ТИЛ, СӨЗ ӨНЕРИ ҲАҚҚЫНДА НАҚЫЛ-МАҚАЛЛАР (TÍL, SÓZ ÓNERÍ HAQQINDA NAQIL-MAQALLAR)
Аталар сөзи – ақылдың көзи.
Аңламай сөйлеген,
Аўырмай өлер.
Аўырмай өлер.
Таяқ еттен өтеди,
Сөз сүйектен өтеди.
Сөз сүйектен өтеди.
Бир күни питип жазылар,
Дарыған тыйық жарасы.
Тил жарасы өмириңше,
Ядыңнан шықпас ызасы.
Дарыған тыйық жарасы.
Тил жарасы өмириңше,
Ядыңнан шықпас ызасы.
Мәнисли сөз баҳалы,
Өзи қысқа, өзи жуп.
Өзи қысқа, өзи жуп.
Сөз мәнисин билмеген,
Сөзди өзине келтирер.
Гүл мәнисин билмеген.
Шақасына зил келтирер.
Сөзди өзине келтирер.
Гүл мәнисин билмеген.
Шақасына зил келтирер.
Тил ушы менен сөйлеме,
Өзиңе азар сөз келер.
Өзиңе азар сөз келер.
Жыллы-жыллы сөйлесең,
Жылан инине киреди.
Жылан инине киреди.
«Жақсы-жақсы» дерсең,
Исиң түссе билерсең.
Исиң түссе билерсең.
Жигиттиң серли болғаны,
Ғабырыспай жүрсе жолынан.
Ғабырыспай жүрсе жолынан.
Көринип бәле келмейди,
Бәлениң бәри тилиңнен.
Бәлениң бәри тилиңнен.
Мал шақынан,
Адам тилинен.
Адам тилинен.
Сөзиңди биреў сөйлесе,
Аўзың қызып бара ма?
Аўзың қызып бара ма?
Отыз тистен шыққан сөз,
Отыз урыўлы елге жайылады.
Отыз урыўлы елге жайылады.
Елдиң аўзын жаппаға,
Елли ғары бөз керек.
Елли ғары бөз керек.
Көп не демейди,
Бөри сабан жемейди.
Бөри сабан жемейди.
Көп сөз қуранға жүк.
Дым билмесең үндеме.
Сөзиңди сөйле абайлап,
Сөзден туўар ашшылық.
Сөзден туўар ашшылық.
Қайыр қылсаң биреўге,
Күсесең күт жақсылық.
Күсесең күт жақсылық.
Оқ жарасы питер,
Сөз жарасы питпес.
Сөз жарасы питпес.
Айтыўшы ақыл болса,
Тыңлаўшы дана.
Тыңлаўшы дана.
Жақсы сөзге жан семиреди,
Жаман сөзге жан секиреди.
Жаман сөзге жан секиреди.
Дәлийлсиз сөз ескен жел.
Шойын аралас сатылмас,
Қалайыланған жез қуман.
Бир бәлеге тап болар,
Жүйесин таппай сөз қуўған.
Қалайыланған жез қуман.
Бир бәлеге тап болар,
Жүйесин таппай сөз қуўған.
Жақсы сөз – жарым ырыс.
Буўдай наның болмаса,
Буўдай сөзиң жоқ па еди.
Буўдай сөзиң жоқ па еди.
Билген таўып айтады,
Билмеген қаўып айтады.
Билмеген қаўып айтады.
Жаңылмас жақ болмас.
Сүринбес туяқ болмас.
Сүринбес туяқ болмас.
Исин ҳақ болса,
Көпшилик саған жақ болады.
Көпшилик саған жақ болады.
Адамның жүзине қарама,
Сөзине қара.
Сөзине қара.
Әңгиме сүймеген,
Дигирман қурады.
Қонақ сүймеген,
Баласын урады.
Дигирман қурады.
Қонақ сүймеген,
Баласын урады.
Нақылды бир айтпаса,
Ақылсыз айтпайды.
Ақыллы адам әңгимесин,
Нақылсыз айтпайды.
Ақылсыз айтпайды.
Ақыллы адам әңгимесин,
Нақылсыз айтпайды.
Жоқары кеўилге қысқа қол жетпейди.
Ашыўлы адамның сөзи ашшы.
Сөз сөзден шығады,
Сөйлемесең неден шығады?
Сөйлемесең неден шығады?
Сөз жанның дәрманы.
Ҳақ жолды тап та айрылма,
Ҳақлық қалар мәңгиге.
Батыр бир раўаж алса да,
Турақлай алмас соңғыға.
Ҳақлық қалар мәңгиге.
Батыр бир раўаж алса да,
Турақлай алмас соңғыға.
Бересиге бесеў көп,
Аласыға алтаў аз.
Ақылсыз ақмақ ладанға,
Алтын сөздиң парқы аз.
Аласыға алтаў аз.
Ақылсыз ақмақ ладанға,
Алтын сөздиң парқы аз.
Жақсының барсаң қасына,
«Бери кел» деп шақырар,
Жаманның барсаң қасына,
Аш жолбарыстай ақырар.
«Бери кел» деп шақырар,
Жаманның барсаң қасына,
Аш жолбарыстай ақырар.
Жаманнан қаш,
Жақсыға жантас.
Жақсыға жантас.
Батыр болар кисини,
Мүшесинен танырсаң.
Адам болар адамды,
Пешесинен танырсаң.
Мүшесинен танырсаң.
Адам болар адамды,
Пешесинен танырсаң.
Орынлы жерде түйе шөгеди,
Орынсыз сөйлегенди ҳәрким сөгеди.
Орынсыз сөйлегенди ҳәрким сөгеди.
Көргенсиз перзент,
Атасына сөз келтирер,
Атасына сөз келтирер,
Ашыўлы адамның өзи аз болса да,
Ыза-кеги артында болады.
Ыза-кеги артында болады.
Атаның салған жолы бар,
Шешениң айтқан сөзи бар.
Шешениң айтқан сөзи бар.
Алдыңғы арба қайдан жүрсе,
Соңғы арба да соннан жүреди.
Соңғы арба да соннан жүреди.
Билген билгенин ислер,
Билмеген бармағын тислер.
Билмеген бармағын тислер.
Жақсыға айтсаң бир гәпти,
Алдыңа басын ийеди.
Жаманға бир ис тапсырсаң,
Питкенше ишиң күйеди.
Алдыңа басын ийеди.
Жаманға бир ис тапсырсаң,
Питкенше ишиң күйеди.
Жақсыға барып жалынсаң,
Гүнайыңды кешеди.
Шын полатты жанысаң,
Силтеген жерден кеседи.
Гүнайыңды кешеди.
Шын полатты жанысаң,
Силтеген жерден кеседи.
Ақыллыға гәп айтсаң,
Көп кешикпей питеди.
Ақмаққа айтқан әңгимең,
Суў түбине кетеди.
Көп кешикпей питеди.
Ақмаққа айтқан әңгимең,
Суў түбине кетеди.
Адамның парқын билмесең,
Сөйлетип көр, сынап көр.
Парқы сонда билинер,
Сөзине қарап баҳа бер.
Сөйлетип көр, сынап көр.
Парқы сонда билинер,
Сөзине қарап баҳа бер.
Тынышлық қандай суўда көр,
Шайпала берсе, былғанар,
Былғанса кетер қәдири,
Ақыллы буған ойланар.
Шайпала берсе, былғанар,
Былғанса кетер қәдири,
Ақыллы буған ойланар.
Бөдене болса яғ болсын,
Көргенниң бағры дағ болсын.
Шешенликтен пайда жоқ,
Маңлайда еки ели бағ болсын.
Көргенниң бағры дағ болсын.
Шешенликтен пайда жоқ,
Маңлайда еки ели бағ болсын.
Сөз жүйесин тапса,
Мал ийесин табады.
Мал ийесин табады.
Гәп ебин тапса,
Мал жибин табады.
Мал жибин табады.
Көп сөздин азы жақсы,
Аз сөздиң де сазы жақсы.
Аз сөздиң де сазы жақсы.
Айтыста атаңды жық,
Мингесте үйине қайт.
Мингесте үйине қайт.
Шийрин-шекер сөйлемекти,
Таңлайда тил келтирер.
Сол сөзлердиң намасын,
Бес бармақлы қол келтирер.
Таңлайда тил келтирер.
Сол сөзлердиң намасын,
Бес бармақлы қол келтирер.
Нәмәртке аманат қоссаң,
«Ким билип атыр» деп,
Көбисин жеп келтирер.
«Ким билип атыр» деп,
Көбисин жеп келтирер.
Тил – айғақ тис – гуўа.
Аз айтқан менен қойылмайды,
Көп айтқан менен суйылмайды.
Аз айтқан менен қойылмайды,
Көп айтқан менен суйылмайды.
Тиллер батыл болар шешен болмаса,
Жоллар батыл болар кәрўан болмаса,
Қызлар батыл болар сәрдар болмаса.
Жоллар батыл болар кәрўан болмаса,
Қызлар батыл болар сәрдар болмаса.
Аз сөз алтын,
Көп сөз көмир.
Көп сөз көмир.
Өнер алды қызыл тил.
Сөз анасы қулақ.
Суў сағасы булақ.
Суў сағасы булақ.
Ойлап сөйлесең де,
Оңлап сөйле.
Оңлап сөйле.
Жақсы сөз жан сүйсиндиреди.
Сөздиң көрки – мақал.
Ақылдан артық байлық жоқ.
Ақылдан артық байлық жоқ.
Бүгинги сөз, ертеңги гәптиң дастығы.
Жел жетпеген жерлерге жеткен кеўлим,
Оқ өтпеген таслардан өткен кеўлим.
Оқ өтпеген таслардан өткен кеўлим.
Сүйдиретуғын да тил,
Күйдиретуғын да тил.
Күйдиретуғын да тил.
Тил қылыштан кескир.
Пил көтермегенди,
Тил көтереди.
Тил көтереди.
Тилге тис қала.
Кезге қас қала.
Кезге қас қала.
Еп пенен сөйлегенниң аўзы аўырмайды.
Нағыз шайыр атанды терер.
Қосық алтын – сөз гүмис.
Қосық алтын – сөз гүмис.
Ақыллының сөзи қысқа,
Айтағойса болар нусқа.
Айтағойса болар нусқа.
Гүресте әлип жеңеди,
Даўласса шешен жеңеди.
Даўласса шешен жеңеди.
Қуры сөзден мәни шықпас,
Қуры суўдан май шықпас.
Қуры суўдан май шықпас.
Көп ойлаған сөз табар,
Сейил болса ат шабылар.
Сейил болса ат шабылар.
Нақыл – сөздиң қайсағы,
Адамның тили – гилт, кеўли – сандық,
Сөйлессе еки адам соны ашады,
Иштеги бары жоғын шығарысып,
Мақуллап бир-бири менен сырласады.
Жақсының сандығында ҳасыл зат көп,
Сөйлесе аўзынан дур шашады.
Жаманның аўзы жаман, деми сасық,
Сөйлесе аўзынан көбик шашады.
Адамның тили – гилт, кеўли – сандық,
Сөйлессе еки адам соны ашады,
Иштеги бары жоғын шығарысып,
Мақуллап бир-бири менен сырласады.
Жақсының сандығында ҳасыл зат көп,
Сөйлесе аўзынан дур шашады.
Жаманның аўзы жаман, деми сасық,
Сөйлесе аўзынан көбик шашады.
Адамның ардақлы адам болмағы,
Сөйлеген сөзинен, жүрген жолынан белгили.
Сөйлеген сөзинен, жүрген жолынан белгили.
Көп гәп қулаққа жақпас.
Дана адам белгиси – сөзге тартар.
Ақмақ адам белгиси – сөзге оралар.
Ақмақ адам белгиси – сөзге оралар.
Бетке айтқанның зәҳәри болмас,
Бир сүринген қырық сүринеди.
Бир сүринген қырық сүринеди.
Жақсы менен сөйлессең,
Саўат ашқан боласаң
Жаман менен сөйлессең,
Зимистанда қаласаң.
Саўат ашқан боласаң
Жаман менен сөйлессең,
Зимистанда қаласаң.
Жақсыға сөз айтсаң сөзди аўлар,
Жаманға сөз айтсаң асаўдай туўлар.
Жаманға сөз айтсаң асаўдай туўлар.
Ақылсыздың тили бай,
Ақыллының қолы бай.
Ақыллының қолы бай.
Жақсыға айтсаң билер,
Жаманға айтсаң, күлер,
Ақыллыға сөз айтсаң,
Бир айтқанда аңлайды.
Бийақылға гәп айтсаң,
Ябыдай болып туўлайды.
Жаманға айтсаң, күлер,
Ақыллыға сөз айтсаң,
Бир айтқанда аңлайды.
Бийақылға гәп айтсаң,
Ябыдай болып туўлайды.
Жақсының сөзи мазалы,
Жаманның сөзи ызалы.
Жаманның сөзи ызалы.
Жаман жегенин айтар,
Жақсы көргенин айтар.
Жақсы көргенин айтар.
Шешен сөзшил келеди,
Аңшы изшил келеди.
Тартынбаған атып сөйлейди,
Жасқаншақ жатып сөйлейди.
Аңшы изшил келеди.
Тартынбаған атып сөйлейди,
Жасқаншақ жатып сөйлейди.
Туўры тил тас жарады,
Бура тил бас жарады.
Бура тил бас жарады.
Айта билген шешен емес,
Айтқанды түсине билген шешен.
Айтқанды түсине билген шешен.
Астарлы сөздиң алмасы бар.
Тилиң менен кеўлинди бир тут.
Тилге ықтыярсыз, елге ықтыярсыз.
Көп билген аз сөйлер.
Аз сөйлесе де саз сөйлер.
Аз сөйлесе де саз сөйлер.
Еки тыңла, бир сөйле,
Аз сөйле, көп тыңла.
Аз сөйле, көп тыңла.
Шийрин сөз шекерден шийрин.
Сөйлеместен бурын ойланып ал.
Сөз – гүмис, үндемеў – алтын.
Жақсы сөзге не қарыў,
Жаман сөзге не зәриў?
Жаман сөзге не зәриў?
Тил буўынсыз – ой түпсиз.
Тил жүйрек емес,
Ой жүйрик.
Ой жүйрик.
Ел сөзи – теңиз толқыны.
Байлаўы жоқ шешеннен,
Үндемеген сесли артық.
Бәйги алмаған жүйриктен,
Бели жуўан бесли артық.
(Бесли – күшли, толысқан ат мәнисинде)
Байлаўы жоқ шешеннен,
Үндемеген сесли артық.
Бәйги алмаған жүйриктен,
Бели жуўан бесли артық.
(Бесли – күшли, толысқан ат мәнисинде)
Қоңырат келсе сөз баслар,
Қытай келсе жанбаслар.
Қытай келсе жанбаслар.
Сағасы жоқ боз жетим,
Ағасы жоқ ел жетим.
Жасы алпыстан өткен ата-ананың,
Бири өлсе сол жетим.
Жуўапсыз қалса сөз жетим.
Ағасы жоқ ел жетим.
Жасы алпыстан өткен ата-ананың,
Бири өлсе сол жетим.
Жуўапсыз қалса сөз жетим.
Дуўасы қашқан аўыздан,
Суўдырлаған сөз қалады.
Бахты қайтқан геўдеден,
Бадырайған көз қалады.
Суўдырлаған сөз қалады.
Бахты қайтқан геўдеден,
Бадырайған көз қалады.
Келешексиз адамнан,
Кескинсиз сөз шығады.
Жаман сөз жақсы сөзге кес болады,
Адамның алдын орап гәп айтқан,
Бара-бара сөз таппай пәс болады.
Кескинсиз сөз шығады.
Жаман сөз жақсы сөзге кес болады,
Адамның алдын орап гәп айтқан,
Бара-бара сөз таппай пәс болады.
Қараман ағаш қатты ағаш,
Қабығын алсаң тал болар,
Түсинбеске гәп айтсаң,
Түсине алмай лал болар.
Қабығын алсаң тал болар,
Түсинбеске гәп айтсаң,
Түсине алмай лал болар.
Қаназатың болмаса,
Минген атың тай болсын.
Сүбели сөзиң болмаса,
Сөйлер сөзиң аз болсын.
Минген атың тай болсын.
Сүбели сөзиң болмаса,
Сөйлер сөзиң аз болсын.
Жақсы сөз шекердей,
Жаман сөз зәҳәрдей.
Жаман сөз зәҳәрдей.
Үндемеген үйдей бәледен қутылар.
Көп сөз бос сөз.
Еп пенен сейлегенниң,
Ерни аўырмайды.
Ерни аўырмайды.
Байтал жүйрик парқы жоқ,
Қатын шешен нырқы жоқ.
Қатын шешен нырқы жоқ.
Бий айтқанды қул да айтады,
Қул аўзының дуўасы жоқ.
Қул аўзының дуўасы жоқ.
Шебер – көптиң анасы,
Шешен – көптиң атасы.
Шешен – көптиң атасы.
Шеберден – олжа,
Шешеннен – саўға.
Шешеннен – саўға.
Кеўилли сөз жүйесин табады,
Кеўилсиз сөз ийесин табады.
Кеўилсиз сөз ийесин табады.
Журттың аўзы ҳаўалы,
Шешенниң аўзы дуўалы.
Шешенниң аўзы дуўалы.
Жақсының сөзи жетеди,
Жаманның сөзи өтеди.
Жаманның сөзи өтеди.
Көрдим деген көп сөз,
Көрмедим деген бир сөз.
Көрмедим деген бир сөз.
Көзи шалдырыстың сөзи шалдырыс.
Көзи – гөр, көкиреги – дана.
Мың ғыйбаттан бир әдалат.
Мың ғыйбаттан бир әдалат.
Жуўас ябы минбеге жақсы,
Орсақы сөз күлмеге жақсы.
Орсақы сөз күлмеге жақсы.
Аўзы епли кисиге,
Арба-өгиз де жуўап.
Арба-өгиз де жуўап.
Бас кеспек бар да,
Тил кеспек жоқ.
Тил кеспек жоқ.
Ғайратсыз ақыл – тул,
Торлаўсыз сөз – тул.
Шәкиртсиз илимпаз – тул.
Торлаўсыз сөз – тул.
Шәкиртсиз илимпаз – тул.
Аўыз – дәрўаза,
Сөз – шамал.
Сөз – шамал.
Дурыс сөз қылыштан өткир.
Туўры сөз тас жарады.
Тас жармаса бас жарады.
Тас жармаса бас жарады.
Тил ерди жәбирге салады.
Нарды қазанға салады.
Нарды қазанға салады.
Табылған сөзге даўа жоқ,
Мақул сөзге не қарыў?
Мақул сөзге не қарыў?
Гей жақсының сөзи бар,
Қозы-көрпеш Баяндай.
Гей жаманның сөзи бар,
Шағып алған шаяндай,
Достыңның кеўлин билерсең,
Көкирекке аяндай.
Қозы-көрпеш Баяндай.
Гей жаманның сөзи бар,
Шағып алған шаяндай,
Достыңның кеўлин билерсең,
Көкирекке аяндай.
Гәп жақсысын қулақ биледи,
Жол жақсысын туяқ биледи.
Жол жақсысын туяқ биледи.
Ҳәр сөздиң бир мәниси бар,
Ҳәр гүлдиң бир ийиси бар.
Ҳәр гүлдиң бир ийиси бар.
Әўелги сөзиң рас болса,
Соңғы сөзиңниң өтими жақсы.
Соңғы сөзиңниң өтими жақсы.
Адамның сөзи – аптаптан ыссы.
Тил менен орақ орсаң белиң аўырмас.
Ойлы ойланаман дегенше,
Ойсыз ойдағысын айтып болады.
Ойсыз ойдағысын айтып болады.
Аз сөз – ақылдың жаны.
Албыраған аўыздан,
Салбыраған сөз шығады.
Салбыраған сөз шығады.
Шешен адам нақыл айтады,
Нақыл сөзди мол айтады.
Нақылсыз айтқан қуры сөз,
Тынық сөзди ылайтады.
Нақыл сөзди мол айтады.
Нақылсыз айтқан қуры сөз,
Тынық сөзди ылайтады.
Кеўил-кеўилден суў ишер,
Қамыс буўыннан суў ишер.
Қамыс буўыннан суў ишер.
Гезектеги ендиги бөлимге өтиў: НАҚЫЛ-МАҚАЛЛАРДЫҢ ЖУЎАП-АЙТЫС ҲӘМ ОЙЫН ДӘЛКЕК ТҮРЛЕРИ
Алдынғы бөлимге қайтыў: ҲӘР ТҮРЛИ ӨНЕР-БИЛИМ АЛЫЎ ҲАҚҚЫНДАҒЫ НАҚЫЛ-МАҚАЛЛАР
Китап Мазмунына қайтыў
Социал тармақларда бөлисиў
Егер сиз бул китаптың усы бөлимин унатқан болсаңыз, бул бетти төмендеги социал тармақлар арқалы досларыңыз бенен бөлисиўди умытпаң:
