«Қулан қудыққа қуласа, қулағына қурбақа үймелейди» деген дурыс екен. Ешейинде қол шошайтып сөйлеўге қорқатуғын көсемлеримиздиң мойнына енди трос илинип, ескерткишлери алып таслана баслады. Солардың бири бизиң колхозымыздың алдында тур еди. Жақында ол да кетти. Ескерткиши алынған адам бойлы дингек еки айға дейин бос турды. Үшинши айға қараған күнлердиң биринде колхозда жаңадан ат қойыўға арналған мәжилис болды.

— Ҳүрметли жәмәәт, — деди басқарма баслығы салтанат пенен, — Мине сизлер ғәрезсиз елдиң азаматларысыз. Барлық ерк қолыңызда. Сизлерге ҳеш ким жоқарыдан келип, бурынғыдай көрсетпе бере алмайды. Сонлықтанда, колхозымызға ат қойыў мәселеси де өзлериңиздиң қолыңызда. Усыныңлар, мен сизлердиң хызметиңиздемен!

Демократияның самалы менен адамлардың танаўы жибисе де, тап мынадай ғаркәллезий еркинликти көрмеген екен. Дәслеп, бир кеса шай ишимдей ўақыт жым болып қалды. Соң барып, ортарақтан жасы отыз бес-қырықлардың шамасындағы жағы сүмпийген бир жигит түргелди.

— Мен әдебият муғаллимимен, — деди ол ҳәммеге бир қатар нәзер таслап. — Лекин, өзим тарийхқа қызығаман. Ойлап турсам, усы күнге дейин орыслардың Кутузовы менен Суворовын үйрене берген екенбиз. Уят, бул, өзлеримизде батыр жоқ па? Не ушын биз Суворовтың орнына Шәрьярды улуғламаймыз? Маспатшаны төбеге көтермеймиз. Мениңше колхозға Шәрьяр деп ат қойыў керек. Мәспатшаның атындағы патша сөзи адамларға жақпаўы мүмкин.

— Шәрьяр батыр емес тә, — деди биреў турып.

— Батыр! Әдебият муғаллими пикиринен қайтпады. Оны тағы биреў жөпледи.

— Мейли, батыр болмай-ақ қойсын, бәрибир халқымыздың қаҳарманы ғой,

— Қаяқтың қаҳарманы! Ол патшаның тасланды баласы болған.

— Әй, берекет тап! Күшик пенен пышыққа аўмастыратуғын емес пе?

— Әй, сол Әнжимниң иниси ме я ағасы ма?

Адамлар ғаўырласып кетти. Әдебият муғаллими әри-бери түсиндирмекши болып еди, даўысы уяң екен, көпшилик басып кетти. Кейин илажсыздан отырды. Ғаўырлыны колхоз баслығы зорға тоқтатып алды.

— Биримлеп айтың ағайинлер. Бирақ, Мәспатша, Шәрьяр дегенди қойып турайық та, берманырақтан ала берейик.

— Соны айтамыз дә! Тарийх деп онша тереңге сүнгий берип...

— Болмаса Омар шайырдын атына қойсақ қәйтеди?

— Ким ол, Омар шайыр деген?

— «Бул дүньяға шығып не көрдиң Омар.

Неше жыл Изимге қопардың томар», — деген қосықты билмейсең бе?

— Қопарса қопарады дә! Бул Изимниң колхозы емес! Изимге барсын. Оннанша барма, жолдаслар, колхозды Қулымбет болыстың атына қойыў керек.

— Ҳаў, ол болыс болған ғой.

— Болса неғыпты? Ҳәзир ҳәмме ескиге қайтып атыр.

— Тап, ескиге мың жеринен қайтса да, Қулымбет болысың болмайды. Ол төрт қатын алған адам.

— Аўысып атырса алмай не қылады?

Колхоз баслығы тағы столды тоқылдатты.

— Жолдаслар, сизлер пикириңизди жәмлегенше, мен усы мәселеде жигирма жети адам қол қойған бир хатты оқып берейин. Бәлким, бул усыныста мақул түсип қалар.

Ҳәмме ийеклерин созып хатқа тигилди.

«Ҳүрметли колхоз басқармасы. Бизин атамыз Пиримбет Шеримбет улы инқылаптың дәслепки жылларында жаңа ҳүкиметке белсене хызмет еткен, өзиниң есигиндеги он сегиз сыйырын, үш жылқысын, бир өгиз арбасын, жетпис еки қой жаллығын усы колхоздың орталық мүлкине тапсырған.

Колхозға ағза болмастан бурын да қызылларға көп жәрдем еткен. Олардың он еки әскерин үш күн үйинде сақлап, кетеринде ҳәр бирине бир-бирден шерим етик тиктирип берген. Ҳүкиметтиң исенимине ерискеннен кейин, усы колхозға баслық болған. Биз, усыларды есапқа алып, колхозымыздың атын Пиримбет Шеримбет улының атына қойыўын сораймыз».

— Гөрсаўат адам жазған, — деди хатты оқып болар-болмастан бағанағы әдебият муғаллими ушып түргелип.

Колхоз баслығы шоршып түсти.

— Неге? Жигирма жети адамның бәри гөрсаўат па?

— Ақыры, адам деген ойлап көриў керек ғой. Биз сол қызыллардың дүзген жәмийетин бийкарлап отырған жоқпыз ба? Неге енди оның жан ашырына колхоздың атын қояр екенбиз? Еле де ойланың ағайинлер. Шәрьярдан жақсы ат жоқ. Болмаса Едигени қойсақ та болады.

— Яқ, — деди биреў шарп етип, — Едиге көп. Ҳәзир қәйерди көрсең Едиге. Оған қарағанда Нуратдинниң аты сулыўырақ.

Ғаўырлы қайтадан басланып кетти.

— Улыўма, батырдың атын қойыў керек дегенди ким таўып жүрген?

— Соны айтамыз-аў! Биз не, өйтип, төбелесейин деп атырмыз ба?

— Әй, усы, Бектемирдиң неге атын қояғоймаймыз?

— Ким ол?

— Биринши тракторшы дә?

— Ағайним, биринши тракторшы, биринши муғаллим, биринши космонавт дегенлердиң бахты тайды, ҳәзир.

— Бир нәрсени умытпаў керек, жолдаслар — ортадан теке сақаллы бир киси күйип-писип түргелди.

— Қарныңыз тоқ, ел парахат, соннан кейин гәлжеңлеп отырсыз. Кешеги урыста немецлер жеңип алғанда неше пуллық киси болар едиңиз? Оннанша аўылымыздан жалғыз өзи аман келген Есмырзаның атына қояйық колхозды.

— Есмырза еле тири емес пе?

— Тири болған менен ҳәзир қатты жатыр. Сен жаңағы олай-пылайыңды дүзестирип, мөр соқтыраман дегенше қалмайды.

— Гәп қалған қалмағанында емес. Сол Есмырзаның өзи немецти көриппе екен?

— Төрт жыл урыста болған ғой. Көрмей не қылады?

— Әй, билмедим-аў. Оң қолының төрт бармағын оқ жулғанынан да гүманым бар. Неге оның шеп қолына оқ тиймей, оң қолына тийеди.

— Бәлким, оң қолын өзи атқан шығар?

— Яқ, өзи ата алмайды, бирақ, киятырған оққа тутып қалыўы мүмкин.

— Болмаса Айсараның атына қояйық, жигирма жети жыл бригад болды.

— Болмайды. Сөзимиз аўыр болмасын, ол кейинги ўақытлары райком менен жүрген дейди.

Бул ирет профсоюз шөлкеминиң хаткери гәпти болди.

— Ҳүрметли жолдаслар, биз ат қоямыз деп ҳәр кимниң гүнасын көтерип болдық. Оннанша ҳәммеге биймәлел, жердиң, суўдың аты менен атасақ қалай болады?

— Жүдә зор болады! Ҳәмме миллийликке қайтып атыр. Миллий атамадан қояйық.

— Бүйерлерде ондай белгили ат барма екен?

— Бар шығар? Пирлеш аға, сиз билмейсиз бе?

Алдыңғы қатарда отырған ақ сақаллы ғарры бүкшийиңкиреп барып, орнынан турды.

— Бүйерлерде ғой, ондай аттың барын билмедим. Бирақ, бизиң әкелеримиз айтатуғын еди, мына Әбдиўәлий қотырдың ҳәреминиң астында бурын сай бар еди. Ол сайдың аты жақынға дейин «Дамбал кеткен» атанып жүрди деп.

— Дамбал кеткен? Ол қалай кеткен екен?

— Қайдан билейин, шырақларым. Қәтелесип кетсем қудайдың өзи кеширсин. Әкелеримиздиң айтыўынша жаңағы сайдың суўы тып-тынық ҳәм салқын болады екен. Түс ўақтында ҳаяллардың тасарақ жерге барып, үстиндеги кийимлерин шешпестен шомылатуғын әдети бар ғой. Сондайда бир қатын жүзип билмей, ығып баратырып, «жәрдем бериң» деп бақырыпты. Еле де жүрими бар пақыр қусайды, сол кәраға жақын жерде биреў қос айдап атыр екен, даўысты еситип келип, өлдим азарда тартып алыпты.

— Ҳеш ким кетпеген ғой сонда?

— Мен адам кетти деп отырғаным жоқ ғой, қарақларым-аў, дамбал кеткен.

— Адам қутқарылғаннан кейин, дамбал қалай кетеди?

— Ҳаў, суўға түскеннен кейин, дамбал қампайып кетпейме? Адамды тартып алғанда ол сыпырылып түсип қалған.

Адамлар жанланып, күлисе баслады.

— Мениңше, жақсы атама, — деди бригадлардан биреўи турып. — Сиясат пенен, жәмийет пенен иси жоқ. Қай дәўир болса да бәри бир. Бирақ, бир лийкини болып турған жери, ҳәзирги жаслар дамбал дегенди түсинбеўи мүмкин. Сонық ушын оны «Ыштан кеткен» деп өзгертиў керек.

— Яғәй, ол болмайды. Ыштан деген мәдениятсыз ғой.

— Неге мәдениятсыз? Ыштан не, дамбалы не — бәри бир емес пе?

— Бәри бир емес. Дамбал — ыштаннан мәдениятлы.

— Мәдениятлы бола берсин, сонда бағанағы Есмырзадан дамбал абырайлы болғаны ма?

— Пай-пай, ол заманның дамбалларын билмейсен-аў, қосшым. Рәс-с, балағы жийекленген, қатара нағыс, уршықтың басындай пөпекли ышқыр...

— Ал, яқшы, басқа қандай атамалар бар? — Колхоз баслығы ғаўырлыны бөлип, ортаға сораў таслады.

— Басқа деп енди... Болады ғой сол.

— Ҳәмменин пикири солай ма?

— Аўа — деп ҳәр жерден даўыслады жыйналғанлар.

— Болмаса даўысқа қойып көрейик. Колхозымыздын аты «Дамбал кеткен» болсын дегенлер қол көтерсин.

Ҳәмме тегис қол көтерди.

— Ким қарсы?

Әдебият муғаллиминин бир өзи қарсы болып қол көтерди. Бирақ, ол биреў болғаны ушын есапқа алынбады.

Мәселе питти. Ояқ-буяғы бир айдың ишинде барлық қатнас қағазлар жаңа атама менен қайта басылды, мөр исленди. Пахта тапсырыўдың барысы бойынша газеталарда колхоздың жаңа аты көрине баслады.

Гүздиң ақырына келип, көсемниң тулғасы турған диңгек қолға алынды. Оның сырты жылтыр мәрмәр таслар менен қапланды, үстине кишкене зәрен тақлетте етип тастан ойылған көлдиң сүўрети қойылды. Суўдың бетинде болса көмпейип ығып баратырған дамбал сүўретленген еди.

«Qulan qudıqqa qulasa, qulaǵına qurbaqa úymeleydi» degen durıs eken. Esheyinde qol shoshaytıp sóylewge qorqatuǵın kósemlerimizdiń moynına endi tros ilinip, eskertkishleri alıp taslana basladı. Solardıń biri biziń kolxozımızdıń aldında tur edi. Jaqında ol da ketti. Eskertkishi alınǵan adam boylı dingek eki ayǵa deyin bos turdı. Úshinshi ayǵa qaraǵan kúnlerdiń birinde kolxozda jańadan at qoyıwǵa arnalǵan májilis boldı.

— Húrmetli jámáát, — dedi basqarma baslıǵı saltanat penen, — Mine sizler ǵárezsiz eldiń azamatlarısız. Barlıq erk qolıńızda. Sizlerge hesh kim joqarıdan kelip, burınǵıday kórsetpe bere almaydı. Sonlıqtanda, kolxozımızǵa at qoyıw máselesi de ózlerińizdiń qolıńızda. Usınıńlar, men sizlerdiń xızmetińizdemen!

Demokratiyanıń samalı menen adamlardıń tanawı jibise de, tap mınaday ǵarkálleziy erkinlikti kórmegen eken. Dáslep, bir kesa shay ishimdey waqıt jım bolıp qaldı. Soń barıp, ortaraqtan jası otız bes-qırıqlardıń shamasındaǵı jaǵı súmpiygen bir jigit túrgeldi.

— Men ádebiyat muǵallimimen, — dedi ol hámmege bir qatar názer taslap. — Lekin, ózim tariyxqa qızıǵaman. Oylap tursam, usı kúnge deyin orıslardıń Kutuzovı menen Suvorovın úyrene bergen ekenbiz. Uyat, bul, ózlerimizde batır joq pa? Ne ushın biz Suvorovtıń ornına Sháryardı uluǵlamaymız? Maspatshanı tóbege kótermeymiz. Menińshe kolxozǵa Sháryar dep at qoyıw kerek. Máspatshanıń atındaǵı patsha sózi adamlarǵa jaqpawı múmkin.

— Sháryar batır emes tá, — dedi birew turıp.

— Batır! Ádebiyat muǵallimi pikirinen qaytpadı. Onı taǵı birew jópledi.

— Meyli, batır bolmay-aq qoysın, báribir xalqımızdıń qaharmanı ǵoy,

— Qayaqtıń qaharmanı! Ol patshanıń taslandı balası bolǵan.

— Áy, bereket tap! Kúshik penen pıshıqqa awmastıratuǵın emes pe?

— Áy, sol Ánjimniń inisi me ya aǵası ma?

Adamlar ǵawırlasıp ketti. Ádebiyat muǵallimi ári-beri túsindirmekshi bolıp edi, dawısı uyań eken, kópshilik basıp ketti. Keyin ilajsızdan otırdı. Ǵawırlını kolxoz baslıǵı zorǵa toqtatıp aldı.

— Birimlep aytıń aǵayinler. Biraq, Máspatsha, Sháryar degendi qoyıp turayıq ta, bermanıraqtan ala bereyik.

— Sonı aytamız dá! Tariyx dep onsha tereńge súngiy berip...

— Bolmasa Omar shayırdın atına qoysaq qáytedi?

— Kim ol, Omar shayır degen?

— «Bul dúnyaǵa shıǵıp ne kórdiń Omar.

Neshe jıl Ízimge qopardıń tomar», — degen qosıqtı bilmeyseń be?

— Qoparsa qoparadı dá! Bul Ízimniń kolxozı emes! Ízimge barsın. Onnansha barma, joldaslar, kolxozdı Qulımbet bolıstıń atına qoyıw kerek.

— Haw, ol bolıs bolǵan ǵoy.

— Bolsa neǵıptı? Házir hámme eskige qaytıp atır.

— Tap, eskige mıń jerinen qaytsa da, Qulımbet bolısıń bolmaydı. Ol tórt qatın alǵan adam.

— Awısıp atırsa almay ne qıladı?

Kolxoz baslıǵı taǵı stoldı toqıldattı.

— Joldaslar, sizler pikirińizdi jámlegenshe, men usı máselede jigirma jeti adam qol qoyǵan bir xattı oqıp bereyin. Bálkim, bul usınısta maqul túsip qalar.

Hámme iyeklerin sozıp xatqa tigildi.

«Húrmetli kolxoz basqarması. Bizin atamız Pirimbet Sherimbet ulı inqılaptıń dáslepki jıllarında jańa húkimetke belsene xızmet etken, óziniń esigindegi on segiz sıyırın, úsh jılqısın, bir ógiz arbasın, jetpis eki qoy jallıǵın usı kolxozdıń ortalıq múlkine tapsırǵan.

Kolxozǵa aǵza bolmastan burın da qızıllarǵa kóp járdem etken. Olardıń on eki áskerin úsh kún úyinde saqlap, keterinde hár birine bir-birden sherim etik tiktirip bergen. Húkimettiń isenimine eriskennen keyin, usı kolxozǵa baslıq bolǵan. Biz, usılardı esapqa alıp, kolxozımızdıń atın Pirimbet Sherimbet ulınıń atına qoyıwın soraymız».

— Górsawat adam jazǵan, — dedi xattı oqıp bolar-bolmastan baǵanaǵı ádebiyat muǵallimi ushıp túrgelip.

Kolxoz baslıǵı shorshıp tústi.

— Nege? Jigirma jeti adamnıń bári górsawat pa?

— Aqırı, adam degen oylap kóriw kerek ǵoy. Biz sol qızıllardıń dúzgen jámiyetin biykarlap otırǵan joqpız ba? Nege endi onıń jan ashırına kolxozdıń atın qoyar ekenbiz? Ele de oylanıń aǵayinler. Sháryardan jaqsı at joq. Bolmasa Edigeni qoysaq ta boladı.

— Yaq, — dedi birew sharp etip, — Edige kóp. Házir qáyerdi kórseń Edige. Oǵan qaraǵanda Nuratdinniń atı sulıwıraq.

Ǵawırlı qaytadan baslanıp ketti.

— Ulıwma, batırdıń atın qoyıw kerek degendi kim tawıp júrgen?

— Sonı aytamız-aw! Biz ne, óytip, tóbeleseyin dep atırmız ba?

— Áy, usı, Bektemirdiń nege atın qoyaǵoymaymız?

— Kim ol?

— Birinshi traktorshı dá?

— Aǵaynim, birinshi traktorshı, birinshi muǵallim, birinshi kosmonavt degenlerdiń baxtı taydı, házir.

— Bir nárseni umıtpaw kerek, joldaslar — ortadan teke saqallı bir kisi kúyip-pisip túrgeldi.

— Qarnıńız toq, el paraxat, sonnan keyin gáljeńlep otırsız. Keshegi urısta nemecler jeńip alǵanda neshe pullıq kisi bolar edińiz? Onnansha awılımızdan jalǵız ózi aman kelgen Esmırzanıń atına qoyayıq kolxozdı.

— Esmırza ele tiri emes pe?

— Tiri bolǵan menen házir qattı jatır. Sen jańaǵı olay-pılayıńdı dúzestirip, mór soqtıraman degenshe qalmaydı.

— Gáp qalǵan qalmaǵanında emes. Sol Esmırzanıń ózi nemecti kórippe eken?

— Tórt jıl urısta bolǵan ǵoy. Kórmey ne qıladı?

— Áy, bilmedim-aw. Oń qolınıń tórt barmaǵın oq julǵanınan da gúmanım bar. Nege onıń shep qolına oq tiymey, oń qolına tiyedi.

— Bálkim, oń qolın ózi atqan shıǵar?

— Yaq, ózi ata almaydı, biraq, kiyatırǵan oqqa tutıp qalıwı múmkin.

— Bolmasa Aysaranıń atına qoyayıq, jigirma jeti jıl brigad boldı.

— Bolmaydı. Sózimiz awır bolmasın, ol keyingi waqıtları raykom menen júrgen deydi.

Bul iret profsoyuz shólkeminiń xatkeri gápti boldi.

— Húrmetli joldaslar, biz at qoyamız dep hár kimniń gúnasın kóterip boldıq. Onnansha hámmege biymálel, jerdiń, suwdıń atı menen atasaq qalay boladı?

— Júdá zor boladı! Hámme milliylikke qaytıp atır. Milliy atamadan qoyayıq.

— Búyerlerde onday belgili at barma eken?

— Bar shıǵar? Pirlesh aǵa, siz bilmeysiz be?

Aldıńǵı qatarda otırǵan aq saqallı ǵarrı búkshiyińkirep barıp, ornınan turdı.

— Búyerlerde ǵoy, onday attıń barın bilmedim. Biraq, biziń ákelerimiz aytatuǵın edi, mına Ábdiwáliy qotırdıń háreminiń astında burın say bar edi. Ol saydıń atı jaqınǵa deyin «Dambal ketken» atanıp júrdi dep.

— Dambal ketken? Ol qalay ketken eken?

— Qaydan bileyin, shıraqlarım. Qátelesip ketsem qudaydıń ózi keshirsin. Ákelerimizdiń aytıwınsha jańaǵı saydıń suwı tıp-tınıq hám salqın boladı eken. Tús waqtında hayallardıń tasaraq jerge barıp, ústindegi kiyimlerin sheshpesten shomılatuǵın ádeti bar ǵoy. Sondayda bir qatın júzip bilmey, ıǵıp baratırıp, «járdem beriń» dep baqırıptı. Ele de júrimi bar paqır qusaydı, sol káraǵa jaqın jerde birew qos aydap atır eken, dawıstı esitip kelip, óldim azarda tartıp alıptı.

— Hesh kim ketpegen ǵoy sonda?

— Men adam ketti dep otırǵanım joq ǵoy, qaraqlarım-aw, dambal ketken.

— Adam qutqarılǵannan keyin, dambal qalay ketedi?

— Haw, suwǵa túskennen keyin, dambal qampayıp ketpeyme? Adamdı tartıp alǵanda ol sıpırılıp túsip qalǵan.

Adamlar janlanıp, kúlise basladı.

— Menińshe, jaqsı atama, — dedi brigadlardan birewi turıp. — Siyasat penen, jámiyet penen isi joq. Qay dáwir bolsa da bári bir. Biraq, bir liykini bolıp turǵan jeri, házirgi jaslar dambal degendi túsinbewi múmkin. Sonıq ushın onı «Ishtan ketken» dep ózgertiw kerek.

— Yaǵáy, ol bolmaydı. Ishtan degen mádeniyatsız ǵoy.

— Nege mádeniyatsız? Ishtan ne, dambalı ne — bári bir emes pe?

— Bári bir emes. Dambal — ıshtannan mádeniyatlı.

— Mádeniyatlı bola bersin, sonda baǵanaǵı Esmırzadan dambal abıraylı bolǵanı ma?

— Pay-pay, ol zamannıń dambalların bilmeysen-aw, qosshım. Rás-s, balaǵı jiyeklengen, qatara naǵıs, urshıqtıń basınday pópekli ıshqır...

— Al, yaqshı, basqa qanday atamalar bar? — Kolxoz baslıǵı ǵawırlını bólip, ortaǵa soraw tasladı.

— Basqa dep endi... Boladı ǵoy sol.

— Hámmenin pikiri solay ma?

— Awa — dep hár jerden dawısladı jıynalǵanlar.

— Bolmasa dawısqa qoyıp kóreyik. Kolxozımızdın atı «Dambal ketken» bolsın degenler qol kótersin.

Hámme tegis qol kóterdi.

— Kim qarsı?

Ádebiyat muǵalliminin bir ózi qarsı bolıp qol kóterdi. Biraq, ol birew bolǵanı ushın esapqa alınbadı.

Másele pitti. Oyaq-buyaǵı bir aydıń ishinde barlıq qatnas qaǵazlar jańa atama menen qayta basıldı, mór islendi. Paxta tapsırıwdıń barısı boyınsha gazetalarda kolxozdıń jańa atı kórine basladı.

Gúzdiń aqırına kelip, kósemniń tulǵası turǵan dińgek qolǵa alındı. Onıń sırtı jıltır mármár taslar menen qaplandı, ústine kishkene záren taqlette etip tastan oyılǵan kóldiń súwreti qoyıldı. Suwdıń betinde bolsa kómpeyip ıǵıp baratırǵan dambal súwretlengen edi.