Алтыншы бөлим (Altınshı bólim)
Алқысса таздан сөз еситиң,
Туўды басына кең жайлық,
Өне деген кетти байлық,
Ойлап қараң яраңлар,
Даўа сүрди қудайлық,
Жерлерден алтын өндирди,
Залымның отын сөндирди,
Ладан байды азғырып,
Ҳәмирине көндирди.
Не боларын билмейди.
Қыйын жерлерге көндирди,
Қуўанышы сыймай қойнына,
Тазың солай дәўран сүрди,
Аўыр салмақты салдырды,
Ялған сөзине инандырды.
Қудай мен деп саза берип,
Ладан байды инандырды.
Қайғы ғамын таслады,
Қапа кеўлин хошлады,
Гүлайымды алыўға,
Жаңа жолды баслады.
Жумысы анық питкен соң,
Етер исти еткен соң,
Зыяратшы бай кеткен соң,
Шомылды қара терине,
Жеткерди байды жерине,
Сыр билдирмей ҳеш кимге,
Енағардың тазшасы,
Шықты кирген гөринен,
Аўлағын алады,
Өзин жолға салады,
Бүлбилдей тили сайрайды,
Кеўили өсип жайнады,
Кеўилин хошлап Шалабай,
Мынадай сөзлер айтады:
Қалмағайман мен табаға,
Жеткен шығарсаң тобаға,
Алыс жолдан арнап келип,
Ушырастың пайғамбарға.
Пирдиң әңгимесин уқтың,
Шарапатқа сен жолықтың,
Мақсет пенен излеп келип,
Ҳақыйқат пирге жолықтың,
Узақ жолға ат шаўыпсаң,
Пирге қара сен аўыпсаң.
Әўлийеде көп зарланып,
Қайырқомды сен таўыпсаң.
Өмиримше баққаным қой,
Жол тапты бизиң ақыл-ой,
Пайғамбардан жуўап алдың,
Сол сыйың менен барағой.
Айтқан сөзлериме қандым,
Пир қыдырып ғайрат салдың,
Өз обалың өзиңе, бай,
Сөзлеримди қабыл алдың.
Душпан иши дәртке толсын,
Бақ айланып бизге қонсын,
Ықтыярды бердиң бизге,
Қызың бизге қутлы болсын.
Жақын болды есик-төриң,
Талқанларман саға-өриң,
Айтқан сөзди уққан болсаң,
Гүлайымды бермейгөриң,
Қабыл болғай маңлай терим.
Қалмағай орманым, шерим,
Усы жолың қутлы болсын,
Жаңа таптың нағыз пириң.
Алған шығарман айыңды,
Сазладың қурал сайыңды,
Зыяратың қабыл болсын,
Таптың сен шын қудайыңды.
Қабыллайын шын сөзиңди,
Ериттим саз бенен музыңды.
Сыйына бер нақ пириңе,
Алғанда көр Шалабай.
Гүлайым арыў қызыңды.
Алқысса, сумлығын,
Тастан өткизди,
Енағардың тазшасы,
Жерине байдың жеткизди,
Халықтан өзин жасырды,
Қуўқыллықты асырды,
Кеўилин өсип тасырды,
Байдың изинен аңлып,
Ғайы озып, ғайы қалып,
Ишки сырын байға айтты.
Қудай мен деп атқарып,
Аман қойына жетти.
Жети күнде айналып,
Мақсетине жетисти,
Байдың ықтыярын алып,
Алқысса сөзди Буўрабайдан баслайық,
Буўрабайдай байыңыз,
Әўлийеге жол тартқан.
Ҳәр бәлеге жолықты,
Гәп аңламай терис қайтқан,
Қудайым деп алданып,
Шопанына арыз айтқан.
Пайғамбар деп зар жылап,
Әрман, шерин молайтқан,
Аңламастан енағар,
Тазға кеўилин қаратқан,
Кеўилине бийшараның,
Сол болды өзин жаратқан,
Аўылына барады,
Қорқыныш ақылын алады,
Ядына ҳәр ис салады,
Өз кеўилине бийшара,
Саўалғандай болады.
Дәртке толған кеўили,
Әтирапты шолады,
Бүлбил тили сайрады,
Ҳаяллары түсирип,
Нарын тутып байлады,
Үлкен үйге киргизип,
Дизеден төсек салады.
Еки ҳаялы көтерип,
Төсегине жайлады,
Бир қанша ўақ отырып,
Ғарры демин алады.
Ҳарып келген бийшара,
Көк шайын ишип қанады,
Абы әўладын жыйнап,
Гүлайымдай жалғызын,
Алдына шақырып алады,
Қызына сөзин айта алмай,
Айтпаслығына болмай,
Өксип-өксип жылады.
Гүлайымдай перзенти,
Қулақ салып тыңлады,
Әулийеге барғанын,
Пайғамбардың айтқанын,
Не дегенин мойнына алып,
Қайыл болып қайтқанын,
Гүлайымға баянлап,
Буўрабай бир сөз айтқанды:
Сарқырап аққан булағым,
Сөзден сарсылды қулағым,
Атаңның айтар сөзи бар,
Қулағың салғыл қарағым.
Геўдем аўыр қара тас,
Жәрдем бериң маған қарас,
Бир жыл өтти арадан,
Атаңа жолықты бир наўқас,
Шыпа болмады тобамнан,
Қорықпады ата-бабамнан,
Бир жыл өтти бир наўқас,
Жаздырмады тутып-жағамнан.
Қызбайды берген малыңа,
Қаратпайды өз ҳалыма,
Аўыр наўқасқа жолығып,
Салдары батты жаныма,
Нәзер салдым талай жерге,
Сыйындым атақлы ерге,
Қорыққанымнан жазымнан,
Суўпы болдым улық пирге.
Қамалдым қысылып тарға,
Ойласып ем ақылы барға,
Түсиме енип қоймаған соң,
Қол берип ем пайғамбарға,
Ашылған гүлдей солғанман,
Жолыңда пидә болғанман,
Шыпа тилеп бир қудайдан,
Әўлийеге мен барғанман.
Мен сыйындым хабар салып.
Саза берди анық-анық,
Барғаннан соң мен сыйынып
Берди қудайым шыпалық.
Жас қаплап еки көзиме,
Нәзерин салды өзиме,
Кеселимнен шыпа таптым,
Қуўатлап айтқан сөзине.
Қайтарғанман мен шаҳадат,
Тыңласаңыз сөзден бағыт,
Арнап жылап барғаннан соң,
Кеселимнен етти сақыт.
Қарасам истиң соңына,
Қуўанышы сыймады қойным
Тилегимди қабыл етип,
Үш парыз салды мойныма,
Өкпемди мениң қысыпты,
Жолымда қайнап йошыпты,
Озал бастан бир қудайым,
Жалғыз қызым Гүлайым,
Шалабайдай шопаныма,
Жуптылыққа қосыпты,
Сорамай мениң ҳал-жайым,
Жыйналып пирлер толайым,
Руўҳыңды Шалабайға,
Жупты қылған бир қудайым
Қашсаңыз излеп табады,
Мың жыл дозаққа жағады,
Айтқанына сен жүрмесең,
Исиң насырға шабады.
Ойла туўры жол бурынғы,
Сөзин келтириң орынға,
Қарсы болсаң сен қудайға,
Кетеди исиң қырынға,
Барасаң түбинде ерге,
Қарсы қылма улық пирге
Айтқан сөзин қабыл алдым,
Айналайын Гүлайым,
Атаңды қылма серменде.
Жетиң алланың дедигине,
Түбинде барасыз бир йерге,
Шалабайды қабыл алсаң,
Барасаң бейиштиң төрине.
Оған кеўил бермесең,
Сен жеркенип тазша десең,
Қарсы болып пайғамбарға,
Ертең-бир күн сен өлесең.
Перзентим тилегимди алшы,
Атаңның уятын аршы,
Бул дүньяда жасамайсаң,
Болсаң қудайға қарсы.
Тыңласаң асығың алшы,
Қулың болар шопан — жалшы,
Тазшаны сен қабыл алсаң,
Боласаң халыққа басшы.
Аўыр көрме айтқанымды,
Атаңа кеўилиң ашшы,
Арзымды қабыл алмасаң,
Алып кетеди узаққа,
Түсесең қақпан дузаққа,
Периштелер айдап барып,
Салады саққар дозаққа,
Қорлық-азапқа қанасаң,
Ҳалымыз қыйын ойласаң,
Қудайдың ҳәмирин бузсаң,
Дозақта мың жыл жанасаң,
Дүньяның жүзин шолайын,
Таппадым қызым қолайын,
Қосыл балам Шалабайға,
Шырағым ырза болайын,
Таймасын бағым қолымнан,
Адастырма қызым жолымнан
Ақ отаў сайлап тиктирип,
Енши берейин көп малымнан
Сенсең кеўилимниң тоғы,
Тиймегейсең әжел оғы,
Айып көрме перзентим,
Ерли-зайып бурыннан,
Бабамыздан қалған жолы.
Керегин етейин тайын,
Түрли бәлеңнен қорғайын.
Атаң келип басын ийди,
Не қыласаң Гүлайым?
Алқысса соны баянлап,
Әжелге өзин таярлап.
Қызының кеўилин аўлап,
Буўрабай бир заман ўай-ўай салды.
Гүлайым буны еситип,
Зар-зар жылап,
Көзиниң жасын булап,
Атасының сөзинен,
Жүреги суўлап,
Мийи айналып,
Түклери дуўлап,
Не қылса да атасының,
Кеўилин аўлап,
Жылай берди Гүлайым,
Атасына сөзин толғап,
Дәўлетиң тасқан бай едиң,
Төрт түлигиң сай едиң,
Мениң ушын қуўанып,
Кеўилиң тасқан жай едиң,
Мен дүньяға келгенде,
Қонақ сыйлап қой бердиң,
Ат шаўып мәнзил қыяға,
Улдан бетер әдиўлеп,
Көрдиң он улдан зияда,
Халыққа дабыл тараттың,
Жыйнап аўзыңа қараттың,
Толы журтқа той берип,
Жолыма мениң арнаттың,
Бунда әрманым қалған жоқ
Уллы тойды басладың,
Толтырып табақ шашладың,
Халайықты жыйдырып,
Бәриниң кеўлин хошладың,
Бәленттен дар қурдырып,
Алтын қабақ аттырдың,
Жорға байлап жолына,
Алысқа ат шаптырдың.
Қолға алып қолма-қол,
Әширепидей бақтырдың,
Буннан әрманым қалмады.
Улыққа сарпай жаптырдың,
Жарасықлы болсын деп,
Басыма гәўҳар тақтырдың,
Бети айдай болсын деп,
Дүрден шырақ жақтырдың,
Халықтан зыят болсын деп,
Атымды қойдың Гүлайым,
Буннан әрманым қалмады.
Жас қызларды жыйдырып,
Отырғыздың қасыма,
Алтыннан ай соқтырып,
Илдиргиздиң тусыма,
Теним жерге тийгизбей,
Жеткердиң жети жасыма,
Буннан әрманым қалмады.
Әйне онбир жасымда,
Жаўған қардай борадым,
Кеўилимди жиберип,
Аламды шалқып орадым,
Он алтыға шыққанда,
Саркоптан қала салыўды,
Алдыңа келип сорадым.
Ықтыяр бердиң өзиме,
Ел ишинен қыдырып,
Қырық қыздың басын қурадым,
Мақсетиме жеткердиң,
Буннан әрманым қалмады.
Шәмен гүлим жайнаттың,
Душпанның ишин қайнаттым,
Қырық қыз жыйнап қасыма,
Бағ ишинде ойнаттың,
Буннан әрманым қалмады.
Ойлап соңына турағым,
Жыйнап бердиң өз ураным,
Қызым батыр болсын деп,
Әнжам еттиң ат-жарағым.
Буннан әрманым қалмады.
Он сәккизге шыққанда,
Жүйрик атқа миндирдиң,
Жүреги өскин болсын деп,
Қашқан жаўды қуўдырдың,
Мойнын созған байлардың,
Жанған отын сөндирдиң,
Буннан әрманым қалмады.
Он тоғызға шыққанда,
Дүнья-малға қызбадың,
Жая менен пал қойдың,
Ишетуғын асыма,
Неше байлар ат салды.
Жолатпадың қасыма,
Дүнья-малға қызығып,
Салмадың саўда басыма,
Буннан әрманым қалмады.
Әрману, шерге торландым,
Қатты кеттим бе, қәйтейин
Сағағымнан байландым,
Ырза емеспен қудайыңа,
Ийттен бетер қорландым.
Сөз бенен ишим қарнадың,
Мәнисин сөздиң барладым,
Болар ислер болыпты,
Ығбалымды аңладым,
Озалдан ғамын жеппедиң,
Ақыл сорап ҳеш ўақта.
Алдыма сирә кеппедиң,
Қорқып келдиң алдыма,
Шопан түўе патшаға,
Берейин мени деппедиң?
Қызыл жүзим солыпты,
Өмирликте ядта жоқ,
Болмас ислер болыпты,
Бизге дослар зар жылап,
Душпан болған күлипти,
Алды-артын байқасам,
Пайманамыз толыпты,
Бир иймансыз зар жылап,
Халық еткенге сайыпты,
Бийликти алып душпаным,
Халайыққа жайыпты,
Аса кеткен бай едим,
Басымнан бағым тайыпты,
Душпаныңа билдирме,
Басып кеткен изиңди,
Ата ҳәмири, қуда ҳәмири,
Төмен қылдың жүзиңди,
Ығбалыма қайылман,
Өзи өлим болса да,
Қабыл алдым сөзиңди,
Еркимди бердим қолыңа,
Ушыраттың жан ата,
Қайғылы шердиң молына,
Жүзиң төмен болмасын,
Өмиримди сарп еттим,
Бағыш еттим жолыңа,
Кеўилимди пәске бурдым,
Гүл едим, ашылмай солдым,
Перзентиңмен қайылман,
Дәртиңе сениң тақ турдым,
Гәптиң кейни улғайып,
Кетти халыққа ен жайып,
Атасына ўәде берип,
Кетти бағына Гүлайым.
Алқысса, жоламай алтын тағына,
Жалын шарпып ығбалына,
Не екенин биле алмай,
Гүлайым сыймады бағына,
Еситип қызының сөзин,
Буўрабайдай ладаның,
Қуўанышы сыймады қойнына,
Қудайдан келген парызды,
Қойды қызының мойнына.
Қарсы болмай Гүлайым,
Шықты байдың оңына,
Шалабандай шопанның,
Жүреди қарап соңына,
Адам арнап алдырды,
Ядына оның салдырды,
Өз алдына ат жоллап,
Буўрабайдай байыңыз,
Шопанын хабарландырды.
Болмай ҳеш бир жәнжел-ғаўға,
Қой бағып Қарсақлы таўда,
Хабаршы барды ат салып,
Тазшаға хабар айтып,
Мынаны айтады екен:
Кеўлиңе алма қыйлы қал,
Минген атым Қаражал,
Атаңның атқан оғыман,
Шопан жора, қулақ сал.
Намәлимдур тоғың, ашың,
Дәўран еткен қара басың,
Шопан жора тез ғамланың,
Қабыл болды көзде жасың.
Қой бақтың шөлде удайы,
Жарқырап туўды күн, айың,
Изиме ер тезден тур,
Жарылқады қудайың,
Тасла қыймай қабағың,
Жайна шобыт пенен жабағың,
Бахытлы айыңыз туўды,
Көзиңди аш, гүлленди бағың.
Нешше жыл жәбир тартқаның,
Умыттыр суўыққа қатқаның,
Тур ҳа заңғар, тез ғамлан,
Халайық кейниңе ерди,
Бағман бағыңнан гүл терди,
Тур ҳа, тур ҳа енағар,
Мақсетиңди қуда берди,
Бедеўдиң жалын тарады,
Мақсетиң дәртке жарады,
Тур ҳа, тур ҳа, Шалабай,
Қудайың туўра қарады.
Тартылды арнаўлы пайың,
Турыпты жолыңда тайын,
Ашық болды сыртыңнан,
Байдың қызы Гүлайым.
Аттың жалын ересең,
Ақ мойныңа қол салып,
Ашықлық дәўран сүресең,
Тур ҳа, тур ҳа енеғар,
Кейниме ересең,
Тезден барып атаңа,
Ўәкилиңди бересең.
Арнап келдим мен Мәтен бий,
Қызға күйеў боласаң,
Ҳасылдан таўып кийим кий,
Ашық болды Гүлайым,
Буўрабайдай атаңа,
Тезден барып басыңды ий.
Алқысса тазың еситип,
Көкиреги таспады,
Ҳеш бир қуўаныш баспады,
Кеўил бурып сөзине,
Ҳеш бир кеўил қоспады.
Анықлап қулақ салмады,
Қаршығадай қылғынып,
Сулыў қыздың хабарына,
Сирә тилек болмады.
Көкиректе қайғы жоқ,
Табан тиреп, кеўили жоқ,
Ушып, ушып қуўанбайды,
Сөз айтады кек пенен дық мынадай:
Он бес жыл қулман бул байға
Өмирлик шопанман қойға,
Нағып қызын береди екен,
Гүналы болғанды қудайға.
Қылған иси ядтан қалмас,
Адам есебине алмас,
Маған неғып қыз береди,
Анықламай барып болмас.
Өткинши болсаң өте бер,
Мен байыңа шып гүнакар,
Дәртиме тиймей кете бер,
Шәртин көрмей барып болмас.
Жанымды көзим қыймайды,
Басымнан өткен ислерим.
Ишиме сирә сыймайды,
Ҳәр бир қылған ислери,
Жүрегимди тырнайды,
Шәртин көрмей бармайман,
Маған берген азабы,
Ҳеш бир нырққа сыймайды,
Ашыған ишип тур тулыбына
Қуртлары тамшылап қойнына
Хабарын қыздың еситип,
Қозғалмады орнынан.
Қылмысым көп мениң байға
Ылайықпан ба ондайға,
Нағып ашық болып жүр,
Елди тоздырған бийҳая.
Алқысса Мәтен бий,
Қатты ашыўы келип,
Изине қайтты.
Сол мәҳәл келип,
Таздың кеўлиндеги,
Әндийшени билип,
Буўрабайға не жуўап айтты:
Ишиме толтырды мениң, намыс-ар,
Алдына барып ем болдым гүнакар,
Сөзиңди арнап барып едим тазыңа,
Шопаныңның аўыр, аўыр сөзи бар.
Атқа тақтым тилла маржан сәдепти,
Аңлап турман бир жағынан күш пәтли,
Сөзиң арнап барып едим тазыңа,
Алдыма жуўырып көпектей қапты.
Сен жүрипсең кеше-күндиз алла деп,
Келсе бойма өзи саламын берип,
Хабар айтып барып едим қасына,
Көпектей талады атаңа нәлет.
Мийиме халық еткен бәле салмаса,
Тапқан шығар қолайлы бап тамаша,
Сасқынлап, ағажан, қорқпасаң бойма,
Бәлеси бар зейним шириген болмаса.
Хабар салып сорасайық қыр ойға,
Жуўыртайық күшти салып ақыл мен ойға.
Нәсиятым қудайдан болған ис емес,
Сол пикириңнен аға қорықпасаң бойма.
Жыраў жырлар тамашалы термесин,
Қорқып ушқынбасын ақыл мен есиң,
Ойласам қудайдан болған ис емес,
Залым тазша ҳийле қылып жүрмесин.
Алқысса алжыған бай еситип,
Ядына алғаның сол ма,
Ойыңа ҳеш нәрсе алма,
Пайдаң болса басыңа жақ,
Егленбей кет,
Жолдан қалма.
Ақылгөй деп буйырғанда,
Тапқан базарлығың сол ма.
Мениң исим, қудайға пайық,
Пирдиң жолы қупыя жабық,
Әзазил жолына салып,
Қылмақшымысаң мынапық,
Жақын келди өлер шағым,
Мәлим мениң қара-ағым,
Кетир кеўилиңнен дағың,
Қудайымның сазасын,
Еситкен анық қулағым,
Шетинен қудай көринбейди,
Жүдә күшли кәраматым,
Пайдаң сениң өзиңдики,
Аўлақтан жүр шырағым,
Дейгөр бир қудайым бенде,
Жайылып кетпесин елге,
Ҳа шырағым аўлақ жүр,
Боларсаң қудайға шерменде,
Бәршеңизден үлкен жолы,
Кәраматы елге толы,
Тил тийдирип ҳасы болма,
Таз қудайдың сүйген қулы,
Айбатланып ақырды,
Қәҳәрленип лап урды,
Адам арнап Буўрабай,
Kиши ҳаялын шақырды.
Ашыўланып Буўрабай.
Ҳаялына айтқаны,
Kөтердим мен басқа алла салғанын,
Аңламадым ырас пенен ялғанын,
Шалабайды әкеп берсин алдыма,
Гүлайымға хабар жибер алғаным.
Сыртымыздан күлки қылды барлық ел,
Бетимди қағып тур мениң суўық жел,
Қызыма айт әкеп берсин тазшаны,
Сәрўи жаным Гүлайымға барып кел.
Өлер болдым шырмап таққан парыздан,
Қутқарғай қудайым кешикпей таздан,
Гүлайымжан әкеп берсин алдыма,
Қутылайын ўәде берген қарыздан.
Қәсем айтқан едим, мен кәмбил пирге,
Ойласам қосылдым шын гүнакарге,
Шалабайды әкеп берсин алдыма,
Мени қылмай бир қудаға серменде.
Аўҳалымды қызым салсын ядыңа,
Тезден минсин ол Қарагер атыңа,
Ықлас пенен ақ пәтиям беремен,
Қарасар халық еткен оның ҳалына.
Алқысса Сәрўибийке байдың сөзин еситип,
Қуллық айтты, ҳасыл липасын кийинип,
шын кеўилден берилип,
жер гүниренген наласына
зорға сыйып қанасына,
жетип барды сол мәҳәл
Гүлайымнын қасына. Ендиги сөзди еситин Гүлайымдай сулыўдан.
Гүлайымдай перийзат,
Кеўилин дәрт жайлаған,
Ары келип арланып,
Ҳәр қыялды ойлаған.
Қырық қызына бас болып,
Шөлге ылағып кетиўге,
Жүдә белин байлаған.
Күнде үш ўақ жем берип,
Бедеўлерин байлаған.
Қанша қуўып излесе де,
Ҳеш қәўендер таппаған,
Шөлде ылағып өлиўге,
Мақул көрип ойлаған,
Ҳәр ис түсип ядына,
Шыдамай истиң соңына,
Қайыл болды өлимге,
Келмеди әжел алладан.
Жаў-жарағын асынып,
Қырық қызына бас болып,
Атланыўға қолайлаған,
Сол ўақта қыздың анасы,
Алдына тайын болады,
Кеўиллерин шолады,
Қушақлап сүйип бетинен,
Ядына ҳәрне салады.
Жуўҳалық пенен қызына,
Мынадай сөз баслады:
Айналайын андызым,
Маңлайымда жулдызым,
Атаңның айтар арзы бар,
Қулағың салың жалғызым:
Көзимнен ақты қызыл қан,
Болмады мүшкилим аңсан,
Зәрре тоқта шырағым,
Таўып турман бир нышан,
Көллерге питкен қурағым,
Қараңғыда қырағым,
Ашыўыңды тилеймен,
Жалғыз нышаным қарағым.
Сайдақланып бүлинипсең,
Ишиңнен жанып-күйипсең,
Гүзар жолға сайланып,
Туўған жерден түңилипсең,
Ашыўдың шыңына жетип,
Қара бағрыңды қан етип,
Қаяқларға барасаң,
Туўған мәканыңнан көшип.
Мәлел алыпсаң ядыңа,
Ким шыдайды бул дадыңа,
Баданадан саўыт кийип,
Өңгерип қалқан алдыңа,
Атаңды етпе қара бет,
Анаң ушын бир мәртлик ет,
Жолың болсын шырақларым,
Барар жериңиз айта кет.
Алқысса сөзди еситиң,
Гүлайымдай перийзат,
Көзиниң жасын булады,
Қалша қарап турады.
Анасына зар жылап,
Гүлайым гүрриң урады.
Көрдим қуўатың, пәрманың,
Кеўлиңдеги қыял, ғамың,
Анасына қыз айтады,
Ишинде толы әрманын,
Ақылым ҳайран мениң лал,
Талан болғай дүнья-мал,
Әрманымды айтайын,
Сөзлериме қулақ сал.
Күлки болар болдым халыққа
Қыйын болды бизиң ҳал,
Ўақтыхошлық болмаса,
Неге керек дүнья-мал,
Ойланып көр анажан,
Қалай болды бул аўҳал,
Пейлиңе қарай табынып,
Жолбарысты көпек аңлып,
Теңим шопан болып па,
Дүньяда адам қапылып.
Көлден ушқан ғазбекен,
Қыс күнлер бизге жазбекен,
Дүньяда еркек қапылып,
Қатарым мениң тазбекен(шопан).
Бул дүньяға шыққанда,
Салт-салтанат тутқанда,
Мийўалыда жатқанда,
Батырлық еди мақсетим,
Шаппай, желмей майрылдым,
Қанатымнан қайрылдым,
Ата болса қәйтейин,
Жағаласып, айқасып,
Жигеримнен айрылдым.
Әрман менен ақсадым,
Бир жағымнан Сыран патша,
Мойнын созған жаў бир қанша,
Арыс батыр Елек патша,
Әскер жыйнап қурсады.
Қайымлап жүр сай-саламды,
Шуўлатпақ Қырым даламды,
Тийип-тийип қашады,
Шегарадан ары еди,
Журтын талап алсам деп,
Сыртынан интизар еди,
Неше жолдан душпаным,
Менде қасты бар еди.
Тийип-тийип қашады,
Не қылайын, қәйтейин,
Қайтардың жаман таўымды,
Жағаласып айқасып,
Үздим бекем жалғаўымды,
Талқан етип ўайранлап,
Жықтың бийик таўымды,
Жоқ қылыў еди талабым,
Шүршит қалмақ жаўымды.
Қасыма ертип қырық қызды,
Салып душпанға тозғынды,
Елге орнатып сиз бизди,
Жайнатарман деп едим.
Талқан етип Қыран таўды,
Дос тутынып дени саўды,
Ойран етип халықтың жаўын,
Қыйратарман деп едим.
Жалаў байлап дәрўазаға,
Саўыт кийип полат жаға,
Дәўир-дәўран сүрип бағда,
Ойнатарман деп едим.
Душпанымды етип сарсаң,
Мүшкилимди етип аңсан,
Опат қылып жаўды қырсам,
Қанын шашсам деп жүр едим.
Мәнетим отқа жанып,
Қозғалмай бағым байланып,
Шопаныма мен қул болып,
Байланаман деппедим.
Кирге былғанып ақыбетим,
Гүлайымға бай боп жетим,
Қарап болып ақыбетим,
Жоқ болады деппедим.
Алқысса сонда шешеси,
Қара сөзден байытады,
Нарға буўра қайытады,
Алдап-арбап Гүлайымға,
Мынадай нәсият айтады:
Жасыңда белиң буўған панаңыз,
Қулақ салсам сөзиңде жоқ қатаңыз
Тыңласаң атаңның атқан оғыман,
Қызым деп буйырды сизге атаңыз.
Қәсийети далаға кетпес батаның,
Шақалап өрбимес кейни қәтениң,
Бул дүньяда ойлағаны болмайды,
Айтқан сөзи тыңланбаса атаның.
Ойлап көрсең бурынғыдан қалған сыр,
Өз баласын үш сатыўға ҳаққы бар,
Тазды қызым әкелсин деп жиберди,
Қыйналма шырағым, оңға айналар.
Ҳәр себеп табылып түсирер сая,
Мәрт болың перзентим, атаңды ая.
Сөз сындырма, сол тазыңды әкеп бер,
Ықлас пенен атаң берди пәтия.
Атаңызда ақыл менен мий мол емес,
Ойлап көрсем ҳеш ылайық жол емес.
Қудай, пайғамбарға не шара,
Байыў, патша, ханлар саған тең емес.
Алдырып өз өзиңнен аҳ урма,
Алдырып басыңа зимистан қурма,
Ийшалла кешикпей аңға айналар,
Панды атаңыздың сөзин сындырма.
Атаның сынса сазасы,
Айтқан сөзи болмайды,
Жарға соғып барқулла,
Қылған иси оңбайды.
Нарийза болса атасы,
Тилек қабыл болмайды.
Ырза болса атасы,
Қырық шилтенлер қоллайды,
Жолға сал деп пендесин,
Төрт периште жоллайды,
Қырсыққан талабын оңлап,
Қәте жерин оңлайды.
Деген сөз бар бурыннан,
Сен атаңды сыйласаң,
Исиңди қудай оңлайды,
Алғыс алған перзентлер,
Суўыққа сирә тоңбайды.
Ашыўланба шырағым.
Сениң ақырың сондайды.
Алқысса сөзди еситип,
Айя шөллер жанлайды,
Шын перзентим болсаңа,
Басыңа түседи сая,
Әкелип бер шопанын,
Ал дарақтай пәтия,
Қыйыннан аман өтесең,
Истегениңди етесең,
Муңайтпасаң атаңды,
Мурадыңа жетесең,
Тазды алып тезден қайт,
Барып атаңның алдына,
Ақша жүзиңди сарғайт,
Ырза емеспен ата деп,
Алдында жылап сөзиңди айт.
Муңаймаңыз перзентим,
Себеп таўып болар қолғайт деди анасы.
Алқысса оны еситип,
Гүлайымдай перийзат,
Кеўил дәрти уўланады,
Қолғайт болар деген сөзге,
Ушып-ушып қуўанады.
Белине пота буўғандай,
Телесиди, жубанады,
Таздың атын айтқанда,
Зығырданы қайнайды.
Барсам барып қайтайын деп,
Гүлайым қайыл болады.
Ашыўланып, арланып,
Иши дәртке толады,
Қырық қызын таслап бағына,
Гүлайым қыз атланады.
Жылан баўыр қамшысын,
Оң қолына алады,
Қарагерин қамшылап,
Жолға раўан болады.
Қаршығадай қайқайып,
Шөлдиң танабын тартады.
Қарагерин ойнатып,
Бир мезгил жоллар тартады.
Майданлы жердиң алабын,
Шыдатпады жолларды,
Тартып майданның танабын,
Қызыл қумда жаныўар.
Таслады керип аяғын,
Барып ерте қайтыўға,
Қарыў күшин салады.
Омыраўы жазылды,
Қызыл жүзин солдырды,
Ишине дәртлер толтырды,
Тынбай бир мезгил жол жүрди,
Қыя майдан далада,
Ишине дәртлер толтырды,
Жылға, сайды аралап,
Ҳарып, шаршап болдырды,
Жанлы жанға көрине алмай,
Атасы айтқанын қылмай,
Өз еркине кете алмай,
Мақсетине жете алмай,
Мәнети арылмай,
Жаратқан деп зар жылап,
Ары келип арланып,
Муңын айтып зарланып,
Аўлақта иштен дебдиў шығарып,
Бөлек таўдың басында,
Гүлайым йығлап турған қусайды:
Салыстырсам ақыл-ойға,
Қуртлар түсти жигер-сойға,
Ығбалыма қара шалған,
Ырза емеспен бир қудайға.
Халық әйлеген усы саз ба,
Шығалмадым жайнап жазға,
Қудайтала ойланып көр,
Жарасықлы гүлге қондым.
Қазан урып гүлдей солдым,
Залым қудай сен бақламай,
Шағым жетпей зая болдым.
Отқа түсип шыбын жаным,
Теңиме бас қоса алмадым,
Қандай ҳийле тапты екен.
Өз жайыма кете алмадым.
Қалып турман бир бәлеге,
Жастан шықты сергизданым,
Бағышлап шашты өргеним,
Сыйынып кеўил бергеним,
Ол да хабар ала алмады,
Түсимде анық көргеним.
Аңланбады саға, өрим,
Ҳеш ким билмей есик-төрин,
Қудай жағаласып туттың,
Бу не сумлық, бу не герим.
Дәрдесерге түсти басым,
Бул не азап, не қыласын,
Сондай пейлим жаманбекен,
Ийтлер тартқай ийесиз лашым.
Нәзер салмай хан, патшалар,
Табылмай тур жәбир қоллар,
Бул қорлыққа нәзер салың,
Мәдет бер ата-бабалар.
Зая кетти әрман, шерлер,
Гүлайымға талапкерлер,
Бул бәлеңнен азат әйле,
Аты белли кәмбил пирлер.
Бағымның гүли солмай ма,
Ишим дәртлерге толмай ма,
Тазға мени қаратқанша,
Қудайым алсаң болмай ма.
Сайран ете алмай ҳәр жаққа,
Қазан урды бизиң бағқа,
Ой халайық ойлап қара,
Тазың маған ылайық па.
Күш бермеди намыс-арым,
Жоқпекен теңлес қатарым,
Қудай туўрылықты гөзле,
Шалабаймекен қатарым.
Мысал бейиштен ғулманым,
Көпдур бул таздан гүманым,
Ат көтермес әрман менен,
Кетти кеўилимде әрманым.
Аты шыққан мен Гүлайым,
Алды заңғар таз қолайым,
Усыған зая қылғанша,
Алсаң бойма бир қудайым.
Алқысса сол сөзди айтып,
Аҳ урып,
Иштен дебдиў шығарып,
Қайғылы шерин туўарып,
Кеўилди сөзден суўғарып,
Қәҳәрленип атланып,
Қалың қопаны қақ жарып,
Тоғайлы көллерге дарып,
Келе берди Гүлайым.
Қәпес деген тоғайға.
Аттың басын қаратып,
Ат салып келди тоғайға,
Из жиберип қараса,
Көзи түсти Гүлайым.
Үркип шыққан көп қойға.
Ашыўлы қасқырдай жарап,
Арқа мойнын отқа қалап,
Қойларға узақтан қарап,
Жумыры кийип басына,
Қыймай қабағы қасында,
Жумыры торы жамбасында,
Отыр еди кәбап ислеп,
Бир төбениң басында.
Мыстай майдан тақырды,
Ат ойнатқан кимсең деп,
Гүлайымды шақырды.
Жер теңселтип наласына,
Ат ойнатып Гүлайым,
Жетип келди қасына.
Қыздың ашыўын билип,
Пәрмана болып ушып турып,
Қыздың алдын орап,
Келген жумысын сорап,
Таз не айтып тур,
Қызға қарап:
Аямай ажарды берген қудайың,
Айбатыңнан корқып алынды айым,
Түриңе қарасам зорлық көргендей,
Ат ойнатып келе қалдың Гүлайым.
Жигитке жарасар алтын гүдары,
Түриң көрип кетти мениң мәдарым,
Түриңе қарасам зорлық көргендей,
Неге келдиң қырық ханымның сәрдары.
Жаз күнинде бағман терер мийўаны,
Тап аңғармас жигитлердиң аўаны,
Аўлақта излеп келе қалыпсаң,
Қайыр болсын қырық ханымның палўаны.
Бедеўде салыпсаң алтын ериңди,
Бедеўиңнен шығарыпсаң териңди,
Аўлақта излеп келдиң қасыма,
Жасырмай айт баратуғын жериңди.
Жарқыраған сәўкелеңниң моншағы,
Жүзиңде көринер ашықтың дағы,
Қыя шөлде нени излеп келгенсең,
Маған туўры ашармысаң қушағын.
Әрман менен сарғайтыпсаң жүзиңди.
Бизге ашармысаң гәўҳар көзиңди,
Гүлайымжан қандай жерге барасаң,
Айтсаң бойма бир мазалы сөзиңди.
Астыңа минипсең сайла Қарагер,
Кеўилге шер салыпты қандай ер,
Ат ойнатып излеп келдиң қасыма,
Гүлайымжан саўалыма жуўап бер.
Алқысса мәккарлық тазың етеди,
Гүлайымның дийдары,
Жүрек баўырын қан етти,
Ықтыяры кетеди.
Сырын билип Гүлайым,
Мыйығын тартып күледи.
Диңкесин қуртып тазыңның,
Сүйегинен өтеди.
Жайтаңлатып көзлерин,
Қасын қағып Гүлайым,
Баслады дәлкек сөзлерин.
Көрсетип тамаза өзин,
Баян етип айтады,
Тазшаға мақсетли сөзин:
Қарагер атымды желдим,
Сениң қыялыңды билдим,
Әўел бастан ашық болып,
Алыс жолдан арнап келдим.
Ат баққан салар ақырды,
Жек көрмеймен мен пақырды,
Тезден миңгесиң артыма,
Атаңыз тойға шақырды.
Еситип тазың сөйледи:
Ханлар қурады ақ шатырды,
Сөзди таныйды қас батыр,
Қаяқтан ығлам болыпты,
Бай нағып мени шақырды.
Еситип оны Гүлайым:
Бийик болды шыққан таўың,
Араласты бек жалғаўың,
Жалғыз қызың саған арнап,
Тикти атам ақ отаўын.
Тазша:
Қәддимнен суў иштимекен,
Тонын мықлап пиштимекен,
Қәдиримнен биле қаппа,
Бир жақтан күш түстимекен.
Гүлайым:
Пәтиўана басқан сөзиңе,
Зар болдым басқан изиңе,
Көп сөзди қой артыма мин,
Арнап келдим мен өзиңе.
Тазша:
Он бес жыл жуўырдым қойға,
Не жақсылық салған ойға,
Қаяқлардан күш түсти екен,
Өзи шақырғандай тойға.
Гүлайым:
Ядыңа сирә алмайсаң,
Айтқан сөзлерге инанбайсаң,
Ашық болып излеп келдик,
Өз аяғыңнан бармайсаң.
Тазша:
Биреўди қайсардың сөзи,
Жантақлар шыққай жүзиңе,
Миллетли қыз керек емес,
Жоғал ҳа заңғардың қызы.
Гүлайым:
Ишимде толы намыс-ар,
Болдым сыртыңнан интизар,
Тур жайдан алға қайтайық,
Арнаўлы саған қызық бар.
Тазша:
Сөзиңе қулақ салмайман,
Миллетиң сениң алмайман,
Жоғал ҳа заңғардың қызы,
Миллетли тойға бармайман..
Гүлайым:
Екеўимиз атқа минейик,
Аўыз бирликке келейик,
Ашықлық пенен бас қосып,
Әрмансыз дәўран сүрейик.
Тазша:
Кейниңе сениң ермеймен,
Тириде еркимди бермеймен,
Неше жыл азап берген жоқ,
Атаңның жүзин көрмеймен.
Гүлайым:
Сыр шашпаған жақын-жатқа,
Қалма халайыққа батқа,
Қутылайын мен қарыздан,
Егленбестен миниң атқа.
Тазша:
Ашық етиңиз араңды,
Қыздырма заңғар жараңды,
Қайтсаңа заңғардың қызы,
Көрсетпе бизге қараңды.
Мына сөзди еситип,
Гүлайымдай перийзат,
Қатты келди қәҳәри,
Тайды басынан бәҳәри,
Ашыўын жаман келтирип,
Келди намыс билен ары.
Таздың айтқан сөзлери,
Жанына жаман батады,
Тойдырды қызды қанына,
Жолықтырды тазыңды,
Замананың тарына,
Тыңламады Гүлайым,
Жылап айтқан зарына,
Қыйын қыстаў жердеги,
Түсти белли қарына,
Жолығысты қуў тазың,
Дегендей қардарына,
Ашыў кернеп арланды,
Жайтаңлаған көзлери,
Жанған оттай жайнады,
Жүрегиниң жедели,
Қазанлы астай қайнады,
Қарсыласып Шалабай,
Әжеп ғана ойнады,
Арнаўлы күшин баслады,
Ат жылаўын баслады,
Батырдың кеўлин хошлады
Еки көзи аларып,
Аш бүркиттей пәнжесин,
Тазға керип таслады,
Көкмар қылған серкедей,
Тақымына басады,
Қыя майдан далада,
Ылақ қылып қашады,
Қара шашын таратты,
Көргенниң қуршын қайнатты,
Саркопке қарап ылағып,
Аттың басын қаратты.
Маңлайы қара тазыңның,
Көзиниң жасын булатты.
Қыя майдан далада,
Қарагерин ойнатты,
Еркин бермей тазыңның,
Енгезесин қурытты.
Қуў тазшаға ашыўын,
Жаўған қардай боратты.
Тамашаға тазшаның,
Ҳал-жағдайын сорапты,
Гүлайымға жалынып,
Тазын сөзин баслапты:
Ағыздың көзде жасымды,
Ақыл-естен айырып.
Жойттым гәўҳар тасымды,
Жаным саўға сорайман,
Жулып таслама басымды.
Ерксиз байладың қолымды,
Батыл қылдың кең жолымды,
Жаным барда жерге тасла,
Раўа қылма өлимди.
Бүлдирди қандай зыяным,
Зая кетпесин қыялым.
Тарта берме басымды,
Ийесиз таслама малымды.
Басқа екен ақыл-ойың.
Себиллер қалмасын тойың,
Жаным барда жерге тасла,
Үзбе Гүлайым мойыным.
Қуўанып тасып толайын,
Жолыңда қурбан болайын,
Өлер болдым тақымында,
Мәрҳамат етиң Гүлайым.
Ерксиз тақымыңа бастың,
Ылақ қылып алып қаштың,
Таста мениң шықты жаным,
Бурыннан қалып еди қаның.
Алқысса сөзлерди айтады,
Гүлайым перийзат,
Ырайынан қайтады,
Қызыл жүзин қубартады,
Қапа кеўлин хошлады,
Еки қолын услады,
Мысал көкмар—текедей,
Сәске ўақта әкелип,
Буўрабайдың алдына,
Шалабайдай тазыңды,
Ылақтырып таслады.
Буўрабайдай байыңыз,
Қуўанышы қойнына сыймай,
Ырза болып қызына,
Ўақтын хошлап жубанды,
Қапа кеўлин хошлады,
Белдеўге бедеў байлады,
Ақ отаўды сайлады,
Алып келип тазыңды,
Өз кеўлинен Буўрабай,
Ықырар келип аўзынан,
Шалабайдың жолына,
Қызын бағыш әйледи.
Қутылып қудай қарызынан,
Кеўилин шад әйледи.
Аўылдың қатын, баласын,
Нәрсе қоймай жыйнады,
Баса-басты салады,
Шалабайдай тазды қатынлар,
Дәл ортаға алады.
Қуўанышқа мейри қанады,
Бас күйеўге санады.
Ақ кийизге салады,
Тумлы-тустан көтерип,
Қол ушына алады.
Шын меҳрибан болады.
Қатарына ергизди,
Қолынан қәде бергизди,
Көримлик берип көргизди,
Шадлы дәўран сүргизди,
Есик ашып қатынлар,
Ақ отаўға киргизди,
Басын жерге ийгизди,
Урып-соғып қатынлар,
Босағаға тийгизди.
Жаўып жипек шапанын,
Басына қундыз кийгизди,
Ақ қылқасын қатынлар,
Теберик етип бөлисти.
Тамашагөй қатынлар,
Шақалақлап күлисти.
Неше жуўан қатынлар,
Қушақласып көристи.
Уллы, киши жәм болып,
Тоғыз қәде үлести,
Сыртынан көрип Буўрабай,
Жүдә кеўли асты,
Қарызынан қутылып,
Төрт түлиги сай болды,
Көзи талып жәмине,
Дағазалап аўылына,
Ақылы жетпей соңына,
Аңбай истиң қопалына,
Асықтырып өз топарына,
Түсинбей намыс-арына,
Көз салмай қыздың зарына,
Байын ғайрат салып атыр,
Гүлайымды тазша менен,
Бир қоспақтың ғамына.
Жыйнатады басшы аға,
Басқа күн туўып асыға,
Қарамай жағдай жағына,
Бир қаншаны жығып майға
Хабар шашып өз орайға,
Хабарландырып уллы тойға,
Буўрабайдай байыңыз,
Тарқатты елге дағаза,
Гүлайымдай перийзат,
Бул хабарды еситип,
Қара байлап тутты аза,
Жүдә қайыл өлимге,
Себепсиз жетпеди қаза,
Үлкен зәўлим салып атыр,
Асықтырып бай баба,
Салады көпке биймаза,
Елин толық жыйнатты,
Тум-тусқа атлар ойнатты,
Тамашалы дабыл қақты,
Аңғармай қараны-ақты,
Дүнья-малын тарқатып,
Тумлы-тусқа ат шапты.
Тутты үлкен салтанат,
Буўрабай хош болып ўақты,
Елди толық жыйдырды,
Топарлап мал сойдырды,
Төрт қырлап ошақ ойдырды,
Керсенлеп табақ қойдырды,
Жасуллының басын қурап,
Ҳиззет пенен қондырды.
Ат шаптырып,
Нақыра сырнай тарттырып,
Ўақты хошлық еттирди.
Умыт болар соңға деп,
Дүрден шыра жақтырды,
Соңға ядта қалсын деп,
Алтын қазық қақтырды.
Саркоптың елин қоймай жыйып.
Толтырып табақ шашлады,
Елдиң ўақтын хошлады,
Ылақ берип үш жерден,
Түрли өрнек баслады,
Әўели рениш болса да,
Тазың кеўлин хошлады.
Ҳәзирги ўақта жубанып,
Болар иске жүдә қанып,
Ойлай-ойлай қараса,
Ақыбети жүдә анық.
Тумлы-тусқа көзин салып,
Қол урмаға сулыўға,
Қыдырып жүр ҳәр жерден,
Қыздың қолай жерин алып.
Бир көре алмай күйип-жанып,
Салтанатқа мейри қанып,
Ақыл-есин жыймаға,
Ақ некесин қыймаға,
Булғары оймақ оймаға,
Ҳәўес болып тур тазың,
Гүлайымдай арыўдың,
Ақ жүзинен сүймеге,
Қара бағры болып қан,
Басына түсип зимистан,
Тар көринип кең жаҳан,
Енди хабар айтаман,
Әўел бастан на ырза,
Гүлайымдай сулыўдан,
Кетип қалып бағына,
Қыйын болды арзыў-ҳал,
Тазға зая қылған қудай,
Аманатың келип ал» — деп,
Гүлайым бағында жылап,
Жүрген қусайды.
Шыдадың залым бай намысқа, арға,
Қараттың қызыңды ийттен де қорға,
Ата болып нәтийжеңиз усы ма,
Тазыңды ийт талап, шоқығай ғарға.
Зая болды мақсет пенен ойларым,
Ийтлер тислеп адыра қалған бойларым,
Сорамадың қызыңыздың ҳалынан,
Асқа дөңгей берип атқан тойларың.
Бир пул еттиң мың туўарлық бул баҳам,
Шешилместен шийе байладым сағам,
Бүгин өлсем рийзаман қудайға,
Бул дүньядан болса усы сыбағам.
Нәзер салар шын пендениң алласы,
Қозар болды кеўилимниң жарасы,
Усы болса ата сеннен нәтийжем,
Кешке жетпей ҳәзир өлгеним жақсы.
Бар болсаң қудайым бир туўры қара,
Сағадан байландым мен бахты қара,
Түп атамыз дәртлериме нәзер сал,
Ырасты, ҳарамды көз бенен барла.
Жаманлық қылғанның шырасы сөнсин,
Ҳәр ким сүйгени менен ойнасын, күлсин,
Қарамадың қызыңыздың кеўлине,
Тойың тазыңыздың асына дөнсин.
Гезектеги ендиги бөлимге өтиў: Жетинши бөлим
Алдынғы бөлимге қайтыў: Бесинши бөлим
Китап Мазмунына қайтыў
Социал тармақларда бөлисиў
Егер сиз бул китаптың усы бөлимин унатқан болсаңыз, бул бетти төмендеги социал тармақлар арқалы досларыңыз бенен бөлисиўди умытпаң:
