Бир күни асық ойыннан соң, «Сүўенлиниң» уяң, өлимсиреп ағып турған ағысына қарап тур едик. Сөзден сөз шығып, оқыўдың қыйынлығы, жалықтыратуғынлығы, молланың еткен айыплары ҳаққында сөз келип тур еди. Шәрипбай ҳәкиреңлеп:

– Оқыў деген ийне менен қудық қазғандай қыйын болады, және ҳәр ким биле бермейди, – деп мардымсынды.

Мениң қапталымда турған Есим жудырығын түйинип, Шәрипбайға қарап:

– Сен өзиң қыйынлықтың не екенин билмейсең. Кийемен, жеймен десең, саған таяр. Молланың кеўлин табасаң. Басқаларға қыйын десе болар. Дурыс емес пе? – деп, көпшиликке қарады. Оның көзиниң нуры жарқырап, жақтылық сәўле шашып турғандай болды. Бизлер бәримиз де: – әлбетте, дурыс, – деп жуўап қайтардық.

Есимниң күнге күйреген, жаслай мийнетке шыныққан күшли денеси, шымыр билеклери, келистирип сөйлеген сөзлери бизлерге тәўир есенген кисиниң айтқанындай сезилди. Бизлер оны мудам өзлеримиз бенен алып жүриўге тырысатуғын едик. Узағырақта ойынға барсақ, Есимсиз бармайтуғын едик.

Шәрипбай ҳеш нәрсе айта алмады. Бирақ, қатты ашыўы келди. Бозарып турды да қойды. Мен де жайыма қарап тура алмадым. Оған қарап: жақсы, сен көп билесең бе? – дедим. Ол: – Әйтеўир, сеннен көп билемен, оқыған әптийек¹, қуран², суўпыаллияр³, шаркитап⁴, – бәрин билемен, – деди.

– Наўайыны-ше? – деди шеттеги турған Генжебай. Оған Шәрипбай жекиринип: – оны оқытты ма? – деди. – «Наўайыны оқысаң, ҳаўайы боласаң», – деди ғо молламыз. Генжебай жигерленип:

– Адамлар Наўайыны жақсы көреди ғой. Оны қыссаханлар қандай жақсы оқыйды. Халықлар дегениң күтә сүйсинип тыңлайды. Олардың ҳаўайы болғаны қайда.

Шәрипбай қызарып бөртти. Қолын қалтасына салып не дерин билмеди. Мен бағанағы сөзимди даўам етким келди де:

– Қәне, сен билгиш болсаң әптийекте адым сайын дусласатуғын «бисмилланың-ақ» мәнисин түсиндир, – дедим.

Балалар мениң саўал бергенимди мақуллағандай болды.

Шәрипбай көзиниң қыйығы менен бир қарады да төмен қарап тура берди. Мен жақынлаңқырай берип: – не деген сөз дей бергенимде, – мине, мәнис саған, – деп шекеме алдырып жиберди. Мен де қарап тура алмадым, көздеги жасым менен жармаса кеттим.

Балалар да мен тәрепте. Шәрипбайды басып урып атырғанымызды молла көрип, бизлерди услады. Мени қулағымнан тутып, мешитке алып барды. Молла тисленип:

– Ҳә, бәдбақ, неге төбелестиң … – деди. Есиктен сөйткенше болмай-ақ, Шәрипбай кирди. Ол жыламсырап: – тақсыр, меннен қуран сөзлериниң мәнисин сорады, – деди. Молла қутырған ийттей тисин ақшыйтып: – пәлектен урған, саған «мәнис» керек пе ... – деп жулқынып, шекеме салып жибергенде шаппаттың пәти менен жерге жығылдым. Көзден жас парлап ақты.

Шәрипбайдың көз жасларын молла белбеўиниң ушы менен сүртип:

– Бар, балам, кете бер, бул ақмақ ертең азанға шекем жатады, – деп қолын силтеп көрсетти. Шәрипбай мардыйып шығып кетти. Мени тепкилеп орнымнан турғызды да, мектепхананың ишине салып, қулып урды.

Егер геўгим жабылып баратқанда, ағам келип тилеп алмаса, ертеңге шекем қамаўда жатып шығар едим.

Әнекей, күнде еситип жүрген сөздиң мәнисин сорайман деп, сонша азапқа қалдым. Ҳақыйқатында, мектеп балаларының бәри де ҳеш бир сөздиң мәнисин де билмейди, еки ҳәриптиң басын қосып оқый алмайтуғын да еди. Сораўға молладан қорқатуғын еди.

Bir kúni asıq oyınnan soń, «Súwenliniń» uyań, ólimsirep aǵıp turǵan aǵısına qarap tur edik. Sózden sóz shıǵıp, oqıwdıń qıyınlıǵı, jalıqtıratuǵınlıǵı, mollanıń etken ayıpları haqqında sóz kelip tur edi. Sháripbay hákireńlep:

– Oqıw degen iyne menen qudıq qazǵanday qıyın boladı, jáne hár kim bile bermeydi, – dep mardımsındı.

Meniń qaptalımda turǵan Esim judırıǵın túyinip, Sháripbayǵa qarap:

– Sen óziń qıyınlıqtıń ne ekenin bilmeyseń. Kiyemen, jeymen deseń, saǵan tayar. Mollanıń kewlin tabasań. Basqalarǵa qıyın dese bolar. Durıs emes pe? – dep, kópshilikke qaradı. Onıń kóziniń nurı jarqırap, jaqtılıq sáwle shashıp turǵanday boldı. Bizler bárimiz de: – álbette, durıs, – dep juwap qaytardıq.

Esimniń kúnge kúyregen, jaslay miynetke shınıqqan kúshli denesi, shımır bilekleri, kelistirip sóylegen sózleri bizlerge táwir esengen kisiniń aytqanınday sezildi. Bizler onı mudam ózlerimiz benen alıp júriwge tırısatuǵın edik. Uzaǵıraqta oyınǵa barsaq, Esimsiz barmaytuǵın edik.

Sháripbay hesh nárse ayta almadı. Biraq, qattı ashıwı keldi. Bozarıp turdı da qoydı. Men de jayıma qarap tura almadım. Oǵan qarap: jaqsı, sen kóp bileseń be? – dedim. Ol: – Áytewir, sennen kóp bilemen, oqıǵan áptiyek¹, quran², suwpıalliyar³, sharkitap⁴, – bárin bilemen, – dedi.

– Nawayını-she? – dedi shettegi turǵan Genjebay. Oǵan Sháripbay jekirinip: – onı oqıttı ma? – dedi. – «Nawayını oqısań, hawayı bolasań», – dedi ǵo mollamız. Genjebay jigerlenip:

– Adamlar Nawayını jaqsı kóredi ǵoy. Onı qıssaxanlar qanday jaqsı oqıydı. Xalıqlar degeniń kútá súysinip tıńlaydı. Olardıń hawayı bolǵanı qayda.

Sháripbay qızarıp bórtti. Qolın qaltasına salıp ne derin bilmedi. Men baǵanaǵı sózimdi dawam etkim keldi de:

– Qáne, sen bilgish bolsań áptiyekte adım sayın duslasatuǵın «bismillanıń-aq» mánisin túsindir, – dedim.

Balalar meniń sawal bergenimdi maqullaǵanday boldı.

Sháripbay kóziniń qıyıǵı menen bir qaradı da tómen qarap tura berdi. Men jaqınlańqıray berip: – ne degen sóz dey bergenimde, – mine, mánis saǵan, – dep shekeme aldırıp jiberdi. Men de qarap tura almadım, kózdegi jasım menen jarmasa kettim.

Balalar da men tárepte. Sháripbaydı basıp urıp atırǵanımızdı molla kórip, bizlerdi usladı. Meni qulaǵımnan tutıp, meshitke alıp bardı. Molla tislenip:

– Há, bádbaq, nege tóbelestiń … – dedi. Esikten sóytkenshe bolmay-aq, Sháripbay kirdi. Ol jılamsırap: – taqsır, mennen quran sózleriniń mánisin soradı, – dedi. Molla qutırǵan iyttey tisin aqshıytıp: – pálekten urǵan, saǵan «mánis» kerek pe ... – dep julqınıp, shekeme salıp jibergende shappattıń páti menen jerge jıǵıldım. Kózden jas parlap aqtı.

Sháripbaydıń kóz jasların molla belbewiniń ushı menen súrtip:

– Bar, balam, kete ber, bul aqmaq erteń azanǵa shekem jatadı, – dep qolın siltep kórsetti. Sháripbay mardıyıp shıǵıp ketti. Meni tepkilep ornımnan turǵızdı da, mektepxananıń ishine salıp, qulıp urdı.

Eger gewgim jabılıp baratqanda, aǵam kelip tilep almasa, erteńge shekem qamawda jatıp shıǵar edim.

Ánekey, kúnde esitip júrgen sózdiń mánisin sorayman dep, sonsha azapqa qaldım. Haqıyqatında, mektep balalarınıń bári de hesh bir sózdiń mánisin de bilmeydi, eki háriptiń basın qosıp oqıy almaytuǵın da edi. Sorawǵa molladan qorqatuǵın edi.