ayttı:

— Sarıala attı minip balam jelerseń,
Óziń jas balasań, neni bilerseń,
Boza ishken másler bolǵan jan balam,
Jigerbentim, qaysı elden kelerseń?

Ertlemey minipseń mingen atıńdı,
Hesh kim qaytara almas balam pátińdi,
Qıya shólde at oynatıp kelipseń,
Bayan áyle balam haslı zatıńdı.

Uaqtıń jetse qızıl gúldey solarsań,
Qáháriń kelse, dárya kibi tolarsań,
Bul sháshmege talap etken, jan balam,
Bayan áyle atıń kimler bolarsań?

Bul sózden keyin bala babaǵa qarap bir sóz ayttı:

— Asaw atqa balalıqtan minermen,
Biz de júrgen tawdı gezgen qálender,
Netesiz, ata jan, jónimdi sorap,
Aqshaxannıń elatınan kelermen.

Atlar shapqan bul maydanda sorlıman,
Muhammet úmmeti, quday qulıman,
Atım Qubıl sorasańız jan baba,
Qıdırbay ǵarrınıń ulı bolaman.

Ol sózdi aytıp bolǵannan keyin baba balaǵa qarap bir sóz ayttı:

— Aylanayın, jan balam,
Sózdi tıńla sen balam,
Háwes boldım kóriwge,
Atıńdı kútip otırman.
Jaw-jaraǵıń bermege,
Seniń menen tanısıp,
Lepesimnen bolǵan soń,
Sebep penen bizlerge,
Shólde, balam, kelgen soń,
Qızır Ílyas pirińmen,
Shilterlerdiń birimen,
Qıstap tapqan jerińe,
Áweli aytsań allanı,
Yad etseń bizdey babańdı,
Sonda tayar bolarman,
Onnan sońǵı aytar sóz,
Shaqan ulı Aqshaxan,
Elge salıp óz dawın,
Atańnıń alıp kóp malın,
Bes úyge salıp bir nóker,
Láshker jıynap bir alıp,
Esitip Qurtqa xabarın,
Úsh jıl boldı ketkeli.
Saparı ońbay perzentim,
Aqshaxannıń qaytqanı,
Qurtqa deyin sulıwdıń,
Xabarın saǵan aytqanı.
Sarıala atqa min, dedi.
Ol aldına bar, dedi,
Xabarın, balam, bil, dedi
Aqshaxanday ol zalım,
Sizge dushpan sol, dedi.
Talaban bolıp Qurtqaǵa,
Jeti jurttıń palwanı,
Kelip atır, shıraǵım,
Atqan oǵı bir tiymey,—
Qaytıp atır neshesi,
Qaqpaqtıń qara tawında,
Alanǵasar Álip dáw
Baǵıp atır soqpaǵın,
Táwekel etshi, jan balam,
Tuwmastan burın, shıraǵım
Ol atıńdı qoyǵanbız,
Qoblan bolsın degenbiz,
Qubıl emes atıńız,
Ras atıń Qoblandı,
Pir menen máni uǵısıp,
Otır edi sóylesip,
Qulaǵına Qoblannıń,
Kele berdi kóp dawıs,
Bul ne degen dawıs dep,
Babasınan soradı,
Anda baba sóyledi:
— Aytpadım ba, jan balam,
Kiyatırǵan Aqshaxan,
Ol Qurtqaǵa bara almay,
Qara tawdan óte almay,
Saparı ońbay qayttı dep,
Máni berdi babası,
Qolına berdi jaraǵın,
Aq girewki sawıtın,
Jáne berip qılıshın,
Qoqırawlı nayzasın,
Qolına berip balanıń,
Baba oylap paydasın,
Alla akbar, balam,—dep,
Ǵayıp boldı kózinen.

Áne, bul sózdi aytıp bolǵannan keyin Qoblan jaraqların qolına alıp, shıqqan dawısqa qarap ráwana bolıp jóney berdi.
At oynatıp láshkerge jaqın bardı. Bayaǵı Bozkempirdi urǵan jasawıl aldınan qarsı keldi. Qoblanǵa qarap: «bala, joldan shıq», dep siyasat qıldı. Qoblannıń qattı qáhári kelip, jasawıldı tıńlamay, aldına qarap júre berdi. Aqshaxan xannın aldına barıp, iyilip sálem berip, xanǵa qarap jol bolsın sorap bir sóz ayttı:

— Jer hám kókti xalıq áylegen ilayım,
Jalǵız edim, haq keshirgey gúnayım,
Láshkeriń keynińde, tuwıń janıńda,
Jollar bolsın jurt iyesi panayım.

Láshker ertip bul jerlerde júrerseń,
Ájel jetse ǵapıl bende ólerseń,
Láshkeriń keynińde, tuwıń janıńda,
Xan ata bayan et, qaydan kelerseń?

Ata, jolıǵıppan men hám sizlerge,
Qulaǵıń sal balań aytqan sózlerge,
Qaysı jurttan qay sháhárden kelerseń,
Xan ata, bayan et endi bizlerge.

Sonda xan da sóyledi,
Sóylegende ne dedi:
— Ashılǵan baǵdıń gúliseń,
Qay shámenniń búlbiliseń,
Atındı ayt ta, haslıńdı ayt,
Ísmiń kimler bolarsań?

Sonda bala sóyledi:
— Dawısıńdı esitip mında kelermen,
Meniń ózim máslik penen júrermen,
Qubıl-Qoblandı sorasań atım,
Qıdırbaydıń jalǵız ulı bolarman.

Keń bolıptı jerdiń jazıq dalası,
Ísińniń bolmasın sirá shalası,
Atımdı sorasań batır Qoblan deydiler,
Haslım Qıpshaq, Qıdırbaydıń balası.

Bedew jalın sawash kúni órmege
Bir kún oynap, bes kún dáwran súrmege,
Alla ońǵarǵay men jalǵızdıń islerin,
Talap ettim qız Qurtqaǵa júrmege.

Xan turıp sonda sóyledi:

— Jetpegen jasıń balasań
Senler túwe, shıraǵım
Zaya bolǵan ne palwan,
Barsań, balam, óleseń,
Seksen birdey dáw palwan,
Tum-tusında jatırǵan,
Oǵı tiymey arshaǵa
Bári de, balam, sharshaǵan.
Balam, zaya bolarsań.
Barǵan menen Qoblanlı,
Sizdi kózge ilmeydi,
Alańǵasar Álip dáw
Jolda jatır ol ańlıp,
Aldıńnan shıǵıp keselep,
Mágar alıp qaytsań da
Kútip turar jolıńnan,
Tartıp alar qolıńnan,
Saparıńdı qoy, balam.

Sonda Qoblan sóyledi:
— Bellenip shıǵıppan onıń jolına,
Baba nayza berdi meniń qolıma,
Senler qayta beriń endi elińe,
Janımdı qoyıppan Qurtqa jolına.

Sol demlerden bul demlerdi kem deme,
Sen xanımsań, námárt sózin sóyleme,
Jatır dep aytasań seksen palwandı,
Bul balańdı sol palwannan kem deme.

Alla deyip sarıala atqa minermen,
Pirlerden járdemdi sorap júrermen,
Talaban bolıppan sulıw Qurtqaǵa,
Ózim jalǵız tuwılǵanman enemnen,
Sol Qurtqaǵa talap áylep kórermen.

Sonda Aqshaxan sóyledi:
— Sen kelgenshe, shıraǵım,
Dúnya-maldı bir jámlep,
Qarejet qılıp turarman,
Jete alǵandyay hal bolsa,
Hám keynińnen bararman
Jaqsı bolsa balası,
Ataǵa xızmet qılmay ma,
Aman-esen sen barsań,
Arshaǵa oqtı ata alsań,
Nesip bolıp qulatsań,
Biz ushın attım oqtı, dep,
Ayta gór, balam, sózińdi.
Qurtqadayın sulıwdı
Bere gór balam, ózime.
Kim alsa da Qurtqanı,
Ol keyninen qalmayman,
Bir dúgisip kóremen,
Jolıń bolsın, Qoblanım,
Bar, kete ber jolıńa,
Juwap berdim, ózińe.

* * *
Qoblan ata-anasına xabarlaspay, Seydimxan batırdıń eline jóney berdi.

Minip attıń beline,
Shıqtı Qızır shóline,
Rawan bolıp jónedi,
Atadan jalǵız márt Qoblan
Seydimxannıń eline.
Shapqan attıń tozı menen,
Aqshaxan júrgen izi menen,
Gá kúni, gá túni menen,
Mártler segbir qıladı.
Tolqısıp aqqan dáryaday
Tolqısıp oynap baradı.
Mingen bedew jeledi,
Atlanıp júrgen jigittiń
Sıyınǵanı piri edi.
Aran menen selewdi,
Attıń otı der edi.
Hár bulaqtan suw iship,
Jetken jerde qonadı:
Gá qonıp, gá túslenip,
Jete almay segbir qıladı:
Mingen atı dúr edi,
Sıyınǵanı Qoblannıń
Qızır Ílyas piri edi,
Gáhi kólde, gáhi shólde,
Batır jetken jerlerge
Miyman bolıp baradı,
Qızır Ílyas babası
Aldında basshı boladı.
Jaqın jerde el bolsa,
Atın kútip dem berip,
Arıwlap saylap jem berip,
Talap áylep baradı.
Jay tasınday jaynadı,
Suwlıqtı ǵırsh-ǵırsh shaynadı,
Astındaǵı bedew at,
Aq kiyik penen jarısıp,
Kerilip doynaq uradı,
Or qoyanday búgilip,
Ker kiyiktey tigildi,
Uzaq maydan shóllerde,
Gá bir taqır jerlerde,
Qulan menen jarısıp,
Tolıqsıp oynap baradı.
Jete almay jollarda,
El saǵınǵan márt Qoblan,
Dúz kórmegen jas bala,
Segbir áylep baradı.
Kúni-túni tınbastan,
Áziz janǵa zor qılıp,
Úsh ay on kún jol júrip,
Kórinermeken bir jer dep,
Qırǵa kózin saladı.
El shetindegi aǵashtı,
Qoblanday batır balanıń,
Uzaqtan kózi shaladı.
— «Jıraǵıraqta el bardı,
Jaqın jerde kól bardı»,
Dep bala ketip baradı.
At shomıldı terlerge,
Sıyındı batır pirlerge.
Qoblan tayar boladı,
Seydimxanday batırdıń,
Mákan qılǵan jerlerge,
Qoblan er jetip baradı.
Qurtqaǵa talaban bolıp jatırǵan kóp palwanlardı kórdi. «Seydimxannıń kómgen arsha aǵashı qayda?» dep bir palwannan soradı. «Jeti jerde qos bolıp jatqan palwanları bar, atqan oǵı tiymeydi, kimisine bes ay bolǵan, kimisine úsh ay bolǵan, Qurtqanıń jolına basların qoyǵan, sen hálek bolmay qayta ber keynińe»,—dep ol adam juwap berdi. Onda Qoblan:—Úsh ay on kún jol júrip kelip edim, bir táwekel etip kórermen, aǵa,— dedi. Soraw menen márt Qoblan arsha aǵashtıń janına barıp, terekke atın baylap, sol kúni miyman boladı, erte menen turıp, túsinde babasın da kóredi, sarı jayın qolǵa alıp arshaǵa qarap oq alıp, atayın dep qıyallanıp, Qoblan júris qıladı. Arsha aǵashtıń qasına barıp qarap turǵanday bolsa palwanlar qıyal qılar edi, bir atqan palwan eki qayta bara almaytuǵın edi. Seydimxannıń alǵanı, qaǵıp tósesk salǵanı «ataman» dep talaban bolǵan adamdı kelip kóretuǵın edi, kewline maqul tússe, oǵan juwap beretuǵın edi. Qoblannıń keldi degen xabarın esitip, Qoblanǵa qarap bir sóz ayttı:
— Basıńnan ayrılǵay qarańǵı duman,
Jas balasań, saǵan kelip tur zaman,
Sennen burın neshshe palwanlar kelgen,
Hálek bolmay qoya qoyshı jan balam.

Qamshı urmay naz bedewler de jelmes,
Ózi kápir, bir qudanı bir bilmes,
Sennen burın neshshe kettiler ótip,
Jas balasań, seniń qolıńnan kelmes.

Pir kerekdur sizge óner úyretpek,
Qolınan kelmegen adamlar ketpek,
Jasıń tolmay buwın qatpas balasań,
Jolıńa júrseyshi etpeyin ermek!

Ata almasań qızıl gúldey solarsań,
Qolıńnan kelmeydi-aw seniń, jas balam,
Kelmese qolıńnan hálek bolarsań,
Ataman dep mayırılıp sen qalarsań.

Neshshe palwanlarım bolıp talaban,
Qıyıqlap neshesi oǵan qaraǵan,
Jıǵalmay aǵashtı neshshesi qalǵan,
Hálek bolmay qoya qoyshı, jan balam.

Áne, bul sózdi aytıp bolǵannan keyin Qoblan kempirge qarap mınanı aytadı:

— Sarı jaydı aldım men de qolıma,
Qaramayman ońım menen solıma,
Táwekel áyleppen jaslıq basımnan,
Siz kempirim júre beriń jolıńa.

Úsh ay on kúnlik jollardan kelermen,
Ashıqlıq jolında gezip júrermen,
Alarman dep úmitim bar Qurtqadan,
Arsha aǵashtı bir ǵana atıp kórermen.

Sarı jay alıppan men de qolıma,
Qılıshtı bayladım men de belime,
Kóp sóyleme, ot salarman tánińe,
Kóp sóylemey ketkil kempir jónińe.

Men jayayın kempir saǵan záhárimdi,
Batırlıqqa kelip turǵanım málimdi,
Arman turshı, naymıt bolǵır, sen kempir
Hár sóz aytıp keltirmegil qáhárimdi.

Hár nárseni sóylep sen de turarsań,
Zárre tursań, mártligimdi bilerseń,
Kóp sóyleme, arman ketkil, sen kempir,
Aǵashtıń astında qalıp ólerseń!

Bizler keldik kúyew bolıp jatpaǵa,
Arsha aǵashtı talap qıldım atpaǵa,
Talaban bolıp men de keldim Qurtqaǵa,
Qızıńızdı alıp elge qaytpaǵa.

Áne bunı aytıp bolıp,
Sarı jayın qolǵa alıp,
Qoramsaqqa qol salıp,
Ǵamgúnge kewlin toltırıp,
Sondaǵı aytıp turǵanı:

— Oǵımız ketpesin dúzge, zayaǵa,
Ráhim áylegey xalıq etken subhan,
Jas basımnan talap ettim arshaǵa,
Mádetti bergeyseń bizge baba jan.

Keynimde qalıp tur uzaqta elim,
Otlarǵa janıp tur bul waqta tánim,
Jas balaman, talap ettim arshaǵa,
Quwat ber balaǵa shilterler, pirim.

Aytıp bolıp bul sózdi
Seller boldı kóz jası,
Qabıl boldı tobası,
Tayar bolıp kelipti,
Jol baslaǵan babası:
— Táwekel, bala, et,—dedi-
Qorıqpay balam, at,—dedi,
Bismilla dep oq tarttı,
Álhám, dedi, oq attı,
Baqaydan jerge kiredi,
Atqan oǵı balanıń,
Arsha aǵashtı qulattı,
Qarap turǵan palwanlar,
Qulaǵanın kórgen soń,
Ayrıldıq bizler Qurtqadan dep,
Bári gúwlep jılaptı.
Bayaǵı turǵan ol kempir,
Bardı qaytıp úyine,
Kúyew keldi shetke dep,
Xabar saldı eline.

Áne bulardan keyin qızlar láǵlimarjanlardı taǵıp, kelinshekler shashların juwıp, táwir kiyimlerin kiyip, hár jerlerge xabar berdi, jekke otaw tigip, jaqsı jigiglerden esikke xızmetker beredi, «Kúyew keldi degende quw bas jumalaydı»,—degen, qız-kelinshekler uwdır-juwdır bolıp, awıl arasında júredi, ne bir mallardı soyıp, «kúyewdi payǵambarım sıylaǵan», — dep, jigerli jigitler tamamı qáde-qáwmetlerdi de alıp, áyne sáhár waqtında, el ayaǵı semgen waqıtta, Qurtqa qıyal qılıp, kúyewdi kóriwge ıntıǵadı. Ózine pardoz berip, uzaq jollardı baslap, halaqanı da uzın taslap, hasıl zatlardı taǵınıp, sırtınan bir astarsız shapandı da jamılıp, hesh kimge kórinbey hám bildirmey Qoblan otırǵan jerge júris qıladı. Erkekti sınaw burınǵıdan qalǵan edi. Qurtqa sulıw Qoblandı sınaw ushın barǵan edi. Úydiń kún shıǵıs jaǵınan barıp, jabıqtı ashıp, kóz salıp qaradı. Qoblan kópshikti taslap jambaslap jatır edi. Jatqanın kórip, ózine ılayıq kórmey, Qurtqa murnın jıyırıp:—«Bunnan da jubay bolar ma, sonsha palwanlar qalıp, bunnan násip salar ma, bizge erler bolar ma»,—dep izine qayta berdi. Úyge barıp, arqaǵa qarap ǵamgún bolıp otıra berdi. Qatar-qurbıları kelip, Qurtqaǵa qarap mınalardı aytadı:

— Bizler menen seniń teń bolıp jasıń,
Quslar qondı, seniń qádirli basıń,
Bul dúnyada qabıl etken tilegiń,
Qutlı bolsın qonǵan qusıń, qurdasım.

Neshshe palwan keldi seniń qasıńa,
Ráhim etti kózden aqqan jasıńa,
Kúyew degen bul dúnyada muradıń,
Házir seniń qus qonıp tur basıńa.

Kelgenlerdi qálemediń, jıladıń,
Neshshesine ońlı juwap bermediń,
Qutlı bolsın qus qonıptı basıńa,
Kúyewge tiygeniń seniń muradıń.

Artıq bolǵan endi seniń dimarıń.
Hár kimniń bar endi sende qumarı,
Tiygen yarıń jas jetpegen bala eken,
Ele de bar ma eken seniń ármanıń.

Sonda Qurtqa sóyledi:

— Ashılmayın taza gúllerim solsın,
Ájelim jetpey-aq paymanam tolsın,
Asıq oynap júrgen jas bir bala eken,
Qutlı bolmasalar jáne teris bolsın.

Ashılǵan gúllerim búgin solmasa,
Ájel jetpes hám paymanam tolmasa,
Baladan bizlerge jubay bolar ma,
Hár adamnıń óz qatarı bolmasa.

Shashıń tallap on tórtinen órmese,
Hár kim qatarı menen oynap kúlmese,
Qus qonbasa teris qonsın, jeńge jan,
Árman bolar kewlińdegi bolmasa.

Halın bilmey, bala hálekler bolǵan,
Xabarımdı bilip qayaqtan alǵan,
Árman bolar qatarı menen júrmeseń,
Ol baladur, bizler oylasań úlken.

Qoblan bul jerde qırq kún jattı, qazı-qálenler keltirip, hayal-qızlar jám bolıp, dizden tósek salıp, belbewden dastıq salıp, shımıldıqtı da qurıp, «shash sıypar», «qol uslatar» dep qádelerin hayallar da alıp, ekewin bir jayǵa keltirdi, ekewi bir tósekke jattı. Aradan neshshe kún ótti. Qurtqa Qoblanǵa mınanı ayttı:

— Men jılayman óz halıma zar-zar,
Sizdi bizge jubay qıldı biriwbar,
Qulaǵıń sal, tıńlay-bergil, sultanım,
Men ǵárip nasharman, aytar arzım bar.

Qıyal qıldım sizge bir sóz aytpaǵa,
Jaman oylarımdı hámde joyıtpaǵa,
Sizge aytar sózim meniń sultanım,
Asıǵa kór tezirek elge qaytpaǵa,

Endi bizdi bótenlerge bermeydi,
Shárti pitti, basqa adam kelmeydi,
Jáne qırq kún bul jerlerde irkilseń,
Aǵam ketti Góhińaptıń tawına,
Elge kelse meni saǵan bermeydi.

Elge berdi sadaqa dep asını,
Sorasıp neteyin seniń jasıńdı,
Saǵan aytar sózim mınaw, sultanım,
Sorap alǵıl ol aydarlı tasımdı.

Aytqanım tıńlasań, bunda turmaǵıl,
Qaytaman dep bul kempirdi qoymaǵıl,
Hár túrli dúnyanı berer sizlerge,
Jay tastan bótenin sirá almaǵıl.

Qurtqa sózin aytıp bolǵannan keyin, Kóklen kempir anası «kúyewdi úyge shaqırmaqlıq burınǵıdan qalǵan edi»,—dep Qoblandı úyge shaqıradı. Qoblan tapqan dunyaları menen úlken úyge jaqın bardı. Ízzet penen iyilip sálem berip, úyge kirdi. Qara qoydı soyıp, aldına tós qoydı, Qoblan da tapqan altınların kempirdiń aldına qoydı, kempir Qoblanǵa mınanı ayttı:

— Mında keldiń, jan balam,
Senler meniń janımsań,
Úlken balam Qaraman,
Kishkene balam márt Qoblan,
Sol dáwlerdin eline,
Ketip edi Qaraman.
Ol qırq kúnnen keledi.
Kelgenine qarasań,
Qalay bolar márt Qoblan?

Sonda Qoblan sóyledi:
Meniń mında ketkenimnen,
Xabarsız qaldı-aw ata-anam
Qartayǵanda atamız,
Bolǵan shıǵar sergizdan,
Qıynalmasan bizlerge,
Búginnen jaqsı kúnler joq,
Juwap berseń jan anam.

Jáne kempir sóyledi:

- Aytqanǵa, bala, turmadıń,
Kúyewdiń bolar qádesi,
Ne berermen sizlerge,
Berer edim ne qáleseń.
Onda Qoblan sóyledi:
— Dárkar emes dúnya-mal,
Mingen bedew shabılǵan,
Arsha aǵashtı qulatpay,
Neshsheniń bawırı qamılǵan,
Qayshı qulaq, árebi at,
Bári ózimnen tabılǵan,
Mal degen bizde júdá kóp,
Qara kólge jayılǵan,
Perzentim dep bizlerdi,
Sanay ǵoysań kewlińe,
Qullıq etip alamız,
Atamnan qalǵan nıshana,
Aǵızdı kózden jasımdı,
Arsha aǵashtı qulatıp,
Dáwir kelgen tusımda,
Qıynalmay berseń, alamız,
Jay bulıt kibi tasıńdı.
Aldımda aǵam joq edi,
Keynimde inim joq edi,
Qostar qılıp ózime,
Qulaq salsań sózime,
Jay bulıt tastı bermeseń,
Dárkar emes dúnya-mal,
Juwap berseń boladı,
Jalǵız ǵana ózime.

Sonda kempir sóyledi:

— Ashılmayın taza gúldiń solǵanı,
Sizge qastı etkenniń ketsin dármanı,
Kim biledi bizde jaytastıń barın,
Úyde otırǵan qız Qurtqadan bolǵanı.

Aytıwshınıń sırttan aytqan sózi edi,
Jalǵız balam atasınıń ózi edi,
Qalıp edim Qaramanǵa men bermey,
Qalıp turǵan ǵarrımızdıń kózi edi.

Qaraman ekkińdi birdey kórmesem,
Senlerdiń arqańda dáwran súrmesem,
Nashar perzentimiz muńlı boladı,
Shirkew bolar jaytasımdı bermesem.

Aman-saw barǵaysız Qıpshaq ellerge,
Qılıshtı baylarsań, balam, bellerge,
Bermey qalıp edim jalǵız balama,
Jaytas qutlı bolsın balam senlerge.

Áne búl sez aytılıp bolǵannan keyin, Qurtqanı uzatpaqlıqqa razılıq berip, qıylı hasıl wájlerdi qızına berip, aq kúymege mindirip, kempir ırzalasıp jılasıp, aq kúymesin aydawǵa aldına salıp qul berip, xızmetine kúń berip uzattı. Neshshe aylar, neshshe kúnler jol júrip, Qapsıǵaylı Qara tawǵa kelgende, dárbent jolǵa mingende, kúymeni aydap aldına shıǵarıp jiberdi. Qurtqa kete bersin, Qoblan tóbeniń basına minip, tórt tárepke qarap tursa, altınnan erler salınǵan, gúdarı ayıl shalınǵan, selew otlap júrgen bir qara qasqa attı kóredi. Qoblan jas jigitlik etip, «joldaǵı oljanı taslap ketpeyin» dep, barıp attı uslap, jetelep júre berdi, endigi sózdi at iyesinen esitińiz:
Alanǵasar Álip dáw,
Jatır eken jol tosıp,
Kele berdi keyninen,
«Tur ha, tur!»—dep tez basıp,
Sarı jayı qolında,
Jatqan eken mına dáw,
Qurtqanıń júrer jolında.
— Qanqızıl qasqa qara atım,
Berdim bala sizlerge,
Men atıma ırzaman,
Qurtqanı berseń bizlerge.
Kútip endi jatırman,
Júretuǵın jolıńdı,
Jete ǵoysam izińnen,
Baylayın eki qolıńdı,
Qayda alıp barasań,
Qurtqadayın yarımdı,
Tura tur, bala, tura tur,
Aǵızayın qanıńdı!
Memmendurman, mendurman,
Menmenlikke bel qoyǵan,
Anaw turǵan Qurtqaǵa,
Ashıq bolǵan mendurman,
Tıńladıń ba sen,—dedi,—
Írkilip tur sen bala,
Gewdeńdegi janıńız,
Olja bolsın sizlerge.
Mınaw turǵan Qurtqanı
Qaldırıp ket bizlerge,
Kim alsa da Qurtqanı,
Qarsı aldına baraman,
Bir sınasıp qalaman,
Basımdı alsań sen bala,
Ízińnen sonda qalaman,
Senlerdeyin balanı,
Jer menen jeksen qılaman!
Sonda turdı márt Qoblan,
Bendeden qaytar er emes,
Kewli ósken balanıń,
Júregi dáwden kem emes,
Dáwler menen márt Qoblan,
Qarsılasıp keledi.
— Arsha aǵashqa oq attım,
Bir atqanda qulattım,
Alla ıǵbal bergen soń,
Atańa nálet badhaybat,
Alıp ketip Qurtqanı,
Sendey túwe batshaǵar,
Ne palwandı jılattım,
Ármanlı bolıp sen qalma,
Bermeymen ólmey men yarım,
Sen de mendey márt bolsań,
Alısıw meniń qumarım.

Bul sózler tamam bolǵannan soń (ol waqıttıń palwanları áweli at sorasıp, onnan soń jas sorasıp, bunnan keyin gezek salısar edi), dáw—«Jas bala ekenseń, atısamısan, shabısamısań, ya tutısamısań, tutısar jerińdi ayta qal»,—dedi. Onda Qoblan:—«Jası ullı siz ekensiz, hámeliń bolsa, al»,—dedi.
Áne bir-birine úsh mártebeden gezek salıp, dáwge náwbet berdi,—Alısqan altı atańnıń basınan ketpesin, ne de bolsa, atı- sayıq,—dedi dáw. Qoblan dáwdiń aybatı menen sımbatın ájeptáwir kórdi.
— Bunda kelip, boldım dáwge duwshaker,
Nelerge gezlespes tuwǵan batır er,
Nalıs etip jaratqanǵa jılayman,
Kózim jasın seller qılıp bulayman,
Men jalǵızban quwat beriń sıyındım,
Dawıttıń ulısań, ullı Sulayman.

Bizler boldıq bul jerlerge biyqarar,
Mádetti bergeyseń xalıq etken jabbar,
Haqtıń jolın abat áylegen Omar,
Kárbalada sheyit bolǵan imamlar,

Belime buwǵanım jipekten pota,
Bende edim, bastan-ayaq haqlıqta,
Jalǵız edim, járdem beriń sıyındım,
Íyesi shóllerdiń ya Qızır ata.

Qabıl boldı tobası,
Keldi Qıdır babası,
— Qorıqpa, balam, dáwden,—dep
Ayttı da ketti sózini.
Qarsı turdı márt Qoblan,
Kápir dáwdiń ózine,
Ol waqları mına dáw,
Íyninen jayın aladı,
Kegeydey oǵın saladı.
Qoblan atlı balanı,
Baylap oqtıń ushına,
Tabanlap tartıp qaladı.
Tiygizbey oqtı Qoblanǵa,
Qaymıǵıp ketti sarıala at.

Sonda dáw sóyledi:
— Aldadıń bizdi sen bala,
Námártlik etpe sen,—dedi,—
Qarsı qarap tur—dedi,
Qolına alıp qılıshtı,
Qınabınan suwırıp,
Eki birdey palwanlar,
Jalǵız hayal sebepli,
Maydanda salǵan urıstı,
Qoblannıń keldi qasına,
Qılıshların kóterip,
Urmaǵa qayım boladı.
Qızır Ílyas babası,
Qalqan tuttı basına,
Qılısh kelip shıq etti,
Aman qaldı márt Qoblan.
—«Eki bermey náwbetti,
Bir gezekti ber»,—dedi.
«— Ájep bolar, bala»,—dep,
Qarsı qarap turadı.
Sol waqları márt Qoblan,
Sarı jaydı qolǵa aldı,
Qoramsaqqa qol saldı,
— Pirim Shaximárdan!—dep,
Babam Qızır Ílyas,—dep,
— Ashıqlardıń piri,—dep,
— Ashıq Záwre, Tayır,—dep
Arttırdı mártler ǵayrattı,
Bismilla,—dep jay tarttı,—
Álhámdi,—dep oq attı.
Dáwden ótip oq ketti,
Jan jerine ol barıp,
Júreginen oq qaptı,
Oqlar ótip ketken soń,
— Qaldıń Qurtqa bizden!—dep,
Qulashın jaya qulaptı.
Aq qanjarın qolǵa alıp,
Kesip dáwdiń gellesin,
Shúkir etip allaǵa,
Qara attı jetelep,
Óltirip bala dushpanın
Eline qarap jóneydi.
* * *
Tas basıp, qum basıp, elge, gá shólde jetken jerde miyman bolıp jóney berdi. Neshshe aylar jol júrip, elge jaqın kelip, Kók oraylıq, Kók Shumǵan degen jerge kelip, Qurtqanı sol jerde qoyıp, eline xabar berdi.
Qurtqanı kóriwge eń aldı menen jılqı baqqan Quralay keldi.
Qurtqa da sınshı edi, kóp jılqınıń ishinde beli qayqı ker biye, mańlayı jazıq sur biye, kóp jılqınıń bası edi, bir nıshandı kóredi.

Quralayǵa sóyledi,
Sonda Qurtqa ne dedi:
Jılqı baqqan jılqıman,
Kóp júrgen bolar sergizdan,
Aytatuǵın zarım bar,
Jaqın kelshi, qaynaǵam,
Kórimligiń sol bolar,
Juwsap turǵan ker biye,
Arısıma baylasań,
Qaynaǵa bildim ózińdi,
Tıńla meniń sózimdi,
Alıp kelseń biyeni,
Kórseteyin júzimdi.
Ol waqları Quralay,
Biyege bardı jaqınlay,
Uslap alıp biyeni,
Bir kórmege júzini,
Ker biyedey biyeni,
Aq kúymege bayladı,
Nıqabın ashtı Qurtqa jan,
Qurtqanıń júzin kórgen soń,
Biyxush bolıp Quralay,
Esi ketip quladı,
Esi awıp bul jerde,
Eseńkirep turadı.

Qıpshaqtıń jigerli jigitleri atlarǵa minip, qız-kelinshekler, jigitler hasıl kiyimlerin kiyip, Qurtqanıń aldınan shıqtı. Qurtqa kelgenlerge júzin kórsetpedi.

Kósilgen ayaq jıymadı,
Kelgendi kózge ilmedi,
Shorı shelli kórmedi,
Qıpshaqtıń ne bir jigitin,
Qulı shelli kórmedi,
Kelgen qız benen jigitke,
Ayttı sózdi Qurtqa jan:
— Biy ádep bolıp sóyleymen,
Atam bolǵan ǵáripten,
Mınaw turǵan ker biye,
Kórimlikke sorayman.
Kórimlikke bermese,
Almasańız biyeni,
Kósilgen ayaq jıymayman,
Senlerdi qaynim demeymen,
Biykesh dep kózge ilmeymen.
Qátereńiz kespese,
Qıpshaq elge barmayman.
Kórmeymen seniń qalańdı,
Keynime qaytıp ketemen,
Barıp qayıl qılıńlar,
Úlken ǵarrı babańdı!

Ol sózlerdi aytıp bolǵannan keyin, qızlar sol jerde qaladı, jigitler aylanıp júredi, bir neshesi Qıdırbay ǵarrınıń aldına barıp, Qurtqanıń aytqan juwabın bir-bir bayan qıladı

— Aylanayın xan ata,
Arzımdı esit, jan ata,
Arzımdı saǵan aytayın,
Xalıq tilegin ber, ata.
Keshegi kelgen ol jeńgem,
Qaytıp ketse keynine,
Jalǵız aǵam Qoblandı,
Alıp ketse eline,
Nege bermey turıpsań,
Qartayıp qalǵan biyeńdi?

Sonda atası sóyledi:

— Jılama balam, jılama,
Aytayın gáptiń men jónin,
Kórgensizdiń balası,
Ol kórgensiz bolmasa,
Jańa kelgen kelinshek,
Salar ma malǵa ol qolın,
Biyesi qurısın, neteyin,
Maldı talaw eteyin,
Ker biyedey biyege,
Shawıp edi suw tulpar,
Kórgenimdi aytayın,
Bere qoysam biyeni,
Erkek qulın ol tuwsa,
Ayrılǵanım balamnan,
Otır edim men bermey,
Haram ólgir sebildi,
Kórgensizdiń balası,
Biyeni kórip tanıǵan,
At bolıp minse ústine,
Ketkeni bizden márt Qoblan.
Bermegenim sol edi,
Ne qılayın, xalqım-aw,
Ala qoysın jan balam.

Áne bul sózdi aytıp bolǵannan keyin, qız-jigitlerdiń waqtı xosh bolıp, uzaǵına xat jiberip, jaqın jerge at jiberip, xalıqqa xabar saldı, jigitler ılaq oynap, qız-kelinshektiń dógeregin aylanıp Qoblan jatqan ordaǵa alıp kelip, kelin qılıp túsirdi, ker biyedey biyeni mınaw turǵan ordaǵa ózinen burın kirgizdi. Áne shaqırǵan adamlardan kelip, altın qabaq attırıp, toyda palwan tuttırıp, ılaq, bayraq shaptırıp, 17 kún toy berip, toydı da taqattı. Qurtqa jan ker biyeni qırq kún baqtı, aradan qırq kún ótkende ker biyeden qulın tuwdı, shın mańlaydan kún tuwdı, tobıǵında meńi bar, totı qustay janıwar, Qoblan mártke miyasar, Qurtqa onıń awzı-basın sıpırıp, qulaǵına úrledi, emshegin awzına salıp, perzentim dep júredi. Sırıq alıp qolına, baytaldı salıp aldına, maydanǵa quwıp jiberdi. Qoblannan Qurtqa altı jıl máwlet aldı, aradan úsh jıl ótkende elge ǵalawıt payda bolıp, Qoblan Qurtqaǵa qarap bir sóz ayttı.

Qurtqaǵa kelip márt Qoblan.
Torı tayın tiledi,
Tilegende bermedi,
Zorlıq etip márt Qoblan,
Qurtqanıń sonda qolınan,
Tartıp alıp júredi.

Onda Qurtqa jıladı:
— Qoldan zorlap aldıń tayım,
Bilmediń sultan hal-jayım,
Jáne úsh jıl turǵanda,
Qanday haywan bolsa da,
Alar edi ol payın.

Endigi sózdi Qoblannıń qırq jigitinen esitińler:—Hay Qoblan aǵa, bunnan ketsek, xannıń Qara kól, Sasıq kól, Láylek kól, Qaqraq kól, Qorıq kólindegi seksen qulın óltirsek, Qarshıǵa atlı qalmaqtı qulaǵı menen murnın kesip hám ózine jegizsek, «xanıńa aytıp bar», dep jibersek, qalay bolar, oǵa — dedi. Qoblan: — Ájep bolar, — dep qırq jigitti keynine ertip, xannıń qadaǵan kóline barıp, seksen qulın óltirip, Qarshıǵanıń qulaq murnın kesip, naq ózine jegizip, «bar, xanıńa aytıp bar, zorlıǵım»,—dep jiberdi. Qarshıǵa patshanıń aldına barıp, mına sózlerdi aytadı:

— Taqsır, xanım, dat,—dedi,
— Arzıq bolsa, ayt,—dedi.
Altı úyli Qara qıpshaqtıń,
Eldi gezgen sayaǵı,
Qoblan atlı gedeydiń,
Bizge tiydi-aw tayaǵı,
Qáhárli bir er eken.
Awzı qanlı bóri eken,
Seksen qulım óltirdi,
Mánisine keltirdi,
Qarshıǵa atlı qalmaqpan,
Qulaq-murnımdı kesip,
Naq ózime jedirdi.
— Mine qılǵan zorlıǵım,—dep
Xanım sizge jiberdi!—
Aytıp bolıp bul sózdi,
Eńiz-teńiz jıladı.

Sonda ol xan sóyledi:
— Mında keliń Qartxoja!
— Aǵay biyin shaqırdı: —
Xan kisisin urǵanı,
Xanǵa sawda salǵanı,
Biy kisisin urǵanı,
Biydiń ólip qalǵanı,
Xanǵa zorlıq qılǵanı,
Paymananıń tolǵanı,
Ellerge jazıń qaǵazdı,
Jıynap alıń áskerdi,
Qorǵanshaǵa barayıq,
Qatının kúń qılayıq,
Jetige shıqqan sińlisin,
Olja qılıp alayıq,
Alıp kelgen Qurtqasın,
Qatın qılıp alayıq,
Jańa shıqqan Qoblandı,
Búl yalǵanshı dúnyaǵa,
Shıqpaǵanday qılayıq,

Aqshaxanday xan bul sózdi aytıp bolıp, xalıqqa xat jazdı, wáziri Aǵay biy, keńesshisi Qartxoja biy, áskerlerdi jıynap aldı. Qoblannıń ústine barmaǵa ıqrar qıldı. Qartxoja biy «xanım, arzım bar»,—dedi. Xanı «ne arzıń bar?»—dedi. Qartxoja biy xanǵa qarap, mına sózdi ayttı:
— Qoblannıń haslın sorasań,
Rustemniń násili edi;
Tiykarǵı atın sorasań,
Dásti Qıpshaq der edi,
Qara Qıpshaq urıwı,
Ol ayrılǵan el edi,
Altı úyli Qıpshaqtıń,
Eldi gezgen sayaǵı,
Qoblan atlı batırdıń,
Kimge tiymes tayaǵı,
Qoblan atlı batırǵa,
Qırq mıń láshker qol barsa,
Qırǵın bolar dep edi,
Bul sapardı sen qoysań,
Qırq kún tamam ton berseń,
Qoblanǵa atlı jiberseń,
Qoblandı toyǵa shaqırsań,
Shaqırǵan toyǵa ol keler,
Otawdan orınlar berip,
Toydan orın bermeseń,
Qoblan arshıl, dep edi,
Usını isle sen xanım,
Sonkan óler, dep edi,
Mágár onnan ólmese,
Aqsuwat degen jerlerden,
Xojaxmet ekken bayterek,
Sonnan attı shaptırsań,
Atı qalsa shóllerde,
Bunnan óler, dep edi,
Eger bunnan ólmese,
Bóke dáwdey palwan menen,
Gúresiwge salsań sen,
Sonnan óler, dep edi.
Mágár onnan ólmese,
Azıwdıń awır sháhárinde,
Kóbiklidey dáwi bar,
Sonnan óler dep edi.
Bunnan da ol ólmese,
Aynalmas Gáwirdi,
Bunı alar, dep edi.
Atqız oqtı saqpansha,
Shámenbet dáw jurtında,
Qoblan óler, dep edi,
Ala-lay menen bula-lay,
Bunı alar, dep edi,
Aq kermen menen jan kermen,
Bunı alar dep edi,
Aqlıǵı menen shawlıǵı,
Jeti jurtqa Qoblannıń,
Patsha bolar, dep edi.

Bul sózlerdi aytıp bolǵannan keyin, xanǵa maqul túsip, hár awılǵa úy salıp, toy ánjamın tutıp, xan jar saldırdı. At shaptırıp dalaǵa, jar saldırıp qalaǵa, «gúrespaz palwan bolsań, qoshqarpaz bolsań, atshabar bolsań, baqsı-jıraw bolsań, kele bereseń» dep daǵaza qıldı. Qoblanǵa da qos atlını jiberip, Qoblandı da toyǵa shaqırdı. Qoblan shaqırǵan toyǵa keldi. toydan úlesin bermedi. Qoblan qırq jigitine:—Qırq jigitim, turıńlar, barlıǵıń atqa minińler, eki kózdi attıń qos qulaǵınıń arasınan ayırmay júrińler: xan aldına baramız, iyilip sálem beremiz, sálemdi alsa, alǵanı, eger sálem almasa, iyegimdi qaǵarman, Aqshaxanday xannıń eglenbey basın alıńlar,-dedi. Aqshaxan da «Qoblan kelgende, sálem bergende, sálemin alıp, dnzeńdi qozǵap jay berseńizler, ózińiz ólimdar, malıńız patshalıq» dep, eskertip qoyıp, bás penen otırǵan edi.
Qoblan tar kóshe menen júrdi hám xanǵa keldi, attan jerge túsip, iyilip sálem berip kiredi. Arwaǵı zor, perishtesi basım Qoblan kirip kelgende xan ózi baslap, oń qaptalınan jay berdi. Azanda kelgen Qoblan, sáskege shekem otırdı, hesh adam sóz ayta almadı. Xan Qartxoja biyge sóz berdi:

Xan aldında Qartxoja biy,
Xanǵa arqasın súyeydi,
Qoblanǵa qarap sóyleydi:
— Atańa nálet, noǵaylı,
Babana nálet, noǵaylı,
Jaylawǵa úyin qondırıp,
Qorıqqa malın jaydırıp,
Xannıń qulın óltirip,
Kórdiń be xandı ońaylı
Xanǵa zorlıq qılǵanıń
Malıńdı ákep jayǵanıń,
Elden shıǵıp at shapqanıń,
Qaysı xannıń demi edi,
Shaqan ulı Aqshaxan,
Qay xanıńnan kem edi,
Atań edi Qıdırbay,
Toǵız túlik malı bar,
Toǵız mıń láshker dediń be,
Aqshaxannıń aldına,
Jálladlardıń qolına,
Atańa nálet, Qoblan sen,
Ólmeymen dep keldiń be!

Bul sózdi aytıp bolǵannan keyin, Qoblannıń qattı qáhári kelip, túkleri tebendey shanshılıp mınanı ayttı:

— Atańa nálet Qartxoja,
Babańa nálet, Qartxoja,
Sen tilińdi tart, xoja,
Xannıń awzı senbediń,
Biydiń awzı senbediń,
Basıń kóter Qartxoja,
Kimler ayttı xoja dep,
Hiyleker shaytan sen xoja,
Jazlawǵa malım jaydırsam,
Ózimniń qoyǵan baǵatım,
Jeti atadan bermaǵan,
Suw jibergen kólatım,
Bunda xannıń nesi bar.
Úsh ay on kún jol júrip,
Arsha aǵashın qulatıp,
Seksen palwan jılatıp,
Seydimxan batır elinen,
Qız Qurtqanı keltirsem,
Bunda xannıń nesi bar.
Ózimniń ǵayrat kúshimde,
Bunda xannıń nesi bar.
Soydım ózim malımdı,
Shashtım altın pulımdı,
Bunda xannıń nesi bar.
Óltirsem, men óltirdim,
Ózimniń anıq qulımdı,
Áwladıman Shıńǵıstıń,
Taxt ústinde Aqshaxan,
Aqshaxannıń atası,
Jurt soraǵan Shaqan xan,
Shaqan xannıń atası,
Qanushaday ǵarrı qul,
Enesi edi Xandır biy,
Dáwletim kelgen shaǵında,
Túyemdi baqqan qulımdı,
Tezek tergen kúńimdi,
Qáhárim kelse Qartxoja,
Qarasha qulday kórmeymen,
Taxt ústinde xanıńdı.
Kóp sóyleme Qartxoja,
Alayın ba janıńdı,
Ísheyin be qanıńdı?!

Áne, sóz aytılıp bolǵannan keyin «qorıqpasaq sıbırlaymısań»,—degendey «nege ayttırdım» degen kún tuwıp. Aqshaxan Qartxoja biyge bir sóz aytıp turǵan usaydı.
— Haw Qartxoja, Qartxoja,
Sen tilindi tart, xoja,
Irıldaysań, qappaysań,
Aytar gápiń tappaysań,
Qoblan túwe bátshaǵar,
Bizlerge de jaqpaysań,
Qoblan túwe bátshaǵar,
Aytar gápler ol ma edi,
Xannıń dárti qul ma edi,
Aytsań boyma bul sózdi,
Úsh ay on kún jol júrip,
Qataǵan Noǵay elinen,
Qaramannıń xalqınan,
Arsha aǵashtı qulatıp,
Palwanlardı jılatıp,
Aq kúymege mingizip,
Qız Qurtqanı ákeldi,
Alanǵasar Álip dáw,
Álip dáwdi óltirip,
Sátine isin keltirip,
Batırlıǵın bildirip,
On jeti kún toy berdi,
Xanım dep atlı kelmedi,
Atam dep múshe bermedi,
Bunnan ókpem bar edi,
Aytsań boyma bul sózdi.
Jáne qırq kún toy berdim,
Úsh mártebe at jiberdim,
Shaqırttım, Qoblan kelmedi,
Bunnan ókpem bar edi,
Aytsań boyma bul sózdi.
Qazaq xalqı atınan,
Kelip edi altı biy,
Shaqırttım, Qoblan kelmedi,
Bunnan da ókpem bar edi.
Kenegesten Kerim biy,
Almawıttan Ómir biy,
Bul da keldi Qartxoja,
Shaqırttım, Qoblan kelmedi.
Túrkmennen shıǵıp altı biy,
Bul da keldi Qartxoja,
Shaqırttım, Qoblan kelmedi,
Bunnan ókpem bar edi.
Tórt mıń úyli Dulurdan,
Bunnan da keldi ǵoy tórt biy,
Shaqırttım, Qoblan kelmedi,
Bunnan da ókpem bar edi.
Shımamnan keldi jeti biy,
Shaqırttım, Qoblan kelmedi,
Seksen úyli xoja da,
Sarı xoja, Qámbil biy,
Shaqırttım, Qoblan kelmedi,
Qulı qurısın, neteyin,
Dúnya qurısın, neteyin,
Jatqan ǵana jılannıń,
Quyrıǵın bastıń sen,—dedi,
Búytip bergen toy qurısın,
Qoblan atlı jalǵızdan
Qorqıp ósken boy qurısın,
Otawdan ornın ber,—dedi,-
Toydan úles ber,—dedi,—
Ózi batır er eken,
Jayǵastırıp kel,—dedi,—
Janı, múlkim seniki,
Xojam jan ózin bil,—dedi.

Bul sózdi aytıp bolǵannan keyin «patshadan húkim bolǵanda, wázirde ne ıqtıyar»,—degendey aq otawdan orın, toydan úles berip, jayǵastırıp keldi. Erte menen turıp, at shaptırıp dalaǵa, jar saldırıp qalaǵa ǵalawıt saldı araǵa:

On segiz diywan shıǵıptı,
Attı xatlap almaǵa,
Neshshe dúrkin at shıǵıptı,
Aqmeshitke barmaǵa,
Xan bayraǵı qırq ǵashır,
Qırq ǵashır zerin almaǵa,
Kóklennen shıǵıp toǵız at,
Kólliden shıǵıp hám bes at,
Bul da ketti bayraqqa.
Jalayırdan jalǵız at,
Úysinnen shıǵıp úsh at,
Bul da ketti bayraqqa,
Naymannan shıǵıp segiz at,
Bul da ketti bayraqqa,
Shubardan shıǵıp tórt at,
Tórt mıń úyli dármennen,
Bunnan da shıqtı tórt at,
Ayıl jetpes ala at,
Quyısqan jetpes qula at,
Balalarǵa basshı qıp,
Jiberipti taǵı da,
Haqtıń ulı Polattı,
Aqshaxan mingen kók attı.
Esabın diywan aladı,
Esapqa alıp ol tursa,
Bir kem toqsan boladı.
Atadan jalǵız Qoblanǵa,
Qara Qıpshaq xalqınan,
Qıtay, Qıpshaq jurtınan,
At shabar bala barmadı,
Ullıtaw dedi qıshqırdı,
Toqsaba dep jıladı,
Uranın ayttı shırladı,
Jekkelik kelip basına,
Jalǵızlıq kelip turadı.

Bulardan keyin Qoblan turıp, «Háy qırq jigit, mingenińiz egiz be, baqqanıńız dońız ba»,—dedi. Qırq jigittiń ishinde Shamay menen Duǵdar qasına juwırıp keledi. «Qoblan aǵa, nege qáháriń kelip tur»,—deydi. Ólgenińniń górine qáhárim keledi, — deydi Qoblan. — At shabarǵa atıń bolmasa, dárt, toyda úlesiń bolmasa, toy emes bir túrli oy. Qara Qıpshaq xalqınan at shabarǵa ılayıq bala joq pa, quwıp kelshi tezirek,—deydi.
Balanıń dáregi hesh jerde joq bolǵan soń atına qamshı urıp Shamay jóney berdi. Ketip baratırsa, bir góne tamnıń quyashlamasında aq shıbın menen ayqasqan, kók shıbın menen gúresken, shıbınlar menen tiresken, ayazǵa bası tırısqan, kóp shıbın menen urısqan, narday beli búgilgen, basına qonǵan shıbınnıń ayaǵı tayıp jıǵılǵan, bası shiyshedey jıltıraǵan bir taz balanı Qoblannıń aldına zińiletip quwıp keldi. Qoblan, «bul ne bala»,—deydi, Shamay sonda «aqshamı menen ayazǵa bası tırıssa, kúni menen shıbın menen urıssa, uyqıǵa sergegirek boladı, bunnan artıq bala nege kerek».—deydi. Qoblan sonda, «at shabarmısań, bala»,—deydi. Bala «Quda saqlaǵay, aǵa, biraq gápiń jerde qalmasın, shapsam, shabayın, qırq qulash arqandı al, ayaq-qolımdı bekkem etip erge tańıńlar, barǵansha jerge túspek joq, urha-urr-basa-bas penen barsam, barıp kele qoyayın»,— dedi. Bunnan keyin Qoblan temendegilerdi aytadı:

Saǵan attı bergenshe,
Ármanlı bolıp qalǵansha,
Qońıltaq erdi salayıi,
Haqqa qullıq qılayın,
Bizler deyin jalǵızǵa,
Mádet bergey qudayım,
Ózim-aq shaba qalayın, —
Dep qońıltaq er saladı,
Haqqa qullıq qıladı,
Aqshaxannıń aldına,
At oynatıp baradı,
— Jurt iyesi xanımız,
Bayraq ne?—dep soradı.
Sonda Aqshaxan sóyledi:
— Mingen bedew jeler,—dep,
Mártlik dáwran súrer,—dep,
At bayraqtıń basına,
Qırqta ǵashır zer qoydım,
Ózim mingen kók atım,
Ozdırıp kelip Polatım,
At bayraqtan keler, — dep.
At shappaǵan daladan
Zar jılaǵan márt Qoblan
Bir kem toqsan ballardıń,
Ketkenine jigitler,
Bir kún ótken aradan.
Táwekel etip keyninen,
Quwǵınshı boldı márt Qoblan,
Órme qumnan órmelep,
Onnan ótip baradı,
Espe qumnan espelep
Erisip atlar, jónedi,
Aldım biyik, artım jar,
Aylanbaqqa jerim tar,
Jıǵılar bolsam áy jabbar,
Súriner bolsam biriwbar!
On eki iymam, tórt sháryar,
Halımnan bolǵan xabardar,
On bir Ahmed, jeti Sultan
Sizler bolıń mádetkár,
Mádiynada Muhammed,
Túrkstanda Xojahmet,
Haq ta jalǵız, men jalǵız,
Múshkilim qarap áyleme,
Quwat bergil biriwbar!
Shúw janıwar, shúw!—dedi.
Qoblan mingen torısha,
Shúw dep qamshı urǵanda,
Sarı jaydıń oǵınday,
Shertilil jarıqlıq jónedi,
Ol tóbe menen bul tóbe,
Bawırında oynap baradı,
Jetken jerge qonadı,
Shaǵım menen jol júrip,
Salqın menen óndirip,
Atlar oynap baradı.
Taw júyrigi aq kiyik,
Qulan menen jarısıp,
Jete almay segbir qıladı.
Selewden atın otlatıp,
Sháshmeden atın suwǵarıp,
Aradan bes kún etkende,
Balalardıń izinen,
At oynatıp baradı.
Balalar qamshı uradı,
Qoblan da qamshı saladı.
At esabın aladı,
Ayıl jetpes ala atı,
Quyısqan jetpes qula atı,
Aqshaxannıń kók atı,
Aldın baslap baradı.
Aradan on kún ótkende,
Dárbentke olar jetkende,
Aqshaxan mingen kók atqa,
Záńgilesip baradı.

Haqtıń ulı Polat Qoblanǵa qarap, ózin márt bilip, Qoblandı námárt bilip, kókti tulpar sanap, torıshanı yabı sanap, «qayt keynińe, Qoblan», dep mınanı ayttı:

— Atlar shappay bul maydanda rawana,
Mádet bergey pirim Sháhimardana,
Bunday jolǵa torı tayıń jaramas,
Abıray barda qayt keynińe, Qoblanım!

Sawash bolmay bedew jalın taramas,
Tarıqqanda pirler, haldan soramas,
Abıray barda qayt keynińe, Qoblan sen,
Bunday tayıń bul jollarda jaramas.

At súriner bálent tawda doynaqtan,
Haslıń jalǵız sen qaytarsań ǵayrattan,
Abıray barda qayt keynińe, Qoblan sen,
Kók at barda úmit etpe bayraqtan.

Sonda Qoblan sóyledi:

— Mingen bedew daǵıstanda jeledi,
Móhmin bolsań qudanı bir bil, — dedi,
— Áwliye bolsań kóziń, salıp kór,—dedi,—
Sol atlardan kimniń atı kem edi.

Jerler lárzem berer etken, páriyattan,
Óziń námárt sen qaytarsań ǵayrattan,
Áwliye bolsań kóziń menen kór,—dedi,—
Alla súygen bende óter bayraqtan.

Bul demińnen ol demińdi dem deme,
Sen Polatsań, onday sózdi sóyleme,
Baxtı jeńgen bende óter bayraqtan,
Torı taydı kók atıńnan kem deme.

At súriner biyik tawda tasıńdı,
Aǵızarman men kózińnen jasıńdı,
At sebepli onday sózdi sóyleseń,
Endigide men kesermen basıńdı.

Bul sózlerdi aytıp bolǵannan keyin Haqtıń ulı Polat Qoblanǵa qarap, erdiń erligin bilip, «dos bolayıq», dep bir sóz ayttı:

— Men jılayman óz halıma zar-zar,
Senler menen duwshar qıldı biriwbar,
Qulaǵıń sal, tıńlay bergil márt Qoblan,
Men Polatpan, aytatuǵın arzım bar.

At súriner bálent tawda tizine,
Sultanımsań, qulaǵıń sal sózime,
Men Polatpan, aytatuǵın arzım sol,
Qıyametlik dos boldım men ózińe.

Bedewge mingende sarras jol,—dedi,—
Batır bolsań berman jaqın kel,—dedi,—
Qıyametlik dos boldım men sendeyge,
Xannıń atı kók atqa sen min,—dedi.

Ómirim meniń bul dúnyada zaya ma,
Dos bolǵannıń sózi eki bola ma,
Kel, ha Qoblan, mingeseyik kel,—dedi,—
Xannıń atı kók attı sen ayama.

Sonda Qoblan sóyledi:

— Talan bolmaǵay dúnya-mal,
Bendem degey haq jabbar,
Dostım da bolsań, Polat jan,
Ayday ber attı jana-jan,
At shapqan maydan páriyatta,
Xanıńız qaytsa ǵayrattan,
Kózińnen seniń torı tay,
Ozıp barsa bayraqtan.
At shappas maydan lalazar,
Qoblan jan atqa mindi dep,
Aytıp barsa kóp balalar,
Jarı joldan qashtıń dep,
Xan áyler peyli tarlıqtı,
Bayraqtı bermey Aqshaxan,
Xan qılar ábden zorlıqtı,
Atadan jalǵız Qoblanǵa,
Ólimnen jaman qorlıqtı,
Dostım bolsań maydanda,
Ayday bergil Polat jan,
Sizde abray barlıqta.
Polat penen márt Qoblan,
Dos bolıp bul maydanda,
Attıń basın buradı,
Eki birdey bedewdi,
Qayırıp jolǵa saladı,
Bir kem toqsan kóp atlar,
Keyninen qalmay baradı,
Taqır jerge kelgende,
Tay da zorlıq qıladı.
Qumlaq jerge kelgende,
Kók at zorlıq qıladı.
Bir kem toqsan kep balalar,
Keyninen quwıp baradı.
Aqshaxan mingen kók attıń,
Haslı zatın sorasań,
Qoblan mingen torı at penen
Atalas edi janıwar,
Jel biyeden tuwıptı,
Suw tulpardan bolıptı,
Aqtıń tawın jaylaǵan,
Hasılı Qarabayırdı.
Altı mıń úyli alshınnan,
Asıp túsip baradı.
Tórt mıń úyli Dárrmennen,
Dónip ótip baradı.
Qızıl qumnıń ústinen,
Qırqıp ótip baradı.
Esaplap olar sanasa,
Qırq ta mezgil boladı,
Qırq ta mezgil bolǵanda,
Jigirma kúnler tolǵanda,
Polat penen márt Qoblan,
Kózlerin taslap qaradı,
Atlardıń jalı órildi,
Jete bilmey telmirdi,
Kámbil pirdiń elleri,
Qoblan atlı batırǵa,
Baydaqlanıp kórindi,
At shomıldı terlerge,
Sıyındı mártler pirlerge,
Qoblan da tayar boladı,
Polat penen ekewi.
Sarı xoja Kámbil pirdiń,
Meshit salıp belgili,
Tuwın tikken jerlerge.

Bunnan keyin, Polat Aqshaxan jibergen on eki múshe, toǵız jaǵalı sıylıqtı xojalardıń aldına qoydı, Aqshaxannıń pátiyasın bersin degen sorawın da ayttı. «Altın kórse perishte joldan shıǵar» degen, alǵan sıylıqtı bólise almay, tóbelesip atırǵanda, Qoblannıń Qızır Ílyas babası esikke tayar boldı, xojalarǵa qarap mınanı ayttı:

— Bársheńiz jıladıń haqqa zar-zar,
Xojalar bolarsań búytseń, qorı-zar,
Xannıń bergen inamların almańlar,
Úyiń kúysin seksen úyli kóp xoja!

Ashılmayın taza gúldey solmańlar,
Óziń xoja takabbırlıq qılmańlar,
Úyiń kúysin, seksen úyli kóp xoja,
Xannıń bergen haram malın almańlar,

Bastan ketpes qayǵı menen záhmeti,
Qoblan janǵa jawǵay quday rahmeti,
Naymıt xannıń toy bergendey nesi bar,
Qast etkeni Qıdırbaydıń perzenti,

Alla ráhim etkey bunday pariyadqa,
Qoblandı qoymańız ullı uyatqa,
Kápir xannıń inamların alsańlar,
Siz barasız gúnalı bop dozaqqa.

Segbir áylep qıya shólde júrermen,
Ózim alım, haq sanasın bilermen,
Bul sózimniń mánisin bil xojalar,
Qoblan jannıń Qızır Ílyas pirimen.

Shorshıp ketti xoja pirdiń sózinen,
Márttiń xabar aldı baba ózinen,
Aytıp boldı kóp xojaǵa sózlerin,
Pesin waqta ǵayıp boldı kózinen.

Bul sózlerdi aytıp bolǵannan keyin xojalar Polatqa ayttı:

— Attı shawıp ótińler, bársheńdi kórip qalayıq, hámmege teń pátiya bereyik, — dedi. At qashırar jerleri xojalardıń arjaǵında bir sáskelik jol edi, atlanıp ketip kún batar waqta Aqsuwat degen jerge, jetti, sol jerge miyman boldı. Erte menen turdı, at esabın aldı, bir sızıq aldı, hámme attı teńgerdi, sonsha attıń ishinen bir haywandı kem kórdi, kimniń degende Qoblannıń atı dey berdi. Mingen bedew jeldi me, mártlik dáwran súrdi me, atı jolda jaramay, dostım Qoblan óldi me, dep Polat ar jaǵına qarasa Qoblannıń mingen torı atı bir maydanlıqtıń arjaǵında baydaqlanıp kórindi. Polat berman kel dese, Qoblan arraǵıraq ketti.

Polat jan «berman kel» dep bir sóz ayttı:

— Qurılıp tur bul basıma zimistan,
Mádetti bergeyler xalıq etken subhan,
Hálek qılma, Qurtqa baqqan taylardı,
Bul sózdi yadqa al, dostım márt Qoblan.

Dostım bolǵan márt Qoblan,
Búyerge kel de, birge qash,
On tórtten gáwhar aylardı,
Yad etip qádir jabbardı,
Bul jerge kel de, birge qash,
Hálek qılmay jan dostım,
Qurtqa baqqan taylardı,
Mingende bedew jeler dep,
Mártlik dáwran súrer dep,
Senlerdi sharlap turǵanman,
Doslıqqa málel keler dep
Bul jerge kel de, birge qash,
Dostım bolǵan, Qoblan jan?

Sonda Qoblan sóyledi:
— Ashıq otı lalazar,
Alladan basqa kimim bar,
Qashıra ber atıńdı,
Sennen qalǵan qatındı.
Dostım bolǵan, Polatjan,
Ashılmay gúller solmaydı,
Tilegiń qabıl bolmaydı,
Qashıra ber atıńdı!
Doslıqqa málel kelmeydi,
Qashır atıń sen—deydi! —
Haq jolında Ísmayıl,
Ol kábanı saldırǵan,
Ya Íbrayım, ya Qálil,
Mádet bergey torı tayǵa,
Áweli Jálil Jabrayıl.
Torı at barsa bayraqtan,
Xan áyler peyli tarlıqtan,
Bayraq bermey Aqshaxan,
Jarı joldan qashtıń dep,
Xanıń qılar zorlıqtı,
Aldıńızdı alla ashsın,
Berdim dostım juwaptı,
Sol waqları Polat jan,
Xojalarǵa bir qarap,
— At shappas maydan dalalar,
Jabrayıl dep jılańlar,
Qoblan berdi juwaptı,
At qashırıń balalar,
Aq meshittiń artı jol,
Adasqannıń aldı jón,
Aldıńızdı alla ashsın,
Alla aqbar, kóp balalar!

Bul sózlerdi esitip,
Biri kem toqsan balalar,
At qashırıp jónedi.
Atadan jalǵız márt Qoblan
Asıqpaydı márt Qoblan,
Attan jerge túsedi,
Ayılın ayttıń sheshedi,
Qaytadan er saladı,
Túserlikke kelgende,
Er moynına keter dep,
Qos quyısqan saladı,
Órmelespe kelgende,
Er keynine keter dep,
Qos siynemet saladı,
Sham ayılın nıq tartıp,
Alǵı ayılın uzaytıp,
Qublaǵa basın qaratıp
Sekirip atqa minedi,
Ya jaratqan alla, dep,
Pirim Shahimardan, dep,
Babam Qızır Ílyas, dep,
Yar bola kór Subhan, dep,
«Shúw!» dep Qoblan jónedi,
Astındaǵı torısha,
Túwesilmey shabısı,
Jańa qashqan qoyanday,
Toplımnan qashqan qunanday,
Sekirip oynap baradı.
Aspannan keldi bes tırna,
Tırna emes erenler,
At tanapqa qol saldı.
Tırna bolıp kelgenler
Pirden mádet bolǵan soń,
Tolıqsıp aqqan dáryaday,
Júz toqsanlıq jorǵaday,
Tolqısıp oynap baradı,
Júyrikligi atlardıń,
Ushqan qus penen jarıstı,
Aldında qashqan balalardıń,
Keyninen jaqın baradı,
Tasıp ótip torısha at,
Balalardıń aldı menen,
Áyne pesin waqtında,
Sarı xoja Qámbil pir,
Dáret alǵan jerine,
Qoblan tayar boladı.
Assalawma áleykum, dep,
Haq sálemin beredi,
Sarı xoja Qámbil pir,
Sálemin álik aladı.

Bulardan keyin, Qámbil pir Qoblanǵa qarap, «attan tús, miyman bol» dep, mınanı ayttı:

— Talap bolsın bul jerlerde jıyǵan mal,
Mádetti bergeyler xalıq etken suhban,
Mendey Qámbil piriń sizden aylansın,
Bir kún qonaq bolıp ketkil zúriyatım.

Rustemdey bolǵay seniń aybatıń,
Dúldúldey bolǵaylar mingen torı atıń,
Qámbil pirden alma balam bádduwa,
Bir kún qonaq bolıp ketkil zúriyatım,

Aqshaxan sizlerge dushpan bolıptı,
Qámbil piriń balam saǵan jolıqtı,
Qámbil pirden alǵıl balam pátiya,
At qulaǵında zárre terler qalıptı.

Sonda Qoblan sóyledi:
— Qurılǵanda bul basıma zimistan,
Bizler kelgen jigerbentiń balańman,
Búgin qonsaq atım joldan qalmay ma,
Pirim bolsań pátiya bergil, baba jan,

Dáwletim bar, jıyǵan kóplep malım bar,
Qurbanlıq áylegen shiyrin janım bar,
Pir de bolsań pátiya ber de qala ber,
Ol elimde Aqshaxanday xanım bar.

Ashılmayın taza gúlim solmay ma,
Torı tayım ozbay keyin qalmay ma,
Pátiya berip qala bergil baba jan,
Biz jalǵızǵa kóp zimistan bolmay ma!

Pir dep tuttım peshińnen,
Pátiya ber, Kámbil pir,
Er dep tuttım etekten,
Pátiya ber, Kámbil pir,
Álwan dep tuttım shaqańnan,
Pátiya ber, Kámbil pir,
Mushtay tayǵa mingenmen,
Qalarımdı bilgenmen,
Ar-namısqa shıdamay,
Sizge isenip kelgenmen,
Pátiya ber, Kámbil pir,
Atım barsa bayraqtan,
Arımdı alsam qalmaqtan,
Abırayı biziki,
Barlıq bayraq qudayı,
At bayraǵı siziki,
Pátiya ber, Kámbil pir.

Sonda pir sóyledi:

— Mingen bedew qamshı ursań jeledi,
Ǵapıl bende ájel jetse, óledi,
Bir adamnıń kewlin buzǵan, shıraǵım,
Mıń kábanı buzǵan kibi boladı,
Gá qonǵıl, gá qonbaǵıl óziń bil, — dep jıladı.

Bul sózler aytılıp bolǵannan keyin, «at qalsa, qalsın, mıń kába buzılmasın»,—dep sol kúni miyman boldı. Eldiń sheti jatqanda, ot qızılı batqanda, keyninde qalǵan atlardıń barlıǵı gúwlesip ótti. Sonda xojalar, «Hey, Polat jan, bir azıraq turıp ket, pirden pátiya alıp ket» dep qıyqıw saldı. Onda Polat sóyledi, «dárkar emes pátiyań, aydarǵa mal qıla ber, shaynarǵa nan qıla ber, dárkar emes pátiyań. Atqa taqqan andızı, Qıdırbaydıń jalǵızı pátiyańdı soǵan ber, maydanǵa tikken teregi, jawlı kúni keregi, pátiyańdı soǵan ber, pátiya berip qalmasań, aldıma súyrep salmasań, batıl bolǵaysań Kámbil pir» - dep olda qayrılmay rawana boldı. Xojalar gezek pe gezek at suwıttı, jábir menen qan juttı. Úsh mártebe at suwǵarıp, tań aldında ter aldı, attan ter almaq sol xojadan qalıp edi, aǵarıp tań attı. Xojalar bári jıyılıp pátiya berip, Qoblan jandı uzattı. Eki yarım kún ótkende bayaǵı xojaǵa wásiyat bergen babası Qoblannıń aldınan shıǵıp jolda kórgen islerin bir-bir bayan etti:

—Jalǵız balam márt Qoblan,
Sabır áyle bir zaman,
Sabır etseń ráhmet bar,
Biysabırǵa nálet bar,
Sabır etkil, Qoblan jan,
At tarıqpay jol júrmes,
Er tarıqpay kún kórmes,
At tarıqqan jerinde,
Menmenlikti oylama,
Bul ketkennen keterseń,
Joldı máskán eterseń,
Úsh kún tamam jol júrip,
Ana ketken balalardıń,
Keyininen quwıp jeterseń,
Keyininen quwıp bararsań,
Adasqannıń aldı jón,
Adasıp balalar baratqan,
«Jol qaldı mında balalar!» dep,
Úsh mártebe sharlarsan,
Esitpegen kóp balalar,
Esitpesten ol keter,
Shapqan attıń izi menen,
Ketken Polat izi menen,
Keyninen atlar salarsań,
Bir yarım kún ótkende,
Polattı quwıp bararsań,
Aqtawdan tómen túskende,
Qosılısıp túserseń,
Shıǵarlıqqa kelgende,
Aqshaxan mingen kók attıń,
Quyrıǵınan bir tislep,
Zordan atıń shıǵadı,
Taw ústine mingen soń,
Eki birdey bedew at,
Úsh kún tınbay shabısar,
Aradan on kún ótkende,
Shabısın atıń toltırar,
Ǵamgúnge kewliń toltırar,
Qızıl júzin soldırar,
Qapsıǵaylı Qara taw,
Qara tawǵa kelgende,
Shabısın atıń toltırar,
Kózińnen jasıń tógiler,
Narday beliń búgiler,
Astıńdaǵı torı atıń,
Ábden sharshap jıǵılar,
At jıǵılǵan jerinde,
Áwel aytsań allanı,
Yad etseń bizdey babańdı,
Íyshalla mádet berermiz,
Jılawıńda júrermiz,
Men-menlikti oylasań,
Qolıńa qanjar sen alsań,
Turmadı atım dep shalsań,
Jılawıńnan alarman,
Tawlap jerge urarman,
Qarın kibi senlerdi,
Qara jerge tarttırıp,
Jerge jemtik qılarman.
Onnan arman ótken soń,
Úsh kún tamam júrgen soń,
Haqtıń ulı Polatqa,
At oynatıp bararsań,
At dárbentke barǵanda,
Barıp miyman bolǵanda,
Nelerden ne kórerseń,
Uyqılap jatıp tús kórip,
Jeti gúlgin keseńdi,
Úsh diywana babańdı,
Jeti birdey aq gúmbez,
Jubı emes, taq gúmbez,
Ol gúmbezdi kórerseń,
Jeti kese sharap isherseń,
Onnan arman ótken soń,
Atıń barar bayraqqa,
Ar alarsań dushpannan,
Menmenlikti oylama,
Kishilikti oylay kór,
Jalǵız balam márt Qoblan,
Aldıńızdı alla ashsın,
Bar kete ber, Qoblan jan.

Pirden juwap aladı,
Atın jolǵa saladı,
Jolǵa rawana boladı,
Balalardıń keyininen,
Qoblan quwıp baradı,
Aradan úsh kún ótkende,
Piri aytqan jerinde,
Balalardıń izinen,
Jaqınlap Qoblan qaladı,
Kózler taslap qaradı,
Adasqannıń aldı jón,
Adasıp balalar baratqan,
«Jol qaldı mında balalar!» dep,
Úsh mártebe sharladı,
Balalardıń qulaǵın,
Jabrayıl bekkem bayladı,
Qıyqıwlaǵan dawısı,
Balalarǵa barmadı.
Polattıń ketken izinen,
At salıp Qoblan jónedi,
Tabanı tasqa taqıldap,
Azıw tisi shaqıldap,
Quyısqanı shırpıldap,
Awzınan aqqan aq kóbik,
Omırawǵa sharpıldap,
Hár bir maydan jerlerde,
Shabısına shıdamay,
Jabrayıl dep shırqırap,
At shawıp Qoblan jónedi,
Bir kún júzi tolǵanda,
Ayıl jetpes ala attıń,
Quwıp jetti sońınan,
Jetken jerde qonadı,
Gáhi jerde túslenip,
Bulaqtan alıp suw berip,
Selewden jaqsı otlatıp,
Jáne bir kún bolǵanda,
Bes kún júzi tolǵanda,
Quyısqan jetpes qula atqa,
Záńgilesip baradı,
Qayda ketti kók at dep,
Ol balalardan soradı,
«Ayralıq jábiri ótkeli,
Bizdi hayran etkeli,
Eki kún júzi bolıptı,
Bizden ozıp ketkeli», —
Bul gáplerdi esitip,
Atadan jalǵız márt Qoblan
Alla bergey muradım,
Qaytpaǵay seniń ǵayratıń,
Shúw janıwar, torı atım,
Shúw, dep qamshı uradı.
Astındaǵı torısha at,
Qanatqa párman qıladı,
Gá ushıp, gá qonadı,
Aq kiyiktey sekirip,
Tolqısıp oynap baradı,
Jáne úsh kún tolǵanda,
Aqshaxan mingen kók atqa,
Qaptallasıp baradı,
Jáne bir kún tarısıp,
Taw ústinde shabısıp,
Bir kún tamam jarısıp,
Qapsıǵaylı Qara taw,
Qara tawǵa kelgende,
Tawdan tómen túskende,
Ájizlik etip torı tay,
Ǵamgún kewlin toltırdı,
Qızıl júzin soldırdı,
Ájizlik etip torı tay,
Jarı jolda boldırdı,
Qoblan haqqa jıladı,
Tawdan tómen túskende,
Attan Qoblan quladı.
Qoblan qıyal etti, «menińdey jalǵızdıń atı jarı jolda jaramay qalǵannan biy ájel ólim jaqsıraq emes pe», dep pıshaqtı qolına alıp, torı attıń janına barıp, shalmaqqa qayım boldı, shalayın degen waqtında at basınday somjúrek sarayına sıymadı, neni umıttı dese, qudanı umıtıp, piriniń aytqanı yadınan shıqqan eken. Moynına pota salıp, tawdıń basına minip, «ya janımdı al, ya torı atqa quwat ber» dep mınalardı ayttı:

— Men jılayman óz halıma zar-zar,
Bende edim, sizden basqa kimim bar,
Torı atqa quwat bergil, sıyındım,
Joqtan bizdi bar áylegen bir jabbar,
Ya bolmasa men jalǵızdıń janın al.

Bárshanı xalıq etip jarattıń alla,
Menmenlik oylasam mıń túrli bále,
Torı atıma quwat bergil, sıyındım,
Allanıń dostı senseń Mustapa.

Atıń Qızır Ílyas álemge belli,
Jalǵız ólse, payanı joq mánzili,
Torı atıma quwat bergil, sıyındım,
Qızır babam, men balańnıń sen piri.

At súriner biyik tawda qıya tas,
Kemlik penen aqtı kózden selli jas,
Torı atıma quwat beriń sıyındım,
Shóllerdiń iyesi, sen Qızır Ílyas.

Zar jıladı móhmin eldiń balası,
Tilegin qabıllap márttiń allası,
Zar-zar jılap shólde Qoblan turǵanda,
Qabıl boldı Qoblan erdiń kóz-jası.

«Tarıǵa kórme, balam», dep,
Tayar bolıp kelipti,
Aq sarı bas quw bolıp,
Kelip jetti Qoblannıń,
Qızır Ílyas babası.
At janına baradı,
Jıǵılıp atqan torı attıń,
Sawırına ol uradı.
Sekirip jaydan turadı,
Awızına jeti túkirdi,
Jıǵılǵanı torı attıń,
Ter qıstawı boladı,
Qoblan atqa minedi,
Pirden mádet bolǵan soń,
Shúw dep sultan jónedi,
Neshe qırdı asqanda.
Polat jannıń keyninen,
Quwıp jetip izinen,
Omırawlap zor berip,
Atqulaqtan ter berip,
Márttiń mingen torı atı,
Qanatlıdan zor kelip,
At doynaǵı qızadı,
Quwday moynın sozadı,
Xannıń atı, kók attan,
Márttiń mingen torı atı,
Duwa bawlıq ozadı.

Sonda Qoblan sóyledi:

— Dostım bolǵan, Polat jan,
Esit arzım bir zaman,
Tayaq degen eki ushlı,
Bir ushı tiyse bizlerge
Bir ushı tiyer sizlerge,
Úsh kún boldı, Polat jan,
Tay degenimdi etpeydi,
Tayǵa kúshim jetpeydi,
Ózi bolǵan er jigit,
Joldasın taslap ketieydi,
Dostım bolǵan, Polat jan,
Mingeseyik, kel,—deydi,
Ermen, neden tayaman,
Haqqa kewlim qoyaman,
Jaramaǵan jerinde,
Qarqıratıp soyaman,
Dushpanım bolǵan Aqshaxan,
Aqshaxannıń aldına
Arqalap basıp baraman,
Bir biyeniń qulını.
Bir ayǵırdıń balası,
Óle ǵoysa shóllerde,
Men bátshesin uraman,
Minges dep tur qurdasıń,
Ózi bolǵan er jigit,
Taslap ketpes joldasın,
Mingeseyik, kel, — deydi

Sonda Polat sóyledi:
— Dostım bolǵan, Qoblan jan,
Júyrik bolsa torı atıń,
Ozıp barsa bayraqtan,
Ol da meniń muradım,
Hási sózdi sóyleme,
Tákabbırlıq áyleme,
Jolıń bolsın, Qoblanım.
Attıń basın jazdırdı,
Jılısıp tústi aldına,
Gáhi tozın kóredi,
Gáhi ózin kóredi,
Shaqmaq ottay shaǵadı,
Juldızday bop aǵadı,
Xannıń atı, kók attıń,
Sonda arı keledi,
Bir mártebe qarǵıdı,
Bes tanap jerdi aladı,
Qayrıla berip qarǵıdı,
On tanap jerge baradı,
Bir maydan shawıp qaradı,
Qoblan mingen torı tayǵa,
Jaqınlasıp baradı,
Endi jettim degende,
Quyrıqlasıp kelgende,
Polattıń qaytıp ǵayratı,
Alalmadı kók atı,
Buyırmadı abıray,
Súrinip ketip bul jerde,
Jıǵılıp ol da qaladı.
Márttiń mingen torı atı,
Pirden quwat bolǵan soń,
Jetkermey ketip baradı.
Irǵıp turıp ornınan,
Jáne mindi kók atqa,
Haqtıń ulı Polatı.
Jáne quwdı keyninen,
Bir mezgil ótken waǵında,
Taǵı jetti izinen,
Alǵı ayaǵın keredi,
Artqı ayaǵın tiredi,
Omırawlap zor berip,
Kók atı tegis ter berdi,
Aqshaxan mingen kók atı,
Márt atınan zor keldi.
Jılısıp tústi aldına,
Bir maydan júrdi shabısıp,
Tuyaǵı qızıp kók attıń,
Ǵayıp boldı kózinen,
Ájizlik etti torısha at,
Jete almay qaldı-aw izinen,
Gáhi tozın kóredi,
Gáhi ózin kóredi,
Márttiń mingen torı atı,
Jete almay keyin keledi.

Bul hádiyselerden keyin, endigi sózdi Aqshaxan patshadan esitińler.
«Ázelgi dushpan el bolmas, etekti kesip jeń bolmas», — dep Shaqan ulı Aqshaxan Qoblannıń aldına tórt atlı dushpandı jiberip, «Qoblannıń atı ozıp kiyatırsa, «kótermelep» kelińler, esabın tapsańız, jıǵıńlar, Polattan keyin kiyatırsa, iyttey kúshkálap shaqırıp kelińler», — dep jiberipti. Polattan Qoblandı keynirek kórip, tusınan ótkerip jiberip, mınalardı aytıp turǵan kórinedi:

— Atlarǵa tumar taqqansha,
Márt bolıp dabıl qaqqansha,
Ǵashırdı shapsa, bolmay ma,
Torı taylardı shapqansha,
Ájel ólim kóp jaqsı,
Ayda, kúshká! Márt Qoblan!
Bos qalıp mártler páriyadtan,
Qaytıpsız Qoblan ǵayrattan,
Atıńız qaldı kók attan,
Ayda, kúshká! Márt Qoblan!
At shappas maydan dalası,
Qabıldur patsha tobası,
Atıńız qaldı kók attan,
Ayda, kúshká, márt Qoblan!
Bátshaǵar shaldıń balası,
Jalǵanshıda ne jaman,
Ar-namısı kóp jaman
Perzent ketti yadınan,
Jekkelik keldi oyına,
Zordan aldı ózini,
Batır tuwǵan márt Qoblan,
Torısha attıń moynına,
Kóziniń jası monshaqlap,
At moynınan qushaqlap
Mına gápti esitip,
Jıǵılmay qaldı márt Qoblan,
«Ullıtaw!» dedi, qıshqırdı,
«Toqsaba!» dedi shırladı,
Qıtay-qıpshaq xalqınan,
Aqshaxannan qorıqqannan,
Hesh bir adam barmadı,
Atı túrkmen Seyilxan,
Seyilxan menen Jayılxan
Musılman dep ah urdı,
Aqshaxannan qorıqqanınan
Hesh bir adam kelmedi.
Jekkelik kelip basına,
Kelmedi adam qasına,
Qoblan haqqa baǵladı,
Uranıńbız bizler, dep,
Qáwenderiń bizler, dep,
Aspannan keldi bes tırna,
At tanapqa qol saldı,
Pirden mádet bolǵan soń
Shanshılıp taydıń quyrıǵı,
Ólim haqtıń buyrıǵı,
Qulaǵın sırtqa japırıp.
Qoyan kibi sekirip,
Tolıqsıp oynap keledi,
Qoblannıń mingen júyrigi,
Qamshı berdi jonınan,
Bir saat ótken waǵında,
Haqtıń ulı Polattıń,
Márttiń mingen torı atı,
Quwıp tústi aldına,
Bir maydan júrdi tarısıp,
Taqır jerge kelgende,
Quyıp tústi aldına.
Jete almay qaldı kók atı,
Torı taydıń keynine,
Bir tóbege minedi,
Bir tóbege mingende,
Qaraǵa kózin saladı,
Kózin salıp qarasa,
Shaqan ulı Aqshaxan,
Tórtkúllep oshaq oydırǵan,
Tuw biyeler soydırǵan,
Ortasına belgi ushın,
Bir jalawdı baylaǵan,
Xan baylaǵan qarashı,
Uzaq maydan jollardan,
Baydaqlanıp kórindi,
Neshshe mezgil jol júrip,
Atlar oynap keledi,
At súrinbey tezinen,
Dárman ketpey dizinen,
Neshshe kún kórip segbirdi,
Aman-saw ótti torısha at,
Aqshaxannıń aldınan,
Qılmasın dawa patsha dep,
Márttiń janı qıynaldı,
Aqshaxan jatqan shatırdı,
On mártebe aylandı,
Qırq jigittiń ishinde,
Shamay menen Duǵdarı,
Bir baw ottı qoltıqlap,
Qoblanlıǵa keledi.
— At shapqannan xan aǵa,
At suwıtqan qıyın boların,
Endi óziń bileseń,
Abırayı siziki,
Jarı bayraq biziki.
Poshha-posh, — dep zańǵar kál,
At jetekley beredi.

Aqshaxan —Jállad!—dep baqırdı, eki pashshap tayar boldı. — Bunnan ketińler. Polatqa jetińler, awdarıp attan alıńlar, moynına arqan salıńlar, aldıma tezirek quwıp kelińler!— dedi. Eki jállad, ketti, Polatqa jetti. Awdarıp attan aldı, moynına arqan saldı, Aqshaxannıń aldına quwıp keltirdi,— Sóyle. Polat!—dedi,—atım attan qalǵan emes, ozıp hesh kim bayraq alǵan emes edi, mańlayına shań tiygen emes edi, adasıp kettiń be, shashtıń ba, uyqılap qaldıń ba, ne bále boldı, zańǵar! — dedi.
Sonda Polat sóyledi:—Háy xanım adasqanımdı, shashqanımdı men bilmeymen, bunnan kettik. Xojaǵa jettik, inamıńdı berdik, inamıńdı almadı, seniń bergen sadaqańdı quday qabıl qılmadı. Xojalardan biz óttik Aqsuwatqa jettik, bir kún miyman boldıq, at esabın aldıq, Qoblannıń atın kem kórdik. Qoblan mingen torı atı arjaǵında kórindi, ol juwaptı berdi, biz qashtıq. At shaba almay izimizde qalıp edi, on bir kúnler tolǵanda júrip jetti izimnen, on úsh kúnler tolǵanda, ǵayıp boldı kózimnen, ozbaǵan atıńdı, islemegen baxtıńdı, júrmegen dáwletińdi arqalap keltir deppediń?
Sonda Aqshaxan ayttı, —Háy, Polat jan, Qoblannıń atı kelse de, kelgen joq degeysen, eger Qoblannıń atınıń kelgenin ras qılsań, Qoblan birdey qasında turmas, kózińdi oyarman, awzıńa qorǵasın eritip quyarman, — dedi.
Sonda Polat ayttı. — Háy, xanım, atam aytpaǵan jalǵan sózdi, babam aytpaǵan jalǵan sózdi neǵıp aytaman, — dedi.
Sonda Aqshaxan ayttı: —Ras aytasań, Polat jan, Qoblan kelgende, bayraǵım qáne degende seniń kóziń mende bolsın, meniń kózim sende bolsın, rastı kóbirek aytıp baratırsań, bir az murtımdı qaǵıńqırap jiberermen, bir awız ótirik sóyleseń keynin ózim kelistirermen. Ekewimizdiń belgimiz murt qaǵıwımızda bolsın.
— Ájep bolar, — dep Polat maydanǵa shıǵıp Qoblan jatqan úyge qarap jóney berdi, Qoblan janǵa jaqın barıp, bir sóz ayttı:

— Assalawma áleykum,
Qıyametlik márt Qoblan,
Atıńız keldi bayraqtan,
Dostım Qoblan, kóz aydın.
Kelgen joq dep atıńa,
Daw qılıp olar turıptı,
Altmısh eki hámeldar,
Xannıń nanın jegenler,
Xannıń tonın kiygenler,
Altmısh eki hámeldar,
Otız eki móhirdar,
Kelgen joq dep atıńa,
Dawdı qıldı Qoblanlı,
Dawageriń wázir boldı,
Alla bersin dadıńdı,
Qazı menen kálánlar,
Omardıń ornında otırǵan,
Xanǵa máhremde bolǵan,
Qazı, orda bárshesi,
Kelgen joq dep atına,
Daw qılıp tur, márt Qoblan,
Dawageriń qazı boldı,
Alla bersin dadıńdı,
Bizler kelgen jan dostıń,
Bir kórmege zar boldıq.
Mına jurttı sorasań,
Jurt iyesi xanımız,
Toy baslaǵan Aqshaxan,
Kelgen joq dep atıńa,
Daw qıladı xanıńız,
Dawageriń xan boldı,
Alla bersin dadıńdı,
Awzı qanlı bóriseń,
Bórilerdiń biriseń,
Búgin xannıń aldında,
Qolı qanlı urısań.
Tikke jaydan turasań,
Hám keynime ereseń,
Xan aldına barasań,
Berse, bayraq alasań,
Bermese, qurı qalasań,
Quwanbaysań berer dep,
Quwarmaysań bermes dep,
Onnan basqa sózim joq,
Qoblan óziń bileseń,
Dostım, qalay kóreseń?

Sonda Qoblan sóyledi:
— Dostım bolǵan Polat jan,
Xosh kelip, sapa kelipseń,
Awzı qanlı bórimen,
Bórilerdiń birimen,
Jayımnan men turaman,
Hám izińe eremen,
Xan aldına baraman,
Berse, bayraq alaman,
Bermese, qurı qalaman,
Quwanbayman berer dep,

Bul ketkennen ketemen,
Qıpshaq elge jetemen,
Otın jemin saldırıp,
Qırq jigit ertip keynime,
Talap etip kelemen.
Tereklerin qırıqtırıp,
Qalaların jıqtırıp,
Aq nayzanıń ushı menen,
Aq bilektiń kúshi menen,
Aqshaxanday xanıńnıń,
Taxtın zindan qılarman.
Bul yalǵanshı dúnyada,
Xannan ólgen bendeniń,
Ar-namısı bolar ma,
Dúgistirme dep edim,
Ózi ǵárip kisi menen.

Bul sóz aytılıp bolǵannan keyin, Polattıń keynine erdi, Aqshaxannıń aldına jaqın bardı. Qoblan tórge shıǵıp otırdı. Sonda Aqshaxan «Polat jan, sóylesip otır» dedi. Haqtın ulı Polat Aqshaxanǵa qarap mınalardı ayttı:

— Haqtıń ulı Polatpan,
Polattan da qattıman,
Ótirik sózden biyzarman,
Ras sózge kelgende,
Arba joldan gúzarman.
Rasımnan kelermen,
Bul ketkennen biz kettik,
Xojalarǵa biz jettik,
Xojadan da biz óttik,
At qashırar jerlerge,
At oynatıp biz bardıq.
Aqsuwatqa biz kettik,
Attan túsip jeldirdik,
Sonsha attıń ishinen,
Jalǵız attı kem kórdik.
Kimniń atı degende,
Qoblannıń atı dey berdik,
Bedewdiń jalı órildi,
Bir maydanlıq arjaǵında,
Qoblan kózge kórindi,
Ruxsat berdi Qoblanlı,
Qashıwdı baslap biz qashtıq,
Qulaǵıń sal sózime,
Aytayın gápti ózińe,
Qalıp edi keynimde,
On bir kúnler bolǵanda,
Ǵayıp boldı kózimnen,
Bergil attıń bayraǵın,
Jandırma erdiń eńbegin!
Kúydirme taydıń miynetin,
Oza qoysa kók atıń,
Baylap pa edim sıyraǵın!
Qapsıǵaylı Qara taw,
Bul jerlerge kelgende,
Qoblannıń atı jıǵıldı,
At jıǵılǵan tań emes,
Bir kún jattı telmirip,
Haqtan kórdi bul isti,
Bergil attıń bayraǵın!
Jıǵılǵan jerden at turdı,
Kele berdik at shawıp,
Bir yarım kún bolǵanda,
Dárbent jolǵa biz qondıq,
Áyne sáhár waǵında,
Uyqılap jatıp tús kórdik,
Jeti kese qan ishti,
Bergil attıń bayraǵın!
Alalay menen Bulalay,
Bunı aladı márt Qoblan.
Aqkermen menen Jankermen,
Onı aladı márt Qoblan.
Bayraǵın ber Aqshaxan!
Azıwdıń awır sháhárinde,
Barsa kelmes elinde,
Kóbiklidey dáwleriń,
Onı aladı márt Qoblan,
Bayraǵın ber Aqshaxan!
At aylanbas gáwirdi,
Taza Qıpshaq qıladı,
Bunı aladı márt Qoblan,
Atqan oǵı sınǵansha,
Shámenbet qalmaq jurtların.
Turaba degen qalanı,
Dáw kempirdiń ellerin,
Sharıqlıday dáwlerdi,
Qos palwannıń xalqını,
Qızır erdiń jurtını,
Bunı aladı márt Qoblan,
Bershi attıń bayraǵın!
Jarasameken xanlarǵa,
Balası menen oynaǵan.
Bir kesesi Aqshaxan,
Ol da seniń qanıńdı,
Berseń boyma teńlikti,
Atadan jalǵız Qoblanǵa,
Kim kórseter kemlikti,
Berseń boyma bayraǵın,
Gewdeńde basıń barlıqta,
Ázreyil alar janıńdı,
Túsimde ishti qanıńdı,
Jandırma erdiń enbegin,
Kúydirme taydıń miynetin,
Bergil taydıń bayraǵın!

Sonda Aqshaxan sóyledi:
— Bereyik, Polat, bereyi
Aybatı menen Aqshaxan,
Jıynaǵan eken óz xalqın,
Toy bermege óz jurtın.
Hár sózdi Polat aytqanda,
Qashan jalǵan aytar dep,
Qaqqan eken óz murtın.

Sonda Polat sóyledi:
— Ayralıq jábiri ótipti,
Aytarsań degen jalǵan sóz,
Yadımnan shıǵıp ketipti,
Endi rastan dónbeymen,
Jalǵan sózdi bilmeymen,
Alsań da shawıp óltirip,
Tańlamahsher kúninde,
Búgin sóylep ótirik,
Bir qudaǵa ne deymen?

Bul sózler aytılıp bolǵannan keyin, Qoblan jatqan jerge qayttı. Qırq jigittiń ishinen Shamay menen Duǵdar Qoblannıń aldına keldi—Qoblan aǵa, arzım bar, — dedi. — Jigirma jigit qasıma alsam, tal tayaqtı da qolǵa alsam, taltańlap joldıń ortası menen barsam, ǵáziyne bası tóresinen qırq bir ǵashır zerdi ólshep alsam, qalay boladı, — dedi. Ol da seniń nazlı sháwketiń aǵa, — dedi.
— Ájep boladı, — dep Qoblan juwap berdi. Jigirma jigitti qasına alıp, Aqshaxannan adam alıp, ǵáziynege ertip barıp, ǵáziyne bası tóresiniń qolınan uslap, «tezirek ólshe», dep táreziniń bir jaǵın ózi uslap, qırq bir ǵashır zerdi ólshep aldı.Táreziman «haqım bolsın» dep bir lágen tillanı da artıq saldı. Qoblan otırǵan úydiń aldına ákelip úydi. Birewi jarshı bolıp, jar salıp ketti, «Xoja, seyit, barmısań, ǵárip-qáser bar bolsań, jetim-jesir bar bolsań, kambaǵal gedey bar bolsań, atım menen ózimnen, elim menen xalqımnan sadaǵa bolsın jurtımnan», dep qırq bir ǵashır zerdi, Qoblan úlestirip jiberdi.
Endigi sózdi Aqshaxannan esitiń: Qoblannıń bul qısıwmetine shıday almay, at shaptırdı dalaǵa, jar saldırdı qalaǵa, áweli atshabar, keyni gúrespaz degen qáweset saldı araǵa, hámme qumar bolıptı Qoblan atlı balaǵa.
Endigi sózdi. Qoblannıń qırq jigitinen esitińler:—Ha, Qoblan aǵa, — dedi, — xan toyı degen ullı dabıralı toy boldı, qádeli jerge qoy berdi, at bayraqtıń basına qırq bir ǵashır zer berdi, endi gúres maydanı degen qurılıp atırıptı, aldınǵı jıqqanǵa at-ton sarpay beredi, keyingi jıqqannıń bası olja boladı, jáne on bes ǵashır zer beredi, gúreske barsaq, qalay boladı, — dedi. Sonda Qoblan, «bizler at shawıp harıp kelgen, bizde ne hal bar, ne quwat bar, ishińizde palwanıńız bar ma?» dedi. Qırq jigit, «bizler bahadır palwanbız»,—dedi. Qoblan «Shamay, sen qalaysań?» dedi. Ol «aǵa, nemdi soraysań, juwırıp baramız, jaǵadan alamız, Janbastı salamız, aylandırıp taslap jiberemiz, qalpal túskeni shala jansar, anıq túskeniniń janı jáhánnemge baradı. Besti jıǵıp, altıdan jıǵılıp júrgen halımız bar», Qoblan «Duǵdar, sen qalaysań? dedi. Ol, «aǵa nemdi soraysań—dedi,—dúnyada «kálge, qara jerge bergen be eken qara kúshtiń bárin, bizler de halımızǵa palwanbız, — dedi, — jetewdi jıǵıp, segizden jıǵılıp júrgen halımız bar» dedi. Sonda Qoblan «at názeri, er názeri qaytpaǵan sultanlar edińiz» dep, gúres maydanına barıp turdı. Qırq jigit bir báleniń barınan xabardar edi. Aqshaxan, «háy, Qoblan, palwanıń bolsa, shıǵar!» dedi.
Atqa tumar taǵıptı, janın otqa jaǵıptı, alańǵasar Álip dáwdiń inisi Bóke dáwdi «Qoblandı jıǵıp berseń on bes ǵashır zer bayraǵıń, Aqbilek qızım sizge bayraq bolsın», dep úsh ay on kún baǵıptı. Qoblan, «qırq jigit qalaysań?» dedi. — Aǵa nemizdi soraysań,—dedi.—Áy Shamay, sen qalaysıń? Ol,— Shamay qurısın, gúrespey-aq tursın, — dedi. — Keshegi at shawıp ketken aydıń ishinde Shamay iniń qus saldı, qusta qıraǵan boldı, eki kózim qustıń qanatında, at astında bir oqpan ushırap, at ústime jıǵıldı. Moyın omırtqam shıǵıp ketti. Jazılarmeken dep edim, qıysıǵıraq pitti, itiy degen keselge shattı, — dep, tırp etpey jattı. Qoblan, «Duǵdar, sen qalaysań?» dedi. —Aǵa, nemdi soraysań,—dedi. «Ne bále boldı? «Zańǵar!»— dedi. — Atań Qıdırbaydıń ońǵan jeri bar ma, jalshınıń tınǵan jeri bar ma «bunnan ket dedi, kóp malǵa jet» dedi, bunnan kettim, kóp malǵa jetim, malıńa jolbarıs kelgen eken, kók sholaq sıyırdı ala jolbarıs alǵan eken, som etke awız salǵan eken, men jolbarıstan ayırıp aldım. Mańlayım terlep úyge juwırıp keldim, bir kerseń qatıq turǵan eken, basına barıp bismillanı umıttım, bismillasız juttım, ókpe menen qosırdıń arasına bardı, jabısıp qata qaldı, bir táwipke kórsetip edim, «qulan tuyaǵı kúygen, qus ushsa qanatı kúygen, nar túyeniń jiliginen qaq ayırıp shıqqan bir qamıstı tawıp árwananı da sol jerge aparıp, sawıp, sonı ishseń, jazılasań, bolmasa óleseń, dep edi, aytqanın taba almadım, aytqanınan on kún ótti, eń keyini lepse degen keselge shattı, aytıp bolıp bul da jótelip jattı.

Bóke dáw Aqshaxanǵa qarap mınanı ayttı:
— Basına salarman seniń zimistan,
Sıyınǵanım latmanatdur suhban,
Gúrespekke Qoblan joqdur elinde,
Dáw bayraǵın tez keltirgil, Aqshaxan,

Ǵazlar uya salar aydın kólinde,
Qáhárlenip ot jandırar táninde,
Dáw bayraǵın tez keltirgil, Aqshaxan,
Gúrespekke joqdur Qoblan elinde.

Tıńlamayman endi aytqan sózińdi,
Sizlerdiń oyayın eki kózińdi,
Dáw bayraǵın tez alıp kel, Aqshaxan,
Alıp kel sen on bes ǵashır zerińdi,
Hám alıp kel bizge aytqan qızıńdı,

Bul waqları Aqshaxan,
Jálladlar dep ah urdı,
Toǵız birdey jálladlar,
Xanǵa qarap juwırdı,
Alıp kelgil zerdi, dep,
Aqbilek atlı qızdı, dep,
Muńayıp xan buyırdı,
Atadan jalǵız márt Qoblan,
Bul gáplerdi esitip,
Ar, namısı kóp jaman
Jalǵızlıq ketti yadınan,
Juwırıp tústi atınan,
Haq yaratqan ilayım,
Er menmenlik qıla ma,
Umıttı deydi qudayın,
Ortaǵa ózin uradı,
Qatar turǵan adamlar,
Jol berip oǵan turadı,
Kózgeneńnen torı attıń,
Qıl tanabın qolǵa alıp,
Beline Qoblan buwadı,
Alshańlaydı nar kibi,
Súriwde baǵlap qoy kibi,
Dáwge qarap júredi.

Sonda Qoblan sóyledi!
—Atańa nálet qul, dedi,
Ańlap sóyle sen, dedi,
Menmendurman, mendurman,
Menmenlikke bel qoyǵan,
Bálki qara erdurman,
Ózim degen adamǵa,
Tawsılmastay kándurman,
Dostımnıń otın sóndirmey,
Dushpan otın jandırmay,
Tanıdıń ba sen, dedi.
Tanıtayın men, dedi.

Qaqpaqtıń qara tawında,
Alanǵasar Álip dáw,
Qandarıń Qoblan men,—dedi,
Álip dáw aǵańdı óltirgen,
Tanı zańǵar, sen, dedi,
Mallar túwe, zer túwe,
Aqbilek atlı qız túwe,
Arıńdı alshı sen, dedi,
Qanıńdı alshı, sen dedi,
Ol waqları Bóke dáw,
Turǵan jerde umtıldı,
Qoyıp edi shınjırlap,
Qoblanǵa qarap sóyledi:

—Qızı qurısın, neteyin,
Zeri qurısın, qayteyin,
Bir qoregim óteyin,
Mingen bedew jelgeli,
Úsh jıl boldı bádshaǵar,
Samarqandqa kelgeli,
Qoblan atlı qandardı,
Men tabalmay júrgeli,
Aǵamnıń qanın alayın,
Sizdi bizge tap qılǵan,
Latmanat meniń qudayım,
Tilekles, bolıp turadı,
Aqshaxanday zalım xan,
Hámeldarı, bárshesi,
«Atańa nálet Qoblannıń.
Súriner kúni bolǵay!» dep,
Tilegin tilep turadı.
Eki kún júzi tolǵanda,
Áyne pesin bolǵanda,
Dáwdiń qolı qızıqtı,
Qızıqsa, isi buzıqtı,
Jup jaǵadan aladı,
Ińıranıp janbas saladı,
Qara talday mayısıp,
Qabırǵası qayısıp,
Bası jerge tiygende,
Qoblan atlı jas bala,
Zordan ózin aladı.
Mınaw turǵan Aqshaxan,
Hawa-hawa Qoblan dep,
Kúlip más bop turadı.
Atańa nálet Bóke dáw,
Moynınan ashırım saladı,
Íshten shalıp kápir dáw,
Belli ǵayrat qıladı.
Beli az ǵana mayısıp,
Qabırtqası qayısıp,
Bası jerge tiygende,
Zorǵa ózin aladı,
Din bilmegen kápir dáw,
Atadan jalǵız Qoblandı,
Baspalatıp baradı,
Jalǵız elden ketkende,
Keyninde xabar bolmay ma,
Ata menen anasına
Atı keldi dep bayraqtan,
Qıdırbayday ǵarrıǵa,
Shúyinshi sorap barıptı,
Bir móhminniń balası.
Atası edi Qıdırbay,
Enesi edi Bozkempir,
Kelgen eken bul toyǵa,
Qoblan dáwde turǵanda,
Dáwge eter hámel joq,
Ortaǵa ózin uradı,
Boz torǵayday shırqırap,
Ata menen anası,
Tasqa awnap, jıladı.
Qıdırbay kempirin keynine ertip, — Aqshaxannıń aldına barayıq, Qoblandı dáwden ayırıp alayıq, — dep Aqshaxannıń aldına barıp, arız qılıp bir sóz ayttı.

— Jer menen kók xalıq áylegen qudayım,
Ǵárip edim, alla ashqay talayım,
Mendey shaldıń aytatuǵın arzı bar,
Arzımdı esit, jurt soraǵan patshayım,

Bastan ketken qayǵım menen ǵulfetim,
Qartayǵanda berip edi qúdiretim,
Qıdırbayman, aytatuǵın sózim sol,
Dáwden azat áyle jalǵız perzentim'

Sonda Aqshaxan sóyledi:

— Bedew jalın sawash kúni taramay,
Ráhim et dep bizge ǵarrı jılamay,
Tayǵan dáwletińdi bilmey júrmediń,
Qetseń boyma, quday urǵan Qıdırbay?

Qoblan balań bul ellerdiń soyı edi,
Quwanǵanım erlerimniń oyı edi,
Ketseń boyma, dáwlet tayǵan Qıdırbay,
Bul bir seniń qaysı ulıńnıń toyı edi?

Bedew jalın sawash kúni órgenmen,
Óspegirden kóp aqıret kórgenmen,
Bul toylarıń qay qızıńnıń toyı edi,
Men Qoblannıń qarası dep bergenmen.

Qıdırbay sonda sóyledi!

— Haw Aqshaxan, Aqshaxan,
Haslıńa seniń tartqanıń,
Jalǵızdı dáwge salǵanday,
Ne qıldı saǵan Qoblan jan?
Jalǵız balam jurtqa zorlıq qılǵanday,
Ashılǵan gúllerim meniń solǵanday,
Jalǵızımdı munsha dáwge salıpsań,
Perzentimdi qız qoynınan alǵanday.
Ájeli bolsa óledi,
Miyneti bolsa kóredi,
Ájeli jetip ólmese,
Hal sınasıp biledi.
Taxtıńızdı zindan qılmay ma,
Jurtıńdı wayran qılmay ma,
Jalǵız balam márt Qoblan,
Seni taxtan almay ma?

Aqshaxan sonda sóyledi:
—Haw Qıdırbay, Qıdırbay,—
Qetshi aldımnan jılamay,
Áwelden nege kelmediń,
Onı nege bermediń?
Toǵay tolǵan malıńdı,
Jayılıp jatqan jılqıńdı,
Dúnyańdı nege bermediń?
Qarsılıqtı badshaǵar,
Nege sirá qoymadıń,
Qansulıwday qızıńdı,
Ayttırmay nege bermediń?
Bizdi kózge ilmediń,
Bizdi kúyew bilmediń,
Dáwleti tayǵan Qıdırbay,
Joq bolmayman dep júrmediń
Jáne turıp Aqshaxan,
— Jálladlar! — dep qıshqırdı.
On segiz birdey jálladlar,
«Lábbay» dep bári juwırdı,
Narttan shıbıq qoltıqlap,
Urma xanım bizge, dep,
Jortıw menen juwırdı,
Adam asqan pashshanlar,
Shınjır salıp iynine,
Urma xanım bizge, dep,
Xan aldına jwwırdı.
Adam asqan pashshanlar,
Kelip xannıń aldına,
Qansıraǵan bóridey,
Aq qanjarın jaladı,
Ne xızmet dep turadı,
Sonda Aqshaxan buyırdı,
Qıdırbayday bul ǵarrı,
Qasarısıp turadı,
—On segiz birdey jálladlar,
Toǵızıń qalıń bul jerde,
Toǵız qamshı alıńlar,
Úzilmegen ushları,
Bárin suwǵa malıńlar,
Mınaw turǵan Qıdırbaydı,
Aylandırıp urıńlar.
Balasınan burın-aq,
Azapta ólsin bádshaǵar,
Jalǵanshı mına dúnyaǵa,
Kelmegendey qılıńlar!
— Ájep bolar, xanım,—dep,
Sol waqları jálladlar,
On segiz qamshı aladı,
Bárin suwǵa saladı,
Qıdırbayday ǵarrınıń,
Eńse tonıń sıyırdı,
—Xanǵa bende sóyler me?!—dep,
Oń júzine bir urdı,
Sol jaǵına bir urdı.
— Haw balam,—dep jıǵıldı.
Dáw qolında márt Qoblan,
— Waq, atam,—dep ah urdı,
Sonsha turǵan láshkerden,
Qıdırbayday ǵarrını,
Ayırar bende bolmadı.
—Pirim—dedi, jıladı.
Reyimi joq bul jállad,
Qıdırbayday ǵarrını,
Aylandırıp sabadı,
Qamshı bastan ketpeydi,
Dadı haqqa jetpeydi,
— Ílajım joq balam,—dep,
Atası ǵárip jılaydı
Mınaw turǵan láshkerden,
Aqshaxannan qorıqqannan.
Ayırar adam bolmaydı,
Eki aylanıp keledi,
Qamshı urıp moynına,
Qanlar aqtı qoynına,
Ráhim etse ne boldı,—
Naymıt ólgir jálladlar,
Qıdırbayday ǵáriptiń,
Qısıwmet etti ózine.
Aylandırıp uradı,
Sonsha turǵan láshkerden,
Aqshaxannan qorıqqannan,
Ayırar adam bolmadı.
Qamshı urdı basına,
Qanlar qattı qasına,
Ráhim etse ne boldı,
Qıdırbayday ǵáriptiń,
Kózinen aqqan jasına
Úsh aylanıp keledi.
Ayırar adam bolmadı,
Enesi edi Bozkempir,
Qoblanǵa qarap sóyledi:
— Jalǵız balam, márt Qoblan
Atań ırza kúshine,
Eneń ırza sútine,
Bizler qayıl bolǵanbız,
Haqtıń qılǵan isine,
Yad áyley gór allanı,
Jalǵız balam, sen Qoblan,
Aldıń biyik, artıń jar,
Aylanbaǵa jeriń tar,
Jalǵızdıń yarı, ya jabbar,
Jalǵızdan bolǵıl xabardar,
Íytelgi qustıq balası,
Torǵay qurlım bolar ma,
Aldında joq bir aǵań,
Keynińde joq bir iniń,
Qostarı joq sendey er,
Dáwge keler bolar ma.
Aldında bolsa bir aǵań,
Keynińde bolsa bir iniń,
Ízde ǵamxor bar bolsa,
Atań menen eneńdi,
Jállad urar bolar ma.
Yad etseń boyma jabbardı,
Tilep alǵan, jan balam.

Bul sózlerden keyin, Qoblannıń yadına piri túsip, ata-anasına qarap mınanı ayttı:

— Ata, ırza bola gór,
Bizge etken kúshińe,
Ana jan, ırza bola gór,
Sáhár bergen sútińe.
Jılay berme ǵarrılar,
Miynet bar da, ólim joq,
Sáhárde túsime kirgen,
Áwliye atam Burıq bar,
Xalıq áylegen biriwbar.
Qabıl bolıp kóz jası,
Ǵayıptan házir bolıptı,
Qızır Ílyas babası.
—Tarıǵa górme, balam, dep,
Aylansın sennen babań, dep,
Jıǵarsań, balam, dáwdi, dep,
Mártti jeti aylandı,
Saspa, balam, saspa, dep,
Quwat berip turıptı,
Wáliy Burıq babası.
Pirden mádet bolǵan soń,
Dáwdiń qolı bosadı.
Ayaǵı jerge tiygen soń,
Qoblan dáwge yosh etti,
Taraq aldı belinen,
Kóteripti ol dáwdi,
Taysalmay turǵan jerinen,
Terbendirdi ókshesin,
Jerden qarıs qozǵadı,
Bóke dáwdiń ókshesin.
Jáne de Qoblan zor qılıp,
Dizesine mindirip,
Hám de ekshep kóterip,
Belbewlikke keltirip
Qol ushına mindirip,
— Janıń bolsın, bátshaǵar,
Qurbanlıq — dep ol dáwdi,
Zıńǵıtıp ǵana jiberdi.
Hesh bir dákki kórmegen,
Anası neke bilmegen,
Latmanat dep jıladı,
Túbin kesken shınarday,
Shúy tóbeden quladı,
Jıyılıp turǵan adamlar,
— Jıǵılar kúni boldı, — dep,
Quwanǵannan xalayıq,
Quwanısh penen jıladı.

Bunnan keyin, dástesi dándannan, tıyıǵı almastan, saqıynası altınnan, qorǵasın saplı qanjarın qolǵa alıp, dáwdiń janına barıp, saqalın uslap qol ayaǵın tańıp, qarqıratıp shaladı.

Qanjar júzi ketildi,
Shar menen júzi jetildi,
Áyne pesin waqtında,
Bóke dáwdiń gellesin,
Kesip alǵan sekilli.
Murtınan bekkem aladı,
Íyinine qaǵıp saladı.
Aqshaxannıń aldına,
Arqalap bastı baradı,
— Assalawma áleykum,
Ádil tıńla, Aqshaxan,
Dushpanlıq etip bizlerge,
Qıynaldı ǵoy shiyrin jan,
Dáw jaǵamnan alǵanda,
Áziz janım seskendi,
Kózimnen qanlı jas keldi,
Qızıńdı bergen kúyewdiń,
Gewdesi qalıp, bas keldi.
Gúldey júzi solsın, dep,
Kóz aldıńda tursın, dep,
Bizden sawǵat bolsın,—dep,
Aldına bastı qoyadı,
Qoblan tikke turadı.

Bunnan keyin Qoblan keynine qaytıp kelip, torı atqa er salıp, «Aqshaxannıń taxtın ózine zindan qılayın» dep qáhár ústine mingende, márt Qoblannıń qarındası Qansulıw janına kelip, mınalardı aytadı:

— Arzımdı esit, márt Qoblan,
Írkilip tur bir zaman,
Burınǵıdan qalǵan sóz,
Qashqan jawdı kim quwar,
Ózi nashar er quwar,
Qulaǵıń sal tıńlasań,
Qırq jigittiń sizge, aǵa,
Bolmadı sirá kómegi,
Aqshaxanday zalımnıń,
Ólgey edi tilegi,
Seniń júziń solmadı,
Tilegi qabıl bolmadı,
Atqa tumar taqqalı,
Bóke dáwdey palwandı,
Úsh ay boldı baqqalı,
Sizge bolmay ózi óldi,
Bóke dáw emes, aǵa jan,
Aqshaxan ózi kómildi,
Onnan sońǵı tilegi,
— Dúzde qalsın bası, — dep,
Qırq kúnshilik jollardan,
At shaptırdı Aqshaxan,
Súyegiń dúzde qalmadı,
Atıń keldi bayraqtan,
Tilegi onıń bolmadı,
Bul da xannıń ólgeni,
Qara jerge kirgeni,
Quwma xandı Qoblanlı,
Aman qaytsań awılǵa,
Bul da xannıń ólgeni.
Jer astına kirgeni.
Aman elge qosılıp,
Jeti kún uday toy berseń,
Bermeseń xanǵa músheni,
Bul da xannıń ólgeni.
Artıq bolar ózine,
Xan atın almay júrgeni
Qırq jigitti shıǵarıp,
Dárbent jolǵa sen qoysań,
Shamıw menen Sharaptan,
Xannan ketken kárwan bar,
Aylanıp keler bul jerge.
Qanjar biyi baslıǵı,
Úsh júz túye óli mal,
Hár bir túrli zatı bar
Xan kárwanın talatsań,
Xanǵa zorlıq sen qılsań,
Aqshaxannıń ólgeni.
Qashqan jawdı kim quwar,
Ózi nashar er quwar,
Quwma xandı Qoblanlı,
Aǵa jan, minseń torı atqa,
Ísenseń, aǵa, ǵayratqa,
Aqshaxandı tez quwıp,
Kirseńizler qalaǵa,
Bir ashıwǵa mingen soń,
Qaramassań, jan aǵa,
Ólip atqan balaǵa,
Qalada urıs bolǵan soń,
Gedeylerdiń kóz jası,
Aqır zaman bolmay ma,
Hám tógilgen haq qanı,
Moynıńda seniń turmay ma?
Ashılmay ma baǵda gúl,
Sayrar shaqasında búlbil,
Aytıp boldım sózimdi,
Endigisin óziń bil.

Bunnan soń Qoblannıń ashıwı tarqap, qarındasınıń aqılı maqul bolıp, dógerekke qarap tursa, Qoblan dáw qolında turǵanda qashıp ketken qırq jigit, Qoblannıń ata-anasın urǵan jálladlardı tawıp alıp, saqalı, murtın, kirpigi, shashın, birim-birim julıp, Qıdırbayǵa bergen azabınan bes beter artıq azaplap, Shamay menen Duǵdardı jiberip, 15 ǵashır zer bayraǵın alıp, kiyatqanın kerdi. Olar kelip Qoblanǵa qosıldı. Barlıǵı aman-esen, saw-salamat elge qayttı. Eline keldi. Dáwden aman qalǵanlıǵına, eline aman qosılǵanlıǵına, eliniń ǵarrıların jıynap alıp, jeti kún udayı toy berdi. Aqshaxanǵa xan dep atlı jibermedi, atam dep múshe bermedi, xan dep kózge ilmedi. Bul Aqshaxanǵa ólimnen jaman dárt boldı. Qoblan qırq jigitti toqqız joldıń dárbentine shıǵarıp, Aqshaxanǵa derek adamlardıń, baratqannıń baltasın, kiyatqannıń ketpenin, Aqshaxannıń qus salǵan qálpelerin qorlıq penen óltirip, xanǵa zorlıq qıldı. Otız nóker, otız jigit qasında, tilladan jıǵa basında xannıń kárwan basshısı Qanjar biy qırq jigitke siyasat qılıp mınanı ayttı:

— Saǵınıp kelemen tuwǵan elim dep,
Janıńızdan sizler úzińler úmit,
Tanımas dep joldı alıp turmańlar,
Bosat joldı! Nálet jawǵır qırq jigit.

Men barayın Aqshaxanǵa bildirip,
Kimińdi tiriley jerge kómdirip,
Talayman, dep talap etip turmańlar,
Óltireyin barlıǵıńdı qırq jigit.

Jálladlarǵa bawırıńdı tildirip,
Qolıń baylap, jiptiń ushın uslatıp,
Aqshaxannıń shadlıq kewlin xoshlatıp,
Ísengeniń Qoblan bolsa qırq jigit,
Óltirermen minárlardan taslatıp.

Bul sózlerdi esitip,
Shamay menen ol Duǵdar,
Qarsı qarap baradı,
Qanjar biydey babanı,
Awdarıp attan aladı.
Otız birdey nókerdiń,
Qolın bekkem buwadı,
Qanjar biydey babanıń,
Shiyrin janın qıynadı.
Aytıp bar dep xanıńa,
Dúnya-malın alıp qap,
Qalasına aydadı.

Qırq jigit túyelerdi tartıp alıp, Qoblannıń ordasına qaray jónedi, Qanjar biy baba qolı baylanıp, otız nókeri menen qosa aydalıp, qalaǵa keldi. Kelip Aqshaxanǵa qarap mınanı ayttı:

— Taqsır xanım, dad,—dedi,
— Arzıń bolsa, ayt—dedi,
— Qırq jigit shıqtı aldımnan,
Túyemdi aldı qolımnan,
Úzdim úmit janımnan
Shappay, jelmey mayrıldım,
Dúnya-maldan ayrıldım
Dúnyamnıń bárin alǵanı,
Sózlerimniń joq ǵoy jalǵanı.
Qırq jigitke ne is bar,
Ne keledi qolınan,
Men bilemen Aqshaxan,
Bul islerdiń barlıǵı,
Tap Qoblannan bolǵanı,
Qartayǵanda Aqshaxan,
Eki qolım bayladı,
Oǵan qarsı turmaǵa,
Mende quwat bolmadı.
Qırama dep bárimizdi,
Janım meniń qalmadı,
Aytıp bar dep xanıńa,
Bizdi jol menen aydadı,
Ólimnen jaman dárt boldı,
Kewlim gúllerdey soldı,
Qoblanǵa sen barmasań,
Barıp sawda salmasań,
Árman bolar bizlerge,
Ar, namıstı almasań.

Bul sózlerdi Aqshaxan esitip, qáhári kelip, altmısh eki hámeldarın, otız eki móhirdarın, Qartxoja biy menen Aǵay biylerin jıynap alıp, barlıǵına da Qoblannıń etken islerin bayan etti. Onda Qartxoja biy: — láshker jıynap almayıq, kóp adamnıń haq qanına qalmayıq, dostı Polattı jiberip, Qoblandı shaqırıp alayıq, úsh kún taxtıńdı berseń, Samarqand jurtıńdı berseń, hár kimniń dáwlet qusı basına qonbay xan bolsa, onıń júregi háwliretuǵın edi, eger Qoblannıń júregi háwlire qoysa, Azıwdıń awır sháhárine buyırsaq, Kóbiklidey dáwge jibersek, bul qalay bolar eken, xanımız, — dep sózin tamam etti. Bul sóz hámmege maqul bolıp, Polattı shaqırıp alıp, Qoblanǵa jiberdi. Polat jol júrip ketti. Neshshe maydan jol júrip, Qoblanǵa jetti. Azanda Qoblan áziyz miymanınan jol bolsın soradı:
— Dostım bolǵan, Polat jan,
Arzımdı esit bir zaman,
Arzım saǵan aytayın,
Aytpay arzım qayteyin,
Xosh kelip, sapa kelipseń,
Ol-ol bolsın, ol bolsın,
Dáwlet bárha mol bolsın,
Dostım dep bizge kelipseń,
Kewlińde qoymay sóyley gór,
Dostım Polat, jol bolsın!
Awzıńdı ashsań tiliń bar,
Hám kewlińde sóziń bar,
Qaldırmay sóyle barlıǵın,
Dostım Polat, jol bolsın.
Keshtim qanı, qunıńdı,
Sawǵaǵa berdim janıńdı,
Ne sóz bolsa sóyley gór,
Jaqsılap ash kewlińdi.

Sonda Polat sóyleydi:
— Aytayın, dostım, bul sózdi,
Dos deseń meniń ózimdi,
Bizdi sizge jibergen,
Aqshaxanday xanıńdı,
Aytayın keshseń gúnamdı,
Kelmesem, alar Aqshaxan,
Bir qasıqtay qanımdı,
Eger sózim nahaq bolsa,
Sen alarsań janımdı,
Qaysıńnan qorqıp óleyin,
Kók atıma mingenmen,
Bir islerdiń boların,
Dostım Qoblan, bilgenmen,
Aqshaxan bizdi jiberdi,
Bir shıbınday janıńa,
Dushpan bolıp kelgenmen,
Torıshaǵa mineseń,
Hám izime ereseń,
Aqshaxanǵa barasań,
Ájeliń jetse, óleseń,
Miynetiń bolsa, kórerseń,
Tilep keldim janıńdı,
Dostım, qalay kóreseń?
Qoblan jan, óziń bileseń!

Qoblan juwap bermedi, «Jaqsı sózge jan semiredi, jaman sózden jan qorqadı» - degen, jan shorshıp ketip bir qansha waqıt úndemey otırdı. Bul waqları Qurtqa Qoblanǵa qarap mınanı ayttı:

— Bul dúnyalıq sırlasım,
Qıyametlik joldasım,
Arzımdı esit muńlasım,
Erimseń hám tuwımsań,
Basshımsan hám pirimseń,
Polat siz benen dos bolsa
Ras bolsa doslıǵı,
Dostıńa janıń bererseń,
Qalarsań dostıń kewline,
Qıyamet kún bolǵanda,
Bir allanıń diydarın,
Sultanım, qaytip kórerseń,
Ájeliń jetse, ólerseń,
Shın ájeliń jetpese,
Taǵı qaytıp kelerseń.
Iǵbalıń sultan jatpasa,
Alla berse abıray,
Ólmek túwe sultanım,
Aqshaxanday zalımnıń,
Taxtına barıp minerseń,
Dostıń kewlin qaldırıp,
Námártlik etip sen qalsań,
Búgin qalsań úyińde,
Erteń qaytıp júrerseń.

Qoblan torı atqa, Polat kók atqa mindi, qazaǵa razı, bálege sabır qıldı. Jol júrip, Aqshaxannıń aldına keldi. Aqshaxan oń tárepinen jay berdi. Tórge barıp otırdı. Íspihan semser qılıshtı aldına kese óńgerip, qabaǵı qarıs jabılıp, alatuǵın sherdey shabınıp, tórde márt Qoblan shanshılıp, esikke qarap otırdı. Otırǵan hámeldarlardıń zárresi qalmay, nege shaqırtıp aldıq degen xanǵa qayǵı boldı. Sol waqıtta qorlıq kórgen Qanjar biy esikte otırıp, Qoblanǵa qarap bir sóz ayttı:

— Haw, Aqshaxan, Aqshaxan,
Aytatuǵın arzım bar.
Sen Aqshaxan tıńlap tur,
Qırq qaraqshı shıǵarıp,
Talattı meniń malımdı,
Azap berip bizlerge,
Alıp ketti qırq jigit,
Esabı joq zerimdi,
Joq dep júrmediń Qoblan,
Aqshaxanday xanımdı.
Xannıń aldı datqa jay,
Xan esigi keń saray,
Bizge qıldıń zorlıqtı,
Teńlik bermey kórseńe,
Xannıń malın alǵanday,
Xanǵa zorlıq qılǵanday,
Qanday kúshiń bar edi,
Atań jaman Qıdırbay,
Keshegi qılǵan zorlıqtı,
Bermeymen dep júrmediń,
Atana nálet, sen Qoblan,
Ólmeymen dep júrmediń?
Bul gáplerdi esitip,
Bendeden qaytar er emes,
Eti márttiń qaltırap,
Íspihan semser qılıshtı,
Qınabınan suwırıp,
Alǵanda hesh kim qoy demes.
Sóylep qalǵan tiller bar.
Sóylemeyin bolar ma,
Urıp qalǵan qollar bar,
Endi urmay turar ma,
Maydanda zorlıq qılǵanlar,
Xannan qorqıp turar ma,
Aqshaxanday xanıńdı,
Qara pulday kórer me,
Almas qılısh qolǵa alıp,
Esikke qarap umtıldı.
Babanıń aytqan sózine,
Sózi túwe ózine,
— Balam, qızba, qızba! — dep,
Hámmesi birden juwırdı.

Aqshaxan sonda sóyledi:

— Shaqırǵan is ol emes,
Xan qayǵısı mal emes,
Shaqırǵan, balam, men, dedi,
Qartayıppan, jan balam,
Belimnen ketti mádetim,
Dizemnen ketti quwatım,
Shaqırǵanım sol edi,
Minsin dep altın taxtıma,
Íyelik et dep jurtıma,
Ata derge ulım joq,
Sennen basqa gúlim joq,
Pátiyamdı bereyin
Íyelik qıl, shıraǵım,
Xalqım menen múlkime.

Bunnan keyin Aqshaxannıń basında turǵan taajın Qoblannıń basına kiygizip, aq kiyizge salıp kóterip, Qoblandı taxtqa mingizdi. Qoblan taxtqa mingen soń, alpıs eki hámeldar, otız eki móhirdar, Qoblannıń xızmetine tikke turdı. Aradan úsh kún ótti, hár kimniń dáwlet qusı basına qonbay xan bolsa, júregi háwliredi eken, Qoblannıń júregi háwlirip, Qoblan bir túrli bolıp, Láyli Badaqshanǵa barsam, hám jurttı sayran qılsam, dep qıyal etti. Júrektiń háwlirgenin qasında otırǵan Qartxoja biy bilip, Aqshaxanǵa xabar berdi, búgin buyırsań, buyırıp qalǵanıń, buyırmasań, taxtıńnan júdá bolǵanıń, dedi. Aqshaxan qolına jazıwlı xat alıp, Qoblannıń aldına kelip, Qoblanǵa qarap mınanı ayttı:

— Bizler boldıq bul jerlerde biy qarar,
Sháhimárdan piriń bolsın mádátkar,
Qulaǵıń sal, tıńla, balam márt Qoblan,
Xan atańnıń aytatuǵın arzı bar.

Móhmin bolǵan qudanı bir biledi,
Ájel jetse hár bir adam óledi,
Mendey atańızdıń aytar arzı sol,
Úsh jıl boldı mına bir sóz keledi.

Xabarıń joq Astarxannıń kólinen,
Esitkeli ot shıǵadı tánimnen,
Taqatım joq usı sózdi esitip,
Xabar keldi Azıwlınıń ózinen.

— Tazalasın Samarqannıń dalasın,
Bersin, — depti, — ózi turǵan qalasın,
Men qorqaman esitken soń bul sózdi,
— Qashırmasın, — depti — Qoblan balasın.,

Esitkeli jas ketpeydi kózimnen,
Qáwip etemen, jalǵız balam, ózińnen,
Men aytayın dáwdiń aytqan sózlerin,
Úmiti kóp taǵı jalǵız qızımnan.

Senler minseń torısha attıń beline,
Óziń barsań Azıwlınıń eline,
Keltirmeseń Samarqannıń xalqına,
Barsań, balam, naymıt dáwdiń ózine.

Azǵana xalqıńdı kelse búldirer,
Ne adamdı at astında óltirer,
Erte bastan ǵamıńdı je, márt Qoblan,
Elge kelse, aytqanına kóndirer.

Bedew jalın sawash kúni tarasań,
Batır bolıp sen de kúnge jarasań,
Kóbiklini shawıp, ellerin alıp,
Azıwlını bizge qosıp sorasań,

Dushpannıń basına salsań zimistan,
Mádetti bergeyler xalıq etken suhban,
Aytıp boldım, balam, saǵan arzımdı,
Endigisin óziń bilgil, márt Qoblan.

«Batır anqaw, er gódek» — degen, isenip Aqshaxannıń sózine, maqul túsip bul sózler márt Qoblannıń ózine Qoblan pásine qaytıp, «Aqshaxanǵa barayın, aq pátiya alayın sóytip jolǵa rawana bolayın», dep qıyal etti.
Qoblan keldi, kim ońnan, kim soldan qolın kóterip, hámmesi pátiya berdi. Qoblan Aqshaxannan pátiya alıp, torı attıń ústine minip, salamat eline qayttı.