Усы қалада ортаң қолдай он еки судья, алты прокурор, тоғыз тергеўши бар. Оларға көп адамлардың жумысы түсип турады. Әсиресе, нызам бузғанлардың жақын-жуўықлары, есигин тындырмайды. Лекин, булардың ҳәммесине күн даўамында барған қәтере, адвокат Айбарақовтың бир өзине түске дейин-ақ келгенлердиң аққуласына турмайды. Айбарақовтың атын билмейтуғын ел, бул әтирапта жоқ. Жынаятлы исиңди ақлаўға ол араластыма тамам, пүткил Япон теңизине от берип жиберсең-әм сени сүттен ақ, суўдан таза етип қояды. Ол теңиздиң өзи қашшаннан жанайын деп турған, сен қайта сөндириўге барған болып шығасаң. Соның ушын, ҳәмме Айбарақовқа өш. Ким табылғанын мөңиретип я маңыратып қораға әкелип байлайды, ким қалтасына тығады, ким дастурханның ернегине қойып кетеди, қулласы, көзи уйқыға кетемен дегенше ол ҳәммесин бир жөңкилли етип тақлап, есабын шығарып үлгере алмайды. Оған қудайтааланың өзи қарасып, ҳәммени жумаландырып қойыпты.

Жақында ол, үш мәрте судланған, усы ретте бир үйде туратуғын үш адамды жаўызларша өлтирген Әширбайды ақлаўға жең түринип киристи. Қылмыскер байғус, ислеген айыбын мойнына киймешектей кийип-ақ тур. Лекин, Айбарақов жәм жолатпайды. Оның тәриплеўинде Әширбай билегине қонған сүйир шыбынды өлтирип көрмеген мөмин екен. Үйинде нангөрекке нан таўып, қара шыбынға пал жағып беретуғын қусайды. Судта прокурор оған атыў жазасын берген еди. Оған Айбарақов пүткиллей қарсы болып, былай деди:

«Бүгинги суд барысында прокурор жолдас Жылқайдаров, туўысынан жуўас, қой аўзынан шөп алмайтуғын мөмин бенде Әширбай Нәдирбаевтың үстинен айыплаў жуўмағын оқып, жынаятты бөрттириў кодексиниң 101 статьясының прим еки, бөлим үш, параграф төрттиң в, г, д, е пунктлерин бузды. Прокурор жолдас бул жерде мөмин бенде Нәдирбаевты Танковая көшесиниң 12 жайында турыўшы Гүлдарийха кемпирдиң үйине түнги саат екиде мәс ҳалында бастырып кирген деп айыплады. Бул пүткиллей қәте. Себеби, Нәдирбаев мәс болыў былай турсын, усы жасына келгенше лимонадтан басқа ҳеш қандай шийшели суў ишип көрмеген. Қалаберди ол, Гүлдарийха кемпирдиң үйине бастырып кирмеген, ал шарбақ бетиндеги ашық турған қапыдан кирген. Демек, бул жерде көбирек Әширбай емес, ал, усы үйдиң турғынлары гүналы. Олар нызам хызметкерлерин әдептен жек көретуғын адамлар болған, соның ушын да, ҳәр күни шарбақтың есигин ашық қалдырып, «үйимизге я уры түссин, я ҳәммемизди баўызлап кетсин, кейин прокурорлар излеп таба алмай хор-зар болады» деген жаман пыйғылдағы адамлар болғанын ҳеш кимнен еситпесемде, жүрегим сезип турыпты. Усыны нәзерде тута отырып, ҳүрметли судья, жынаятты жумсартыў кодексиниң 41-статьясы, прим 3, бөлим 4, параграф бестиң «г» пункти менен мәмлекетлик шөлкемлердиң қас душпанын жоқ еткени ушын жолдас Нәдирбаевтан ҳәмме жабылып кеширим сораўымыз ҳәм оны ҳәзирдин өзинде қамақтан азат етип жибериўимиз керек.

Егер менин бул өтинишим инабатқа алынбаса, тағы да дәлиллерим бар. Прокурор жолдас Жылқайдаров кемпирди уйқылап атырған жеринде барып, нәл қағылған пәтинкениң өкшеси менен басына теўип өлтирген дейди. Бул да анық емес. Себеби, биз тексерип көргенимизде соңғы еки жылдан бери қаладағы бир де етикшиде нәл болмаған. Еки жылдын аржағында нәл қағылған өзимизде шыққан пәтинкениң бүгинге дейин жетип келиўи мүмкин емес. Оның аржағында болса бул әтирапқа импорт кийимлер жетип келе алмағаны белгили. Кемпирдиң қоңсыларынан сорап көргенимизде оның буннан отыз жети жыл бурын есерсоқлаў күйеўи болғанлығын, сол бир күни түнде ишип келип, ҳаялының басына нәлли пәтинке менен теўгенлигин анықладық. Соннан берли ол тез-тез талма кеселге тап болған. Бизиң изертлеўимизше бул пәтинке 1967-жылы Избасар деген шобытшыға тапсырылған. Ол шобытшының өлгенине ҳәзир он еки жыл болады екен. Мениң өтинишим, сол ғаррысының шобытшыға тапсырылған етиги излеп табылып, оны басындағы тепкиниң изине қойып көриў керек. Ҳәзирги турысында Нәдирбаевты кемпирди теўип өлтирген деп айыплаў қатты қәтешилик болады. Әлбетте, ол «өзим өлтирдим» деп мойынлап отыр. Бирақ, биз оған исенбеўимиз керек. Себеби, қылмыскерлер «алла-жалла олай ислемедим» десе исенбеймиз де, «сөйттим» десе қайтарып сорамастан исенеғоямыз. Бул жынаятты қыпсырмалаў кодексиниң 14 статьясы, үшинши прим, екинши бөлим, жетинши параграфтың «ю» пунктине қайшы келеди. Мениңше, кемпир буннан жигирма тоғыз жыл бурын жеген тепкисиниң салдарынан сол ақшам өлип шыққан.

Нәдирбаевты тағы да, кемпирдиң баласының алқымына раскладушканың темирин қойып, онын үстине минип турып, демиктирип өлтирген деп айып тағып отыр. Дурыс, солай болғанлығын ғәреметке қайым Әширбай мойынлап отыр. Бирақ, бир жери бар, не ушын бул жерде тийкарғы айыпкерлер жазадан аман қалады? Мәселен, радиода ма, телевизорда ма, бир биолог шығып сөйлеп, «адамның кегирдек сүйеги жүдә беккем болады, ол жетпис килолық салмаққа да мүдирмейди» деген екен. Ғәреметке ушырап отырған Нәдирбаев тек соны сынап көрмекши болған. Баяғы жетпис килоны көтереди деген кегирдек, алпыс еки килолық Әширбайды көтере алмай, бир гүнасыз бийшараны шырылдыўға қалдырды. Ал, айтқан сөзин өзлери сынап көрмеген биологлар азатлықта! Өтинишим, оларды алдырып, Әширбайдың орнына қара гүрсиге отырғызыў керек. Егер олар бундай қам гәпти аўзына күши жетип, айтпағанда, Нәдирбаев та ондай, бурын сынап көрилмеген тәжирийбеге қол урмаған болар еди.

Бул жерде айта кететуғын тағы бир нәрсе бар. Не ушын раскладушка сынып қалған. Буған сапасыз өним шығарған кровать заўыты айыпкер емес пе? Неге биз директорының қолына кисен салып, усы жерге әкеп қоймаймыз? Егер сол раскладушка сынбағанда Әширбай ондай сумлықты ойлап отырмас еди. Қалаберди, ол темирди бас ушына қойып жатқан жигиттин өзи де айыпкер. Еситиўимизше, ол кейинги ўақытлары дым өлиўди ҳәўес етип жүреди екен. Неге олай? Не ушын ол жасаўды ҳәўес етпейди? Себеби, ол ўатанға өз бойындағы күш-қарыўын бериўди қызғанады? Оны усындай етип тәрбиялаған мектеп муғаллимлери не ушын қара гүрсиде отырмайды? Айыплаў жуўмақта тағы да, «жигиттиң ҳаялының жүреги жарылып өлген» дейди. Еки адам өлгенге жүреги жарылып өле беретуғын ҳаялдын өлгени дурыс болған. Себеби, ондай ҳаялдан ҳеш ўақытта ел қорғайтуғын азаматлар туўылмайды.

Солай етип, менин пикиримше, сәўирдиң жетиси күни Гүлдарийха кемпирдиң үйине бийшара Әширбайдың биймезгил болса да, қымбатлы ўақтын бөлип кирип барғаны ырас. Бирақ, үшеўинин өлимине де ол айыпкер емес, олардың өзлери айыпкер, қала берди, демлери таўсылып турған. Соның менен бирге Нәдирбаевтың хожалық жағдайын да есапқа алыўымыз керек. Ол буннан бурын бир мәрте баспақ урлап, бир мәрте трактор сатып, бир мәрте сулыў қыздың әўретин ашып қойып, жәми болып он сегиз жыл түрмеде отырған. Бул жазалардың ҳәммесиде ўақтында дурыслы адвокат табылмағанлықтан, орынсыз берилген. Себеби, кеште байланбаған сыйырдың урланғаны ушын ким гүнакар, әлбетте, ийеси, тракторды жолдың шетине ходлап қойып, дүканға кеткени ушын ким айыпкер — тракторшы, қызларды айдай арыў етип туўып, жигитлердиң еркеклик урығын қоздырғаны ушын ким айыплы, мениңше шешесинен басқа ҳеш ким емес. Демек, бул жерлерде Нәдирбаевтың бир қыйқым да гүнасы болмаған. Судья әдил болғанда урланған малдың ийесин, тракторшы ҳәм сулыў қыз туўған ҳаялды қамап жиберип, Әширбайдан қуры ҳәлеклегени ушын кеширим сораўы тийис еди.

Сондай-ақ Нәдирбаевтың ҳаялы узақ айралыққа шыдай алмайман деп жылап келип отыр. Оның ҳақ көкирек пенен айтыўы бойынша Әширбай дәслеп үш жылға кеткенде бригадтан уллы, кейин жети жылға кеткенде тракторшыдан қызлы, буннан соң сегиз жыл отырған сапарында табелщиктен еки рет егиз қурсақ көтерген екен. Ол баладан қалмай турып, Әширбайдан бир перзент көрип қалсам екен деп әрман етеди. Неге биз бир пуқаранын ат басындай әрманына кесент етемиз.

Усы жақларын есапқа алып ҳәм Гүлдәрийха кемпирдиң, оның баласының ҳәм келининиң өлиминде Әширбайдың ийнениң ушындай айыбы жоқ екенлигин мойынлап, оны усы жерден биротала азат етип жибериўиңизди, сондай-ақ, тергеў барысында үш ай қамақта отырғаны ушын айлығын үш есе көбейтилген муғдарда марҳумлардың ағайин-туўғанларынан өндирип бериўиңизди сорайман. Адвокат отырды. Суд ойласыққа кетти. Көрип отырғанымыздай еки түрли уйғарым бар еди, бири прокурордики - жынаятшыға атыў жазасы, екиншиси адвокаттың шешими - жынаятшыдан кеширим сорап, оны азат етип жибериў.

Суд бул иретки ҳүкиминде еки шешимниң арасынан ортақ бийлик шығарды. Нәдирбаевты азат етип, адвокатты атыўға жиберди.

Usı qalada ortań qolday on eki sudya, altı prokuror, toǵız tergewshi bar. Olarǵa kóp adamlardıń jumısı túsip turadı. Ásirese, nızam buzǵanlardıń jaqın-juwıqları, esigin tındırmaydı. Lekin, bulardıń hámmesine kún dawamında barǵan qátere, advokat Aybaraqovtıń bir ózine túske deyin-aq kelgenlerdiń aqqulasına turmaydı. Aybaraqovtıń atın bilmeytuǵın el, bul átirapta joq. Jınayatlı isińdi aqlawǵa ol aralastıma tamam, pútkil Yapon teńizine ot berip jiberseń-ám seni sútten aq, suwdan taza etip qoyadı. Ol teńizdiń ózi qashshannan janayın dep turǵan, sen qayta sóndiriwge barǵan bolıp shıǵasań. Sonıń ushın, hámme Aybaraqovqa ósh. Kim tabılǵanın móńiretip ya mańıratıp qoraǵa ákelip baylaydı, kim qaltasına tıǵadı, kim dasturxannıń ernegine qoyıp ketedi, qullası, kózi uyqıǵa ketemen degenshe ol hámmesin bir jóńkilli etip taqlap, esabın shıǵarıp úlgere almaydı. Oǵan qudaytaalanıń ózi qarasıp, hámmeni jumalandırıp qoyıptı.

Jaqında ol, úsh márte sudlanǵan, usı rette bir úyde turatuǵın úsh adamdı jawızlarsha óltirgen Áshirbaydı aqlawǵa jeń túrinip kiristi. Qılmısker bayǵus, islegen ayıbın moynına kiymeshektey kiyip-aq tur. Lekin, Aybaraqov jám jolatpaydı. Onıń táriplewinde Áshirbay bilegine qonǵan súyir shıbındı óltirip kórmegen mómin eken. Úyinde nangórekke nan tawıp, qara shıbınǵa pal jaǵıp beretuǵın qusaydı. Sudta prokuror oǵan atıw jazasın bergen edi. Oǵan Aybaraqov pútkilley qarsı bolıp, bılay dedi:

«Búgingi sud barısında prokuror joldas Jılqaydarov, tuwısınan juwas, qoy awzınan shóp almaytuǵın mómin bende Áshirbay Nádirbaevtıń ústinen ayıplaw juwmaǵın oqıp, jınayattı bórttiriw kodeksiniń 101 statyasınıń prim eki, bólim úsh, paragraf tórttiń v, g, d, e punktlerin buzdı. Prokuror joldas bul jerde mómin bende Nádirbaevtı Tankovaya kóshesiniń 12 jayında turıwshı Gúldariyxa kempirdiń úyine túngi saat ekide más halında bastırıp kirgen dep ayıpladı. Bul pútkilley qáte. Sebebi, Nádirbaev más bolıw bılay tursın, usı jasına kelgenshe limonadtan basqa hesh qanday shiysheli suw iship kórmegen. Qalaberdi ol, Gúldariyxa kempirdiń úyine bastırıp kirmegen, al sharbaq betindegi ashıq turǵan qapıdan kirgen. Demek, bul jerde kóbirek Áshirbay emes, al, usı úydiń turǵınları gúnalı. Olar nızam xızmetkerlerin ádepten jek kóretuǵın adamlar bolǵan, sonıń ushın da, hár kúni sharbaqtıń esigin ashıq qaldırıp, «úyimizge ya urı tússin, ya hámmemizdi bawızlap ketsin, keyin prokurorlar izlep taba almay xor-zar boladı» degen jaman pıyǵıldaǵı adamlar bolǵanın hesh kimnen esitpesemde, júregim sezip turıptı. Usını názerde tuta otırıp, húrmetli sudya, jınayattı jumsartıw kodeksiniń 41-statyası, prim 3, bólim 4, paragraf bestiń «g» punkti menen mámleketlik shólkemlerdiń qas dushpanın joq etkeni ushın joldas Nádirbaevtan hámme jabılıp keshirim sorawımız hám onı házirdin ózinde qamaqtan azat etip jiberiwimiz kerek.

Eger menin bul ótinishim inabatqa alınbasa, taǵı da dálillerim bar. Prokuror joldas Jılqaydarov kempirdi uyqılap atırǵan jerinde barıp, nál qaǵılǵan pátinkeniń ókshesi menen basına tewip óltirgen deydi. Bul da anıq emes. Sebebi, biz tekserip kórgenimizde sońǵı eki jıldan beri qaladaǵı bir de etikshide nál bolmaǵan. Eki jıldın arjaǵında nál qaǵılǵan ózimizde shıqqan pátinkeniń búginge deyin jetip keliwi múmkin emes. Onıń arjaǵında bolsa bul átirapqa import kiyimler jetip kele almaǵanı belgili. Kempirdiń qońsılarınan sorap kórgenimizde onıń bunnan otız jeti jıl burın esersoqlaw kúyewi bolǵanlıǵın, sol bir kúni túnde iship kelip, hayalınıń basına nálli pátinke menen tewgenligin anıqladıq. Sonnan berli ol tez-tez talma keselge tap bolǵan. Biziń izertlewimizshe bul pátinke 1967-jılı Ízbasar degen shobıtshıǵa tapsırılǵan. Ol shobıtshınıń ólgenine házir on eki jıl boladı eken. Meniń ótinishim, sol ǵarrısınıń shobıtshıǵa tapsırılǵan etigi izlep tabılıp, onı basındaǵı tepkiniń izine qoyıp kóriw kerek. Házirgi turısında Nádirbaevtı kempirdi tewip óltirgen dep ayıplaw qattı qáteshilik boladı. Álbette, ol «ózim óltirdim» dep moyınlap otır. Biraq, biz oǵan isenbewimiz kerek. Sebebi, qılmıskerler «alla-jalla olay islemedim» dese isenbeymiz de, «sóyttim» dese qaytarıp soramastan iseneǵoyamız. Bul jınayattı qıpsırmalaw kodeksiniń 14 statyası, úshinshi prim, ekinshi bólim, jetinshi paragraftıń «yu» punktine qayshı keledi. Menińshe, kempir bunnan jigirma toǵız jıl burın jegen tepkisiniń saldarınan sol aqsham ólip shıqqan.

Nádirbaevtı taǵı da, kempirdiń balasınıń alqımına raskladushkanıń temirin qoyıp, onın ústine minip turıp, demiktirip óltirgen dep ayıp taǵıp otır. Durıs, solay bolǵanlıǵın ǵáremetke qayım Áshirbay moyınlap otır. Biraq, bir jeri bar, ne ushın bul jerde tiykarǵı ayıpkerler jazadan aman qaladı? Máselen, radioda ma, televizorda ma, bir biolog shıǵıp sóylep, «adamnıń kegirdek súyegi júdá bekkem boladı, ol jetpis kilolıq salmaqqa da múdirmeydi» degen eken. Ǵáremetke ushırap otırǵan Nádirbaev tek sonı sınap kórmekshi bolǵan. Bayaǵı jetpis kilonı kóteredi degen kegirdek, alpıs eki kilolıq Áshirbaydı kótere almay, bir gúnasız biysharanı shırıldıwǵa qaldırdı. Al, aytqan sózin ózleri sınap kórmegen biologlar azatlıqta! Ótinishim, olardı aldırıp, Áshirbaydıń ornına qara gúrsige otırǵızıw kerek. Eger olar bunday qam gápti awzına kúshi jetip, aytpaǵanda, Nádirbaev ta onday, burın sınap kórilmegen tájiriybege qol urmaǵan bolar edi.

Bul jerde ayta ketetuǵın taǵı bir nárse bar. Ne ushın raskladushka sınıp qalǵan. Buǵan sapasız ónim shıǵarǵan krovat zawıtı ayıpker emes pe? Nege biz direktorınıń qolına kisen salıp, usı jerge ákep qoymaymız? Eger sol raskladushka sınbaǵanda Áshirbay onday sumlıqtı oylap otırmas edi. Qalaberdi, ol temirdi bas ushına qoyıp jatqan jigittin ózi de ayıpker. Esitiwimizshe, ol keyingi waqıtları dım óliwdi háwes etip júredi eken. Nege olay? Ne ushın ol jasawdı háwes etpeydi? Sebebi, ol watanǵa óz boyındaǵı kúsh-qarıwın beriwdi qızǵanadı? Onı usınday etip tárbiyalaǵan mektep muǵallimleri ne ushın qara gúrside otırmaydı? Ayıplaw juwmaqta taǵı da, «jigittiń hayalınıń júregi jarılıp ólgen» deydi. Eki adam ólgenge júregi jarılıp óle beretuǵın hayaldın ólgeni durıs bolǵan. Sebebi, onday hayaldan hesh waqıtta el qorǵaytuǵın azamatlar tuwılmaydı.

Solay etip, menin pikirimshe, sáwirdiń jetisi kúni Gúldariyxa kempirdiń úyine biyshara Áshirbaydıń biymezgil bolsa da, qımbatlı waqtın bólip kirip barǵanı ıras. Biraq, úshewinin ólimine de ol ayıpker emes, olardıń ózleri ayıpker, qala berdi, demleri tawsılıp turǵan. Sonıń menen birge Nádirbaevtıń xojalıq jaǵdayın da esapqa alıwımız kerek. Ol bunnan burın bir márte baspaq urlap, bir márte traktor satıp, bir márte sulıw qızdıń áwretin ashıp qoyıp, jámi bolıp on segiz jıl túrmede otırǵan. Bul jazalardıń hámmeside waqtında durıslı advokat tabılmaǵanlıqtan, orınsız berilgen. Sebebi, keshte baylanbaǵan sıyırdıń urlanǵanı ushın kim gúnakar, álbette, iyesi, traktordı joldıń shetine xodlap qoyıp, dúkanǵa ketkeni ushın kim ayıpker — traktorshı, qızlardı ayday arıw etip tuwıp, jigitlerdiń erkeklik urıǵın qozdırǵanı ushın kim ayıplı, menińshe sheshesinen basqa hesh kim emes. Demek, bul jerlerde Nádirbaevtıń bir qıyqım da gúnası bolmaǵan. Sudya ádil bolǵanda urlanǵan maldıń iyesin, traktorshı hám sulıw qız tuwǵan hayaldı qamap jiberip, Áshirbaydan qurı háleklegeni ushın keshirim sorawı tiyis edi.

Sonday-aq Nádirbaevtıń hayalı uzaq ayralıqqa shıday almayman dep jılap kelip otır. Onıń haq kókirek penen aytıwı boyınsha Áshirbay dáslep úsh jılǵa ketkende brigadtan ullı, keyin jeti jılǵa ketkende traktorshıdan qızlı, bunnan soń segiz jıl otırǵan saparında tabelshikten eki ret egiz qursaq kótergen eken. Ol baladan qalmay turıp, Áshirbaydan bir perzent kórip qalsam eken dep árman etedi. Nege biz bir puqaranın at basınday ármanına kesent etemiz.

Usı jaqların esapqa alıp hám Gúldáriyxa kempirdiń, onıń balasınıń hám kelininiń óliminde Áshirbaydıń iyneniń ushınday ayıbı joq ekenligin moyınlap, onı usı jerden birotala azat etip jiberiwińizdi, sonday-aq, tergew barısında úsh ay qamaqta otırǵanı ushın aylıǵın úsh ese kóbeytilgen muǵdarda marhumlardıń aǵayin-tuwǵanlarınan óndirip beriwińizdi sorayman. Advokat otırdı. Sud oylasıqqa ketti. Kórip otırǵanımızday eki túrli uyǵarım bar edi, biri prokurordiki - jınayatshıǵa atıw jazası, ekinshisi advokattıń sheshimi - jınayatshıdan keshirim sorap, onı azat etip jiberiw.

Sud bul iretki húkiminde eki sheshimniń arasınan ortaq biylik shıǵardı. Nádirbaevtı azat etip, advokattı atıwǵa jiberdi.