Молла азанғы шайдың изин бизлер сәскеликтен шығып келгенде ғана ишип болып, тирийеги қонды ма, әйтеўир, дастығының үстинде шығанақлап, мүлгип отыр. Ҳәр ўақытта «әўип» деп кекирип те қояды, балалар ғаўырласып, оқып отыр. Ҳәтте, алақанның орнындай ғана жерге түсип турған күнниң жақтысы да жоғалды. Күнниң шуўағын намаз оқылатуғын жайдың әйўаны тасалады. Мектепхананың иши бурынғысынан бетер қараўытып, әтирапты қараңғылық басқандай болды.

Бир мәҳәлде сыртқы есик ашылып, Ернияз ағай кирип келди. Оның қабағы исик, көзи жылаў менен қызарған, денесин қапалық жайлаған. Ол қол қаўсырып, жыламсыраған даўысы менен көзинен аққан жасына қарамастан: – бизиң бала қазаланып еди, соған намаз оқыўыңызды сорайман, – деп зорға айтты да, кейнинен бурыла берип шығып кетти. Молла отырысын бузбай, бир керилип, еснеп қойды да, отыра берди. Бизлер Ернияз ағайдың қапаланған түрин көз алдымызға елеслетип, оның қайғысын өз ара бөлискендей болдық.

Усының менен оның үш баласы өлгени, өткен жылы меннен киширек 6 – 7 жасар баласы да өлди. Онда да молланы талай мәртебе шақырып, дем салдырып, дуўалар алып еди. Ол баласының өлимине маңлайындағы жалғыз сыйырын сатып зорға дегенде жаназасын оқытып, қуран шығартып еди. Мине, енди ол күйиктиң үстине бул күйик ҳәм жоқшылық – бул аўҳалға түскен өлимшилик оны әбден қапаландырып, жүзин төмен қаратқаны. Бизлер буны сездик те, қапалығымыз бенен отыра бердик.

Ернияз аға аўылдағы сақшы, күтә гедей адам.

Жақында ғана молланың дем салып, «ийшалла, тәўир болады, ҳеш нәрсе емес» дегенин ядқа түсиргендей болдық. Бирақ, баланың тәўир болмаўы былай турсын, оның өлип қалыўы, молла сөзлериниң ыраслығы қайда? – деген ойға да келтирди. Буның үстине «жаназаға» деп кеткенине бираз ўақ болса да, елеге шекем қәтерсиз отырыўы бизлерди шубҳаландырды. Бул аўҳал Ернияз ағайдың жоқшылық турмысында-аў! – деп ойлайман, деди Есим. Оның көзи жарқырап, нур шашып турды. – Болмаса, жақында, өзлерине белгили, Ешшан байдың қызы өлипти дегенде, бунын қабырғасы қайысып қыйналып, дәрҳал кетиў менен болып еди. Мине, көрмейсизлер ме отырғанын, – деди сөзин даўам етип.

Усы отырыста молла көп ўақ мүлгип отырды. Бир мәҳәлде жаназаға шақырып кеткенлиги есине түсти де, әйтеўир, шоршып оянды да, ширенген түри менен еснеп, орнынан түргелди, илажсыздан барыўға мәжбүр болды.

Бизлер молланың тезирек кеткенин тилеп, өтирикке көз абай етип, қатты бақырысып оқыдық. Молла қуманын алып дәретханаға кетти. Молланың кетиўин асығып күтип отырған қәлпе де қолына шыбықты алып, «оқыңлар» деп өтириктен бақырып қояды. Бизлер оннан бетер бақырысты күшейттик. Гейпаралары арасында бақырысып қосық та айтып отыр.

Молла бираздан соң дәрет алып, қайтып келди. Басын ораған белбеўи менен бетин сыпырып, ол-пулын жыйыстыра баслады. Белин буўып, басына телпегин кийип, қолына ҳасасын алып, кетиўге айналды, геўишин кийип атырып қәлпеге қарады да:

– Сен балаларды тежеп оқыт. Егер мен кешиксем, тап күн шаңқай түс болғанша оқыт та, жуўап бер, – деп шығып кетти.

Қәлпе қолына шыбықты алып: оқыңлар, – деп молланың орнына барып отырды. Бизлер онша қәлпеден қорқпасақ та молла кете қойған жоқ шығар, – деп ғаўырлымызды пәсейтпедик. Қәлпе қолындағы шыбығы менен әстәқырын есикке жуўырып барып, молланың кеткен-кетпегенин сығалады. Молла бизлердиң өзи жоқта не қылатуғынымызды сезетуғын еди. Ўақтын-ўақтын усындай кетип қалған болып, сыртқы есик артында тыңлап турғанын талай көргенбиз.

Бир күни садақаға барыўға кетип есик артында аңлып турған да қойған. Онда бизлер ойынның изинен ҳәр нәрсени айтысып, Есим, молла ҳаққындағы балалардың шығарған:

Молла-молла монтықты,

Тасбақадан қорқыпты,

Аўзы-басы қыйсайып,

Өтирик айтып шоршыпты.

Молла қурсын онбаған,

Ҳасла көзи тоймаған,

Пул толса да қалтаға,

Садақа деп зарлаған, –

деген қосығын айтты ҳәм тағы молла, елти ҳаққындағы көп қызық бәйитлерди айтысып, бизлер ишек-силемиз қатып отыр едик, бир ўақытта молла есикти бирден ашып жиберип, қәҳәрленип келди де, сулайтып ура баслады. Әсиресе, Есимди аўдарып урған еди.

Мине, усындай тағы молла аңлып тур ма, жоқ па, – деп қәлпениң аңлып турғаны еди. Ол әсте-ақырын есикти ашып көрди.

Ақыры, молланың анық кеткенин билип, мардамсып, кеўили көтериңки турды. Бизлер онын бет әпшеринен-ақ молланың кеткенлигин сездик. Тикленип, демимизди еркин алдық. Сөйткенинше болмай-ақ:

– Дәслеп маңлай шертпек, – деп бақырды қәлпе. Соннан соң бизлер бес-алты бала бир төбе болып ойынды басладық. Маңлайға шертилип атыр. Гейпаралары маңлайға шертиўдиң орнына, маңлайға нуқып та жибереди.

Бираздан сон қәлпе: – енди қошқаршақ. Ҳәр ким өз қошқарын тапсын, – деп бақырып, қәлпениң өзи дәслеп Генжебайға асылды. Қәне, ким бизиң «қошқар» менен «қошқар» урыстырады, – деп ортаға шықты. Буған Абдулла Нуранды шығарды. «Қошқарлар» дүгисип атыр. Үш-төрт мәртебеғе шекем екеўи де шыдасты. Алды менен Генжебай қайтты. Басын услап жылады. Нуранның да мийи айланып, жылаўға аз қалып тур. Булардан басқа да дүгисип атырғанлар бар. Бул ойыннан соң гүрес болатуғын болды. Қәлпе менен Абылла екеўи «хан» тикленди. Бизлер екеў ара гелле-гелесип турдық. Балалардың барлығы екиге бөлинип гүрес басланды. Абылла тәрепи басым бола берди. Ең ақырында Есимге қәлпениң өзи шықты. Есим қәлпени де астына былғап басты. Қәлпениң оған қәҳәри келип жылап, Есим менеи ыраслап төбелести. Қәлпе шарбаялық етип, Есимниң бетин тырнап жара қылды. Усы ўақта топа-торыстан есик ашылып, молла кирди. Мектепхананың иши суў сепкендей жым-жырт болып ҳәр ким жайлы-жайына отыра қалысты. Ҳәммениң соңында көз жасы көл болып, қәлпе түргелди.

Молланын көзи тасырайып, уясынан шығып кетти. Еңкейип оқып атырған балаларға қарап, оннан соң шыбықлардын ишинен сайлап биреўин алды. Солығын баса алмай отырған қәлпеге қарап:

– Қәне, бул не, бәдбақлар, – деди. Қәлпе егил-тегил жылап:

– Анаў Есим урды, – деп мыңғырлағаннан басқа ҳеш нәрсе айта алмады.

Балалардың бәринен де ойнағаны, қәлпениц өзиниң бас болғаны, Есимнен таяқ жегени ҳаққында айтылған сөзлер босқа кетти. Дәслеп балаларды да бир неше мәртебе урып шықты. – Ҳә, пәлекет урғанлар, – деп қарғап та қойды. – Сөйтип, сен, Есим екеўиңиз қаласаңлар, деди маған. Балаларға: – барың, жуўап, – деди. Қәлпе сүйретилип орнынан турып, көзиниң қыйығы менен бизлерди шолды да, тез-тез басып мақсетине жеткендей масайрап баратыр.

Молла бизлердиң сыртымыздан илип кетти. Бизлер жата бердик. Түс аўып, балалар да оқыўға қайтып келди. Түстен кейинги оқыўды питкерип кеште ғана кеттик.

Molla azanǵı shaydıń izin bizler sáskelikten shıǵıp kelgende ǵana iship bolıp, tiriyegi qondı ma, áytewir, dastıǵınıń ústinde shıǵanaqlap, múlgip otır. Hár waqıtta «áwip» dep kekirip te qoyadı, balalar ǵawırlasıp, oqıp otır. Hátte, alaqannıń ornınday ǵana jerge túsip turǵan kúnniń jaqtısı da joǵaldı. Kúnniń shuwaǵın namaz oqılatuǵın jaydıń áywanı tasaladı. Mektepxananıń ishi burınǵısınan beter qarawıtıp, átiraptı qarańǵılıq basqanday boldı.

Bir máhálde sırtqı esik ashılıp, Erniyaz aǵay kirip keldi. Onıń qabaǵı isik, kózi jılaw menen qızarǵan, denesin qapalıq jaylaǵan. Ol qol qawsırıp, jılamsıraǵan dawısı menen kózinen aqqan jasına qaramastan: – biziń bala qazalanıp edi, soǵan namaz oqıwıńızdı sorayman, – dep zorǵa ayttı da, keyninen burıla berip shıǵıp ketti. Molla otırısın buzbay, bir kerilip, esnep qoydı da, otıra berdi. Bizler Erniyaz aǵaydıń qapalanǵan túrin kóz aldımızǵa elesletip, onıń qayǵısın óz ara bóliskendey boldıq.

Usınıń menen onıń úsh balası ólgeni, ótken jılı mennen kishirek 6 – 7 jasar balası da óldi. Onda da mollanı talay mártebe shaqırıp, dem saldırıp, duwalar alıp edi. Ol balasınıń ólimine mańlayındaǵı jalǵız sıyırın satıp zorǵa degende janazasın oqıtıp, quran shıǵartıp edi. Mine, endi ol kúyiktiń ústine bul kúyik hám joqshılıq – bul awhalǵa túsken ólimshilik onı ábden qapalandırıp, júzin tómen qaratqanı. Bizler bunı sezdik te, qapalıǵımız benen otıra berdik.

Erniyaz aǵa awıldaǵı saqshı, kútá gedey adam.

Jaqında ǵana mollanıń dem salıp, «iyshalla, táwir boladı, hesh nárse emes» degenin yadqa túsirgendey boldıq. Biraq, balanıń táwir bolmawı bılay tursın, onıń ólip qalıwı, molla sózleriniń ıraslıǵı qayda? – degen oyǵa da keltirdi. Bunıń ústine «janazaǵa» dep ketkenine biraz waq bolsa da, elege shekem qátersiz otırıwı bizlerdi shubhalandırdı. Bul awhal Erniyaz aǵaydıń joqshılıq turmısında-aw! – dep oylayman, dedi Esim. Onıń kózi jarqırap, nur shashıp turdı. – Bolmasa, jaqında, ózlerine belgili, Eshshan baydıń qızı ólipti degende, bunın qabırǵası qayısıp qıynalıp, dárhal ketiw menen bolıp edi. Mine, kórmeysizler me otırǵanın, – dedi sózin dawam etip.

Usı otırısta molla kóp waq múlgip otırdı. Bir máhálde janazaǵa shaqırıp ketkenligi esine tústi de, áytewir, shorshıp oyandı da, shirengen túri menen esnep, ornınan túrgeldi, ilajsızdan barıwǵa májbúr boldı.

Bizler mollanıń tezirek ketkenin tilep, ótirikke kóz abay etip, qattı baqırısıp oqıdıq. Molla qumanın alıp dáretxanaǵa ketti. Mollanıń ketiwin asıǵıp kútip otırǵan qálpe de qolına shıbıqtı alıp, «oqıńlar» dep ótirikten baqırıp qoyadı. Bizler onnan beter baqırıstı kúsheyttik. Geyparaları arasında baqırısıp qosıq ta aytıp otır.

Molla birazdan soń dáret alıp, qaytıp keldi. Basın oraǵan belbewi menen betin sıpırıp, ol-pulın jıyıstıra basladı. Belin buwıp, basına telpegin kiyip, qolına hasasın alıp, ketiwge aynaldı, gewishin kiyip atırıp qálpege qaradı da:

– Sen balalardı tejep oqıt. Eger men keshiksem, tap kún shańqay tús bolǵansha oqıt ta, juwap ber, – dep shıǵıp ketti.

Qálpe qolına shıbıqtı alıp: oqıńlar, – dep mollanıń ornına barıp otırdı. Bizler onsha qálpeden qorqpasaq ta molla kete qoyǵan joq shıǵar, – dep ǵawırlımızdı páseytpedik. Qálpe qolındaǵı shıbıǵı menen ástáqırın esikke juwırıp barıp, mollanıń ketken-ketpegenin sıǵaladı. Molla bizlerdiń ózi joqta ne qılatuǵınımızdı sezetuǵın edi. Waqtın-waqtın usınday ketip qalǵan bolıp, sırtqı esik artında tıńlap turǵanın talay kórgenbiz.

Bir kúni sadaqaǵa barıwǵa ketip esik artında ańlıp turǵan da qoyǵan. Onda bizler oyınnıń izinen hár nárseni aytısıp, Esim, molla haqqındaǵı balalardıń shıǵarǵan:

Molla-molla montıqtı,

Tasbaqadan qorqıptı,

Awzı-bası qıysayıp,

Ótirik aytıp shorshıptı.

Molla qursın onbaǵan,

Hasla kózi toymaǵan,

Pul tolsa da qaltaǵa,

Sadaqa dep zarlaǵan, –

degen qosıǵın ayttı hám taǵı molla, elti haqqındaǵı kóp qızıq báyitlerdi aytısıp, bizler ishek-silemiz qatıp otır edik, bir waqıtta molla esikti birden ashıp jiberip, qáhárlenip keldi de, sulaytıp ura basladı. Ásirese, Esimdi awdarıp urǵan edi.

Mine, usınday taǵı molla ańlıp tur ma, joq pa, – dep qálpeniń ańlıp turǵanı edi. Ol áste-aqırın esikti ashıp kórdi.

Aqırı, mollanıń anıq ketkenin bilip, mardamsıp, kewili kóterińki turdı. Bizler onın bet ápsherinen-aq mollanıń ketkenligin sezdik. Tiklenip, demimizdi erkin aldıq. Sóytkeninshe bolmay-aq:

– Dáslep mańlay shertpek, – dep baqırdı qálpe. Sonnan soń bizler bes-altı bala bir tóbe bolıp oyındı basladıq. Mańlayǵa shertilip atır. Geyparaları mańlayǵa shertiwdiń ornına, mańlayǵa nuqıp ta jiberedi.

Birazdan son qálpe: – endi qoshqarshaq. Hár kim óz qoshqarın tapsın, – dep baqırıp, qálpeniń ózi dáslep Genjebayǵa asıldı. Qáne, kim biziń «qoshqar» menen «qoshqar» urıstıradı, – dep ortaǵa shıqtı. Buǵan Abdulla Nurandı shıǵardı. «Qoshqarlar» dúgisip atır. Úsh-tórt mártebeǵe shekem ekewi de shıdastı. Aldı menen Genjebay qayttı. Basın uslap jıladı. Nurannıń da miyi aylanıp, jılawǵa az qalıp tur. Bulardan basqa da dúgisip atırǵanlar bar. Bul oyınnan soń gúres bolatuǵın boldı. Qálpe menen Abılla ekewi «xan» tiklendi. Bizler ekew ara gelle-gelesip turdıq. Balalardıń barlıǵı ekige bólinip gúres baslandı. Abılla tárepi basım bola berdi. Eń aqırında Esimge qálpeniń ózi shıqtı. Esim qálpeni de astına bılǵap bastı. Qálpeniń oǵan qáhári kelip jılap, Esim menei ıraslap tóbelesti. Qálpe sharbayalıq etip, Esimniń betin tırnap jara qıldı. Usı waqta topa-torıstan esik ashılıp, molla kirdi. Mektepxananıń ishi suw sepkendey jım-jırt bolıp hár kim jaylı-jayına otıra qalıstı. Hámmeniń sońında kóz jası kól bolıp, qálpe túrgeldi.

Mollanın kózi tasırayıp, uyasınan shıǵıp ketti. Eńkeyip oqıp atırǵan balalarǵa qarap, onnan soń shıbıqlardın ishinen saylap birewin aldı. Solıǵın basa almay otırǵan qálpege qarap:

– Qáne, bul ne, bádbaqlar, – dedi. Qálpe egil-tegil jılap:

– Anaw Esim urdı, – dep mıńǵırlaǵannan basqa hesh nárse ayta almadı.

Balalardıń bárinen de oynaǵanı, qálpenic óziniń bas bolǵanı, Esimnen tayaq jegeni haqqında aytılǵan sózler bosqa ketti. Dáslep balalardı da bir neshe mártebe urıp shıqtı. – Há, páleket urǵanlar, – dep qarǵap ta qoydı. – Sóytip, sen, Esim ekewińiz qalasańlar, dedi maǵan. Balalarǵa: – barıń, juwap, – dedi. Qálpe súyretilip ornınan turıp, kóziniń qıyıǵı menen bizlerdi sholdı da, tez-tez basıp maqsetine jetkendey masayrap baratır.

Molla bizlerdiń sırtımızdan ilip ketti. Bizler jata berdik. Tús awıp, balalar da oqıwǵa qaytıp keldi. Tústen keyingi oqıwdı pitkerip keshte ǵana kettik.