Жора-жолдастың бары жақсы. Қысылғанда кеңес береди, қуўансаң бирге қуўанады, қапа болсаң қайғыңды бөлиседи. Қулласы, достың көп болса, жүгиң жерде қалмайды

Бахтымды ис билерменликте сынап көриўди баслағалы, дос-яранның мәсләҳәтине мүтәж болып қалдым. Неге дегенде, исим жүриспейди. Гә пул таппайман, пул тапсам сарплайтуғын жер таппайман. Еми жоқ аўырыўға тап болған адамдай, сәл сырласқандай адам болса сарсылып қоя беремен.

— Неғе сениң исиң жүриспей атырғанын билесең бе? — деди бир күни досларымның биреўи.

— Қайдем. Шамамда есап-санаққа олақ шығарман.

— Гәп онда емес. Есап-санақ екинши мәселе. Биринши мәселе истиң көзин билиўде.

— Неде екен истиң көзи?

— Сениң талабың ушын истиң көзи рекламада.

— Яғ-әй.

— Неге яғ-әй! Раўажланған мәмлекетлерде реклама — бул, өмир деп қарайды. Онысыз исбилермен болыў мүмкин емес. Ал, сен еле оған үйренисе алмай атырсаң. Сөйтип жүрип тәғдирден налыйсаң. Мәселен, сенде тахтай бар ма, — бар, ким биледи соны?

— Сен билесең, Доспанбет биледи, Ержанның хабары бар, Нурабылла еситти, кейин...

Достым күлип жиберди.

— Баланың гәпин сөйлейсең! Ал, биз ҳәр қайсымыз он адамға айтқанда елиў-алпыс адам еситер. Оларға тахтай я керек, я керек емес. Егер реклама қылсаң бир күнде жүз мың адам еситеди, ертеңине ярым миллион, үшинши күни бир ярым миллион адам хабардар болады. Әне, соннан кейин көрейин сениң затыңның өтпегенин.

Ойлай турсам, гәпиниң жаны бар. Еки вагон тахтай түсиргениме үш ай болды, жаңа бес кубасын саттым. Панерлерге ызғар өтип баратыр, бала-шағамды «қырып-жойып» күн арадан өзгертип жыйнайман. Бираз шиферларым өзиниң салмағы менен-ақ сынып болды. Егер реклама бергенимде бул ўақытқа бәрин сатып болып, фирмам әдеўир жерге барып қалған болар еди.

Ертеңине радиоға реклама бердим, келеси күни телевизор арқалы, үш күннен кейин ҳәмме газеталарда «Табарман-тутарман» фирмасында, (яғный мениң фирмамда) қәлеген түрдеги қурылыс буйымлары табылатуғыны ҳаққында шырайлы рекламалар басылып шықты. Реклама қарыйдар шақырады деген ырас екен. Телевизордан айтқан күнниң ертеңине бир жигит келди.

— Кеше сизиң фирмаңызда тахтай бар деп айтқандай болды ма?

— Аўа, бар.

— Қандай тахтайлар бар?

— Қәлегениңиз табылады. Шифер қақтырыў ушын страпила керек пе, төбесине салыўға домалақ қарағай, поллатыўға үшлик-төртлик тахтай, айна-қапы соқтырыўға болса беслик, қулласы, бәри бар.

— Кийгизбели тахтайыңыз да бар ма?

— Бар. Сазын жақсылап қойсаң, оған устаның кереги жоқ, өзиң-әм қаға бересең.

— Қәне, сол тахтайларыңның ҳүжжетин көрейик, — деди жаңағы жигит бир ўақытта маған хөктемсиңкиреп.

— Не ҳүжжет? Ҳәммеси саз. Менде ҳүжжетсиз нәрсе жоқ.

— Мәселен, бажыхананың рухсатнамасы бар ма?

— Бар.

— Көрсетиң.

— Неге көрсетеди екенмен?

«Қарыйдар» кишкене гүўалық көрсетти.

— Бажыхана басқармасынанман. Гүманлы затты тексериўге ҳақым бар.

Сирә буны биреў сорайды деп ойлаппан ба? Үш айдан бери жатқан ҳүжжет, аўдар-теңқер етип зордан таптым. Тахтай алады деген қарыйдарымыз үңилип бираз отырды, үн жоқ — түн жоқ, қабағы қарсы жабылған. Қағазларды қайтып бермегенше гүдикленип турман. Тақыр жерден шаң шығарып, жыр таппаса не жақсы.

Айтқан жеримнен шықты.

— Мына рухсатнаманы ким берди?

— Аты-жөни жазылған шығар.

— Жазылғаннан кейин сорап отырман. Арықтан келген, узын бойлы жигит пе?

— Онша елестирмедим.

— Елестирмесең сол — Бекжанов деген. Ҳәзир қамақта жатыр.

— Қамақта? — Дәслебинде қорқып кеттим де, кейин өзиме келдим. —Оның маған не байланысы бар?

— Ҳәзир ол рухсат берген затлардың ҳәммеси тексерилип атыр. Ол бизиң бажыханамыздың атына дақ түсирип, пул менен урлық затларды өткерип жибере берген.

— Сонда мениң тахтайларым да урлық па?

— Ким биледи! Мүмкин солай болыўы да? Буны тексерип көриўимиз керек.

Әне, соннан басланды майда гәп. Ол «урлық мал» деп гүман етеди, мен ҳүжжет қалдырмай көрсетемен, ол ҳеш қайсысын писент қылмайды. Оның айтыўынша, тахтайды алған жериме қайтып барып, және бир мәрте хүжжет әкелип бериўим керек екен. Сонда ҳақыйқый урлық емес екенлиги дәлилленетуғын қусайды. Болмаса турысы менен мәмлекет есабына қатлайжақ. Басыңды аўыртып не қылайын, түске дейин кегирдекке суў бүркистик. Реклама бойынша келген онлаған адам қайта-қайта есикти ашып сығалайды, бизиң оған хабарласқандай шамамыз жоқ. Әй, өлдим азарда мәмлеге келдик.

— Яқшы, отағасы, былай етейик, — деди әлле немирде. — «Гилем сатсаң аўылға сат, бир шетинде өзиң отырарсаң» деген екен ата-баба. Сол айтқандай, елге тахтай әкелген екенсең, усының ушын мен буны шуқластырмай қоятурайын. Бирақ, билесең ғо, қыйқалаған жерден қан шығыў керек.

Бажыхана хызметкери бир сом бермей үш куба тақтайымды алып кетти. Түстен кейин мойным салбырап, зорға келдим. Есиктиң аўзында жети-сегиз адам турған екен.

— Инилерим, сизлер қойып турың, мен еки аўыз сөйлесемен де шығаман, — деп бир пәжмүрделеў киси изиме ере кирди.

Түске дейингиден жүрек шайды болып қалған мен, ҳә дегеннен түр-түсине қарадым. Ондай қәўипли адамға усамайды.

— Кеше рекламада көрип едим, — деди ол алдыма жақын отырып. — Қурылыс буйымлары, деди. Шифер-әм бар ма екен?

— Бар.

«Бийттиң ашыўын бүргеден алыўға» бола ма, үш куба тахтайдың ашыўы менен ишим ийт жыртқандай болып турса да, билдирмей, малымды мақтай басладым.

— Өзи жүдә беккем шифер. Жети қарықлы, шытнаған, жарылған жери жоқ. Үстинде теппек ойнасан-әм бүлк етпейди.

— Россияники ме, өзимиздики ме?

— Россияники

— Сатып әкелдиң бе, затқа аўмастырдың ба?

Әсте, көз астымнан бетине қарадым. «Буның не жумысы бар, сатып әкелемен бе, сорап әкелемен бе, қарызға аламан ба?»

— Шифер алажақсыз ба өзи? — дедим қабақ шытып.

— Аламан ба, алмайман ба, бул екинши мәселе! Сиз маған жаңағыны айтың, сатып әкелдиңиз бе, затқа аўмастырдыңыз ба?

Әне қалас! «Жарлының аўзы асқа тийсе, мурны қанайды» деген. Реклама берсең арбаң ойға қарап жумалайды деп атыр еди. Басламай атырып қырынлап кетти ғо.

Бул қарыйдарым коррупциядан болып шықты. «Еки аўыз сөйлесемен де шығаман» деген заңғар, күн батыўға мейиллескенде, еки жүз шиферымды мутқа алып тынышланды.

— Қорықпа иним, қорықсаң жумыс ислей алмайсаң, — деди кетеринде ийнимнен қағып, — Өзим шаң жуқтырмайман.

Ертеңине үйден шықпай жатып алдым. Кеште телефон шыңғырлады.

— Рекламаны бересең де, өзиң жасырынып жатып аласаң-ә? — деди биреў ҳөктемсип. Алла барекелла! Тағы ким болды екен?

— Яқ, жасырынғаным жоқ. Сәл мазам болыңқырамай....

— Мазаң бола ма, игри жол менен мал тапсаң.

— Қандай игри жол? Ҳеш қандай игри жол менен мал тапқаным жоқ..

— Хабарымыз бар, азанда барлық ҳүжжетиңизди алып, салық басқармасына кел. Мен Бодықов боламан, 44-кабинет.

Бодықов барғаннан мүддәҳәсин айтағойса қәнекей. Яқ, майдалап тийисип кетти! Фирмам жумыс баслағалы салықты кемитип төлегенмен, айрымларын жасырғанман, жасалма ҳүжжет тапқанман, киятырған кварталға салық төлеўим керек емиш....

Қулласы, күн енкейгенде кеўлиндегисин айтып тынды. Елиў панер керек екен.

Үш күн өтпей атырып, рекламадан қашып қутыларға жер таппадым. Фирманың есигин ашпайман, үйде телефонды суўырып қойыппан. Сонда да есабын таўып участка инспекторы он айна көз, прокурордың тергеўшиси отыз дана оргалит, судтың орынлаўшысы он сегиз дана домалақ ағаш алып кетти.

Дадымды кимге айтарымды билмей ар-сарым шықты. Усындайда жора-жолдастын бары жақсы. Тағы соларға жолықтым.

— Реклама бер! — деди олар.

— Өзим рекламадан күйип отырман ғо.

— Айтқанды қылабер, реклама бер

— Не деп?

— Фирмада зат жоқ, ҳеш нәрсе менен саўда-сатық ислемейди — деп дағазала.

Солай иследим. Басқа илажым не!

Айтқанындай, рекламада гәп көп екен. Қулағым тып-тыныш болағойды.

Енди өзимниң затларымды өзим сыбырлап сататуғын болдым. «Қурылыс буйымлары керек пе? Бир жерде бар, айтсаң таўып беремен. Тс-с»

Jora-joldastıń barı jaqsı. Qısılǵanda keńes beredi, quwansań birge quwanadı, qapa bolsań qayǵıńdı bólisedi. Qullası, dostıń kóp bolsa, júgiń jerde qalmaydı

Baxtımdı is bilermenlikte sınap kóriwdi baslaǵalı, dos-yarannıń másláhátine mútáj bolıp qaldım. Nege degende, isim júrispeydi. Gá pul tappayman, pul tapsam sarplaytuǵın jer tappayman. Emi joq awırıwǵa tap bolǵan adamday, sál sırlasqanday adam bolsa sarsılıp qoya beremen.

— Neǵe seniń isiń júrispey atırǵanın bileseń be? — dedi bir kúni doslarımnıń birewi.

— Qaydem. Shamamda esap-sanaqqa olaq shıǵarman.

— Gáp onda emes. Esap-sanaq ekinshi másele. Birinshi másele istiń kózin biliwde.

— Nede eken istiń kózi?

— Seniń talabıń ushın istiń kózi reklamada.

— Yaǵ-áy.

— Nege yaǵ-áy! Rawajlanǵan mámleketlerde reklama — bul, ómir dep qaraydı. Onısız isbilermen bolıw múmkin emes. Al, sen ele oǵan úyrenise almay atırsań. Sóytip júrip táǵdirden nalıysań. Máselen, sende taxtay bar ma, — bar, kim biledi sonı?

— Sen bileseń, Dospanbet biledi, Erjannıń xabarı bar, Nurabılla esitti, keyin...

Dostım kúlip jiberdi.

— Balanıń gápin sóyleyseń! Al, biz hár qaysımız on adamǵa aytqanda eliw-alpıs adam esiter. Olarǵa taxtay ya kerek, ya kerek emes. Eger reklama qılsań bir kúnde júz mıń adam esitedi, erteńine yarım million, úshinshi kúni bir yarım million adam xabardar boladı. Áne, sonnan keyin kóreyin seniń zatıńnıń ótpegenin.

Oylay tursam, gápiniń janı bar. Eki vagon taxtay túsirgenime úsh ay boldı, jańa bes kubasın sattım. Panerlerge ızǵar ótip baratır, bala-shaǵamdı «qırıp-joyıp» kún aradan ózgertip jıynayman. Biraz shiferlarım óziniń salmaǵı menen-aq sınıp boldı. Eger reklama bergenimde bul waqıtqa bárin satıp bolıp, firmam ádewir jerge barıp qalǵan bolar edi.

Erteńine radioǵa reklama berdim, kelesi kúni televizor arqalı, úsh kúnnen keyin hámme gazetalarda «Tabarman-tutarman» firmasında, (yaǵnıy meniń firmamda) qálegen túrdegi qurılıs buyımları tabılatuǵını haqqında shıraylı reklamalar basılıp shıqtı. Reklama qarıydar shaqıradı degen ıras eken. Televizordan aytqan kúnniń erteńine bir jigit keldi.

— Keshe siziń firmańızda taxtay bar dep aytqanday boldı ma?

— Awa, bar.

— Qanday taxtaylar bar?

— Qálegenińiz tabıladı. Shifer qaqtırıw ushın strapila kerek pe, tóbesine salıwǵa domalaq qaraǵay, pollatıwǵa úshlik-tórtlik taxtay, ayna-qapı soqtırıwǵa bolsa beslik, qullası, bári bar.

— Kiygizbeli taxtayıńız da bar ma?

— Bar. Sazın jaqsılap qoysań, oǵan ustanıń keregi joq, óziń-ám qaǵa bereseń.

— Qáne, sol taxtaylarıńnıń hújjetin kóreyik, — dedi jańaǵı jigit bir waqıtta maǵan xóktemsińkirep.

— Ne hújjet? Hámmesi saz. Mende hújjetsiz nárse joq.

— Máselen, bajıxananıń ruxsatnaması bar ma?

— Bar.

— Kórsetiń.

— Nege kórsetedi ekenmen?

«Qarıydar» kishkene gúwalıq kórsetti.

— Bajıxana basqarmasınanman. Gúmanlı zattı tekseriwge haqım bar.

Sirá bunı birew soraydı dep oylappan ba? Úsh aydan beri jatqan hújjet, awdar-teńqer etip zordan taptım. Taxtay aladı degen qarıydarımız úńilip biraz otırdı, ún joq — tún joq, qabaǵı qarsı jabılǵan. Qaǵazlardı qaytıp bermegenshe gúdiklenip turman. Taqır jerden shań shıǵarıp, jır tappasa ne jaqsı.

Aytqan jerimnen shıqtı.

— Mına ruxsatnamanı kim berdi?

— Atı-jóni jazılǵan shıǵar.

— Jazılǵannan keyin sorap otırman. Arıqtan kelgen, uzın boylı jigit pe?

— Onsha elestirmedim.

— Elestirmeseń sol — Bekjanov degen. Házir qamaqta jatır.

— Qamaqta? — Dáslebinde qorqıp kettim de, keyin ózime keldim. —Onıń maǵan ne baylanısı bar?

— Házir ol ruxsat bergen zatlardıń hámmesi tekserilip atır. Ol biziń bajıxanamızdıń atına daq túsirip, pul menen urlıq zatlardı ótkerip jibere bergen.

— Sonda meniń taxtaylarım da urlıq pa?

— Kim biledi! Múmkin solay bolıwı da? Bunı tekserip kóriwimiz kerek.

Áne, sonnan baslandı mayda gáp. Ol «urlıq mal» dep gúman etedi, men hújjet qaldırmay kórsetemen, ol hesh qaysısın pisent qılmaydı. Onıń aytıwınsha, taxtaydı alǵan jerime qaytıp barıp, jáne bir márte xújjet ákelip beriwim kerek eken. Sonda haqıyqıy urlıq emes ekenligi dálillenetuǵın qusaydı. Bolmasa turısı menen mámleket esabına qatlayjaq. Basıńdı awırtıp ne qılayın, túske deyin kegirdekke suw búrkistik. Reklama boyınsha kelgen onlaǵan adam qayta-qayta esikti ashıp sıǵalaydı, biziń oǵan xabarlasqanday shamamız joq. Áy, óldim azarda mámlege keldik.

— Yaqshı, otaǵası, bılay eteyik, — dedi álle nemirde. — «Gilem satsań awılǵa sat, bir shetinde óziń otırarsań» degen eken ata-baba. Sol aytqanday, elge taxtay ákelgen ekenseń, usınıń ushın men bunı shuqlastırmay qoyaturayın. Biraq, bileseń ǵo, qıyqalaǵan jerden qan shıǵıw kerek.

Bajıxana xızmetkeri bir som bermey úsh kuba taqtayımdı alıp ketti. Tústen keyin moynım salbırap, zorǵa keldim. Esiktiń awzında jeti-segiz adam turǵan eken.

— Ínilerim, sizler qoyıp turıń, men eki awız sóylesemen de shıǵaman, — dep bir pájmúrdelew kisi izime ere kirdi.

Túske deyingiden júrek shaydı bolıp qalǵan men, há degennen túr-túsine qaradım. Onday qáwipli adamǵa usamaydı.

— Keshe reklamada kórip edim, — dedi ol aldıma jaqın otırıp. — Qurılıs buyımları, dedi. Shifer-ám bar ma eken?

— Bar.

«Biyttiń ashıwın búrgeden alıwǵa» bola ma, úsh kuba taxtaydıń ashıwı menen ishim iyt jırtqanday bolıp tursa da, bildirmey, malımdı maqtay basladım.

— Ózi júdá bekkem shifer. Jeti qarıqlı, shıtnaǵan, jarılǵan jeri joq. Ústinde teppek oynasan-ám búlk etpeydi.

— Rossiyaniki me, ózimizdiki me?

— Rossiyaniki

— Satıp ákeldiń be, zatqa awmastırdıń ba?

Áste, kóz astımnan betine qaradım. «Bunıń ne jumısı bar, satıp ákelemen be, sorap ákelemen be, qarızǵa alaman ba?»

— Shifer alajaqsız ba ózi? — dedim qabaq shıtıp.

— Alaman ba, almayman ba, bul ekinshi másele! Siz maǵan jańaǵını aytıń, satıp ákeldińiz be, zatqa awmastırdıńız ba?

Áne qalas! «Jarlınıń awzı asqa tiyse, murnı qanaydı» degen. Reklama berseń arbań oyǵa qarap jumalaydı dep atır edi. Baslamay atırıp qırınlap ketti ǵo.

Bul qarıydarım korrupciyadan bolıp shıqtı. «Eki awız sóylesemen de shıǵaman» degen zańǵar, kún batıwǵa meyilleskende, eki júz shiferımdı mutqa alıp tınıshlandı.

— Qorıqpa inim, qorıqsań jumıs isley almaysań, — dedi keterinde iynimnen qaǵıp, — Ózim shań juqtırmayman.

Erteńine úyden shıqpay jatıp aldım. Keshte telefon shıńǵırladı.

— Reklamanı bereseń de, óziń jasırınıp jatıp alasań-á? — dedi birew hóktemsip. Alla barekella! Taǵı kim boldı eken?

— Yaq, jasırınǵanım joq. Sál mazam bolıńqıramay....

— Mazań bola ma, igri jol menen mal tapsań.

— Qanday igri jol? Hesh qanday igri jol menen mal tapqanım joq..

— Xabarımız bar, azanda barlıq hújjetińizdi alıp, salıq basqarmasına kel. Men Bodıqov bolaman, 44-kabinet.

Bodıqov barǵannan múddáhásin aytaǵoysa qánekey. Yaq, maydalap tiyisip ketti! Firmam jumıs baslaǵalı salıqtı kemitip tólegenmen, ayrımların jasırǵanman, jasalma hújjet tapqanman, kiyatırǵan kvartalǵa salıq tólewim kerek emish....

Qullası, kún enkeygende kewlindegisin aytıp tındı. Eliw paner kerek eken.

Úsh kún ótpey atırıp, reklamadan qashıp qutılarǵa jer tappadım. Firmanıń esigin ashpayman, úyde telefondı suwırıp qoyıppan. Sonda da esabın tawıp uchastka inspektorı on ayna kóz, prokurordıń tergewshisi otız dana orgalit, sudtıń orınlawshısı on segiz dana domalaq aǵash alıp ketti.

Dadımdı kimge aytarımdı bilmey ar-sarım shıqtı. Usındayda jora-joldastın barı jaqsı. Taǵı solarǵa jolıqtım.

— Reklama ber! — dedi olar.

— Ózim reklamadan kúyip otırman ǵo.

— Aytqandı qılaber, reklama ber

— Ne dep?

— Firmada zat joq, hesh nárse menen sawda-satıq islemeydi — dep daǵazala.

Solay isledim. Basqa ilajım ne!

Aytqanınday, reklamada gáp kóp eken. Qulaǵım tıp-tınısh bolaǵoydı.

Endi ózimniń zatlarımdı ózim sıbırlap satatuǵın boldım. «Qurılıs buyımları kerek pe? Bir jerde bar, aytsań tawıp beremen. Ts-s»