Қурбан ҳайтының «ҳайтлығы» берилип атыр. Балалар теңгелерин алып келип, молладан бир жапырақ әйтеўир ғана гүңгирт нағыс ойылған, ақ жағына қара сыя менен жазылған қағазды молладан алып атыр. Шәрипбай: – мине, тақсыр, – деп мүләйимсиреген түри менен моллаға еки хан теңгени усынды. Молла теңгени дәрриў көрип:

– Бәрекелле, бәрекелле, – деп қағаздың ишиндеги үлкенирек ҳәм нағыслырақ биреўин алып берди. Оннан Абылла да қалысқан жоқ. Алып келген теңгесин моллаға усынды. Молла оған да сондай жуўап қайтарды. Мен де ҳайтлыққа деп әкелген алты пулымды бердим, молла басын бир шайқады да, жүзиме бир қарап қойып, ҳайтлық қағазын алып берди. Усылай етип, пулы барлар берип, ҳайтлықларын алды. Есим, моллаға ағасынан алған үш пулын усына бергенде, молла оған қарап:

– Тур, жоғал, үш пулға да ҳайтлық беремекен, – деп жекиринди.

Бир неше балалар «ҳайтлық» пулымыз жоқ, тақсыр! десип отыр еди, молла оларға: – Турың, әкелиңлер, болмаса, ҳайтлықсыз қаласызлар, – деген соң балалар илажсыздан шығып кетисти.

Мен де ҳайтлық аларымды алсам да, берген алты пулға ишим ашып отырды. Алты пулға бир шөже қора алыўға болады деп ойладым. Бирақ, енди пайдасы жоқ, алып қойдым, алмасаң да болмайды-аў. Балалардың быжың-быжыңы былай турсын, молланың өзи қосылып масқара етеди. Жаман көреди, жөнсиз урады. Сонлықтан бул жағын да ойладым. Бир ўақлары молла тикленип:

– Барың, ҳайт өткенше жуўап, – деди. Ол тағы: – ал, ҳайтлық алмағанлар пулын әкелип, алып кете берсин, – деп ҳайтлық жазыўын даўам ете берди.

Қуўанышым менен үйге келсем, атам менен апам қапаланған түринде отыр. Бир ўақлары апам:

– Қурбанлық деп жалғыз сыйырдан айрылар жағдайымыз жоқ. Оннан да аяқласпа изле. Пулын еплестирип таўып берермиз, – деди.

Атам зорға дегенде көнди, ол аяқласпа излеўге кетти. Бирақ, көп узамай, тағы қайтып келди. Аўылдың жети үйи биригип, бизиң сыйырды соятуғын болыпты. Атам оған илажсыздан ыразылық берипти.

Апама қосылып мен де жыладым. Бирақ, оның менен бәри босқа кетти. Апам да қарсылық билдирген болып еди, ол да ҳеш пәтиўаға аспады.

Ҳайт күни азанда сыйыр сойылды. Оны сойғанда да мен мудам қапаланып жылаў менен турдым. Апам болса, үйден шықпады. Ағам бир неше мәртебе үйге қуўып жиберседе мен шығып өкирип жылай бердим.

Мен ол сыйырды күтә жақсы көретуғын едим. Бул сыйыр мен есимди билгели үйде сыйыр болып, мени сүти менен асырап келатқан еди. Онын мүләйим жақсылығы, ақыллығы, сүтлилиги сондай – мақтаўға турғандай еди. Оның жалғыз-ақ айыбы қуйрығы шолақ еди. Мен оның өзи түўе, ҳәттеки, жыл сайынғы туўған бузаўларын сатқанының өзинде де жылап қалатуғын едим.

Мине, енди ол гөш болды. Оның гөшин жеўге келетуғын қуўарған, сықылсыз тирийекши өзимиздиң молла, аўылдағы Досым суўпы усағанлар көз алдыма елеследи. Оларды мен бәледей көрдим.

Ҳайт тарқады. Ертеңине азан менен мен мешитке бардым, ҳеш бир бала келмепти. Молла да жоқ. Мен ишки есиктен кирип дәлизге өттим. Сасық ийис мурнымды жарып баратыр. Оқыўхананың қарсы алдындағы өжиреге қарасам, баўырсақ, созбан қырмандай болып үйилип тур. Ийис күни писирилгенлердиң бәри усыкараға әкелинген бе – деп ойладым. Есикти ашып қойып, дәлиздиң қараңғы төр бетине қарасам, қой, ешкиниң, малдың терилери үйилип тур. Сасып турған солар екен.

Жүрегим ҳәўлирип ура баслады. Бул неси? Ямаса урылардыц апарыўға жер таба алмай әкелип қойғаны ма? – деп те ойландым.

Барластырыңқырап қарасам, терилердиц ишинде үш күнликтеги қурбанлыққа сойылған шолақ сыйырымның териси де бар. Көзиме оттай басылды. Көзимди жасаўратып, терини қушақлап алдым.

Урылардың биреўи турған жоқ па деп, тум-тусымды, өжирелерди, мектепхананы барластырдым. Терилердиң астына жасырынып жатыр ма деп те ойладым, ҳеш ким сезилмеди.

Дәрҳал молланың үйине қарай жуўырдым, халықлап молланың үйине қарай жуўырып барсам, молла терлеп шай ишип отыр екен, үрейи ушып қорқып кетти.

– Тақсыр, урылар мешитке көп терилер, баўырсақлар үйип қойыпты, – дедим. Молла дәслеп «урылар» дегеге түсин бузып, үрейин ушырса да, соның ала шақақлап күлди. Мен тағы да сөзимди даўам етип:

– Терилердиң ишинде бизиң шолақ сыйырдың да териси бар, – дедим. Ол бираздан соң күлкисин басып – ол терилердиң бәри молланики ғой, бәдбақ. Ана күнги қурбанлыққа сойылған терилердиң бәри моллаға тийисли екенин елеге шекем билмейсең бе? Тур, мешитке бар – деп жекиринди. Мен сүйретилип үйден шықтым.

Сонша тери, сонша баўырсақ, дегенге жаңа түсиндим. Урламай-ақ көрсетип алған уры екен ғой, деп жуўмаққа келдим. Мектепханаға келсем, бес-алты бала келген екен.

Есим де келипти. Мен оған болған аўҳалды айтып оларға қарап турсам, моллаға түсиримниң өзи ҳәм көп екен. Оны есаплап та болмайды. Аты көп алымлар зәкәт, үсир, кеўсен, садақа, жумалық, – дей бергенимде биреў, түрли «сүреге» түскендеги пайғазыны не қыласаң – деди. Екинши биреў: «тәбетте табақ, ызазада ылақ, қуранда қой» апарыўды қәйтесең, – деди. Үшинши биреў – ҳайтлық пулы, отын ҳәм шыпта пулы, ҳәттеки, той болса да, оны сыйлаў керек ғой, – деди. Есим гижине берип, – тойдағы тойғанына қанаатланбай, барлық терилерди алғанында қәйтесең, – деди, ол тағы сөзин даўам етип.

Есаплап қарасаң, ҳәр бир халайық өмириңше тапқанының көпшилигин моллаға өткерип отырыў керек екен, – деди. Оның жүзлери жарқырап, көзлери оттай жанды. Мен: – аўа, солай екен, – дедим.

Молла да келип, күндеги сабақ басланды.

Qurban haytınıń «haytlıǵı» berilip atır. Balalar teńgelerin alıp kelip, molladan bir japıraq áytewir ǵana gúńgirt naǵıs oyılǵan, aq jaǵına qara sıya menen jazılǵan qaǵazdı molladan alıp atır. Sháripbay: – mine, taqsır, – dep múláyimsiregen túri menen mollaǵa eki xan teńgeni usındı. Molla teńgeni dárriw kórip:

– Bárekelle, bárekelle, – dep qaǵazdıń ishindegi úlkenirek hám naǵıslıraq birewin alıp berdi. Onnan Abılla da qalısqan joq. Alıp kelgen teńgesin mollaǵa usındı. Molla oǵan da sonday juwap qaytardı. Men de haytlıqqa dep ákelgen altı pulımdı berdim, molla basın bir shayqadı da, júzime bir qarap qoyıp, haytlıq qaǵazın alıp berdi. Usılay etip, pulı barlar berip, haytlıqların aldı. Esim, mollaǵa aǵasınan alǵan úsh pulın usına bergende, molla oǵan qarap:

– Tur, joǵal, úsh pulǵa da haytlıq beremeken, – dep jekirindi.

Bir neshe balalar «haytlıq» pulımız joq, taqsır! desip otır edi, molla olarǵa: – Turıń, ákelińler, bolmasa, haytlıqsız qalasızlar, – degen soń balalar ilajsızdan shıǵıp ketisti.

Men de haytlıq alarımdı alsam da, bergen altı pulǵa ishim ashıp otırdı. Altı pulǵa bir shóje qora alıwǵa boladı dep oyladım. Biraq, endi paydası joq, alıp qoydım, almasań da bolmaydı-aw. Balalardıń bıjıń-bıjıńı bılay tursın, mollanıń ózi qosılıp masqara etedi. Jaman kóredi, jónsiz uradı. Sonlıqtan bul jaǵın da oyladım. Bir waqları molla tiklenip:

– Barıń, hayt ótkenshe juwap, – dedi. Ol taǵı: – al, haytlıq almaǵanlar pulın ákelip, alıp kete bersin, – dep haytlıq jazıwın dawam ete berdi.

Quwanıshım menen úyge kelsem, atam menen apam qapalanǵan túrinde otır. Bir waqları apam:

– Qurbanlıq dep jalǵız sıyırdan ayrılar jaǵdayımız joq. Onnan da ayaqlaspa izle. Pulın eplestirip tawıp berermiz, – dedi.

Atam zorǵa degende kóndi, ol ayaqlaspa izlewge ketti. Biraq, kóp uzamay, taǵı qaytıp keldi. Awıldıń jeti úyi birigip, biziń sıyırdı soyatuǵın bolıptı. Atam oǵan ilajsızdan ırazılıq beripti.

Apama qosılıp men de jıladım. Biraq, onıń menen bári bosqa ketti. Apam da qarsılıq bildirgen bolıp edi, ol da hesh pátiwaǵa aspadı.

Hayt kúni azanda sıyır soyıldı. Onı soyǵanda da men mudam qapalanıp jılaw menen turdım. Apam bolsa, úyden shıqpadı. Aǵam bir neshe mártebe úyge quwıp jibersede men shıǵıp ókirip jılay berdim.

Men ol sıyırdı kútá jaqsı kóretuǵın edim. Bul sıyır men esimdi bilgeli úyde sıyır bolıp, meni súti menen asırap kelatqan edi. Onın múláyim jaqsılıǵı, aqıllıǵı, sútliligi sonday – maqtawǵa turǵanday edi. Onıń jalǵız-aq ayıbı quyrıǵı sholaq edi. Men onıń ózi túwe, hátteki, jıl sayınǵı tuwǵan buzawların satqanınıń ózinde de jılap qalatuǵın edim.

Mine, endi ol gósh boldı. Onıń góshin jewge keletuǵın quwarǵan, sıqılsız tiriyekshi ózimizdiń molla, awıldaǵı Dosım suwpı usaǵanlar kóz aldıma elesledi. Olardı men báledey kórdim.

Hayt tarqadı. Erteńine azan menen men meshitke bardım, hesh bir bala kelmepti. Molla da joq. Men ishki esikten kirip dálizge óttim. Sasıq iyis murnımdı jarıp baratır. Oqıwxananıń qarsı aldındaǵı ójirege qarasam, bawırsaq, sozban qırmanday bolıp úyilip tur. Iyis kúni pisirilgenlerdiń bári usıkaraǵa ákelingen be – dep oyladım. Esikti ashıp qoyıp, dálizdiń qarańǵı tór betine qarasam, qoy, eshkiniń, maldıń terileri úyilip tur. Sasıp turǵan solar eken.

Júregim háwlirip ura basladı. Bul nesi? Yamasa urılardıc aparıwǵa jer taba almay ákelip qoyǵanı ma? – dep te oylandım.

Barlastırıńqırap qarasam, terilerdic ishinde úsh kúnliktegi qurbanlıqqa soyılǵan sholaq sıyırımnıń terisi de bar. Kózime ottay basıldı. Kózimdi jasawratıp, terini qushaqlap aldım.

Urılardıń birewi turǵan joq pa dep, tum-tusımdı, ójirelerdi, mektepxananı barlastırdım. Terilerdiń astına jasırınıp jatır ma dep te oyladım, hesh kim sezilmedi.

Dárhal mollanıń úyine qaray juwırdım, xalıqlap mollanıń úyine qaray juwırıp barsam, molla terlep shay iship otır eken, úreyi ushıp qorqıp ketti.

– Taqsır, urılar meshitke kóp teriler, bawırsaqlar úyip qoyıptı, – dedim. Molla dáslep «urılar» degege túsin buzıp, úreyin ushırsa da, sonıń ala shaqaqlap kúldi. Men taǵı da sózimdi dawam etip:

– Terilerdiń ishinde biziń sholaq sıyırdıń da terisi bar, – dedim. Ol birazdan soń kúlkisin basıp – ol terilerdiń bári mollaniki ǵoy, bádbaq. Ana kúngi qurbanlıqqa soyılǵan terilerdiń bári mollaǵa tiyisli ekenin elege shekem bilmeyseń be? Tur, meshitke bar – dep jekirindi. Men súyretilip úyden shıqtım.

Sonsha teri, sonsha bawırsaq, degenge jańa túsindim. Urlamay-aq kórsetip alǵan urı eken ǵoy, dep juwmaqqa keldim. Mektepxanaǵa kelsem, bes-altı bala kelgen eken.

Esim de kelipti. Men oǵan bolǵan awhaldı aytıp olarǵa qarap tursam, mollaǵa túsirimniń ózi hám kóp eken. Onı esaplap ta bolmaydı. Atı kóp alımlar zákát, úsir, kewsen, sadaqa, jumalıq, – dey bergenimde birew, túrli «súrege» túskendegi payǵazını ne qılasań – dedi. Ekinshi birew: «tábette tabaq, ızazada ılaq, quranda qoy» aparıwdı qáyteseń, – dedi. Úshinshi birew – haytlıq pulı, otın hám shıpta pulı, hátteki, toy bolsa da, onı sıylaw kerek ǵoy, – dedi. Esim gijine berip, – toydaǵı toyǵanına qanaatlanbay, barlıq terilerdi alǵanında qáyteseń, – dedi, ol taǵı sózin dawam etip.

Esaplap qarasań, hár bir xalayıq ómirińshe tapqanınıń kópshiligin mollaǵa ótkerip otırıw kerek eken, – dedi. Onıń júzleri jarqırap, kózleri ottay jandı. Men: – awa, solay eken, – dedim.

Molla da kelip, kúndegi sabaq baslandı.