Сәўирдиң самалы есип, жаптың музлары ерип, тереклер бөртсе де, суўық қыстың ҳазары толық кетип, бәҳәр паслы болып кете қойған жоқ. Журт қыс кийимин тасламаған, қысқы өжиреден шықпаған, қара үйдиң қысқы жабыўлары алынбаған. Жер батпақ. Көшедеги ылайдан адам жүргисиз. Қора-қопсыға асылып, өлдим-талдым дегенде мешитке зорға жетемиз.

Бир жыңғылды сүйреп, зорға дегенде мешиттиң сыртқы қапысынан киргизип, әйўандағы отын қоятуғын мүйешке қойдым. Маңлайдан терди сыпырып турсам, үйинен молла шығып келе берди. Мениң отын әкелип турғанымды көрип:

– Ҳә, бәдбақ доңыз, бир ҳәптеден бермаған алып келгениң усы ма, ҳеш болмаса, тәўир етип томар да алып келмейсең, – деп жекирди де оқыўханаға кирип кетти. Мен де кирип, орныма отырып, сабағымды оқый бердим.

Молла балаларды көзден еткерип, нәзерин Абыллаға тоқтатып: – Абылла, кел, сабағыңды тыңлат, – деди. Абылла көзи мөлерип, еки бети қызарып, зорға дегенде моллаға қарай қәдем басты. Абылланың бул көринисине «сен сабағыңды билмейсең ғой» деген баҳаны балалар ишинен берип-ақ отыр.

– Еле ежелеп те оқый алмайсаң ғой. Үш күннен берги сабағыңды еле билмейсең, тур, орныңа барып отыр.

Молланың бир жери жақсы, сабақ оқы деп қыстастырса да, сабақ ал деп қыстастырмайды. Сабақты қашан көзди жумып, яд айтып бергендей болғанша, ҳеш үндемейди. Бир сабақтың изинде бир ай жүрсең де елеспеси жоқ. Ал, гейпаралары сабақларын билсе де, билмеген болып отыра беретуғын еди. Ал, гейпаралары сабақты билейин деп қанша зейин салса да, ҳеш билмейди. Тек жер баўырлап парқына түсинбей, ҳәр нәрсени бир ойлап, қуры босқа ыңылдап отыра береди.

Мен де мектепке келместен бурын оқыўға күтә қызығып жүретуғын едим. Усы күни оқып жүргенимде дүзде балалардан еситип, биразын билетуғын едим. «Мектепке барсам, бәрин билемен ғой, зейин салып оқыйман ғой» – деп ойлайтуғын едим. Бирақ, олай болып шықпады. Мешитке келгеннен соң көп узамай-ақ зериктим, молланы бәледей жеккөретуғын болдым. Оқып жатып түрли бәлелерди ядыма түсиремен. Ақырында, ҳәзир молла шығып кеткей дағы, оннан қала берсе, тезирек кеш болғай дағы, деў менен отыратуғын болдым.

Тап ҳәзир де сол ойлар бирим-бирим ядымда еди. Бираз ўақыт усы отырыста оқып отырдық. Молла да сабақ тыңлаў ушын Абылладан басқаны шақырмады. Бул бизге ҳайран қаларлық ҳеш нәрсе туўдырмады. Неге десеңиз, молланың ойына не түссе соны ислеўи, бир нәрсени баслаўында баслап, кейинине шекем даўам етпей қоя беретуғын әдети еди. Гейде шай ишиў, тамақ жеў ушын үйине кетип те қалады. Я болмаса шай, тирийек қонып, ўақты хош болып отырса, барың, балалар, жуўап, – деп те салатуғын еди. Бул әдетлерин бизлер күтә жақсы көретуғын едик. Бизлер молланың бундай кейпин мудам тилеп отырамыз.

Бир мәҳәлде сырттан есик ашылып, бетин бастырған, қолында емизиўли баласы бар ҳаял кирип, моллаға ийилип сәлем берди. Бул аўыл сақсышы Ернияз ағайдың ҳаялы Гүлпарша жеңгей екен. Молла келатқан балалы ҳаялды көрип, жалбырақлай баслады. Қасына шақырып отырғызды. – Жақынырақ отыра бериң, уялмаң, – деп те қояды. Бираздан соң Гүлпарша жеңгейге қарап:

– Ҳә, Ернияздағы келинбедиңиз, амансыз ба? – деп жымыйды. –Қәне, не арзың бар? – деп сөзин даўам етти. Гүлпарша жеңгей баласының бетин аша берип, – баламның иши өтеди, аралас қан да өтеди, – деди, көзин баласынан айырмастан. Молла балаға нәзерин салып, баланың қатыў қабақларына, солған жүзлерине, тез-тезден дем алысына қарап:

– Ештағымайды. Ийшалла, жазылып кетеди, – деп және бир нәрселерди мыңғырлады. Ол сөзин даўам ете берип: – Балаға ийт тийипти ҳәм ушынып аўырған, – деди де қолына тәсписин алып, бир нәрселерди оқып, – «суф».... деп дем салды. Оқып-оқып қайта-қайта дем салып атыр. Молланың түпириги балаға ҳәм анасынын бетине шашырап тур. Баланың анасы да «уламаның түпиригиниң садағасы кетейин» дегендей әйтеўир нәрселерден ләззет алып отырғандай балқып отыр. Молла дем салып болып, текшеден дәўет қәлемин алып; еки бармақтай қағазға еки-үш түртти де, үш мүйеш етип бүклеп, – мына дуўаны балаңның топпысына тақ. Сөйтип, жети үйдиң ийтаяғына шомылдыр, жети үйдин адамларынан түпирик жыйнап, балаңның беденине жақ. Жети үйден бир шымтымнан ун жыйнап, суўға былғап, басына, арқасына, қарнына, алақанына жағып, ийтке жалат. Ийшалла, тәўир болып кетер, деп жайласып отыра баслады.

Гүлпарша жеңгей қалтасынан бир тартым орамалдың ушына түйилген теңгеси менен моллаға усынды, молла алып, алдына қойып «әўмийин» деп пәтия етти. Бизлер де бойымызды тиклеп, қол көтерип, жүзимизди тоңған қолымыз бенен сыйпадық.

Гүлпарша жеңгей шығып кетти. Молла ол-пулын жыйыстыра баслады. Теңгели орамалды қалтасына салып, бизлерге қарап: – турыңлар, дәўир айтасызлар, – деди.

Күндеги тәртип бойынша олай-пулайды жыйыстырып, орнымыздан турдық. Қол қаўсырып, қуллық етип, молланың аўзынан шыққан ҳәр бир сөзди қақшып алып, даўысымыздың барынша, аяғымызға от басқандай, бақырып турмыз.

Дәўир айтылып болған соң жуўап болды.

Sáwirdiń samalı esip, japtıń muzları erip, terekler bórtse de, suwıq qıstıń hazarı tolıq ketip, báhár paslı bolıp kete qoyǵan joq. Jurt qıs kiyimin taslamaǵan, qısqı ójireden shıqpaǵan, qara úydiń qısqı jabıwları alınbaǵan. Jer batpaq. Kóshedegi ılaydan adam júrgisiz. Qora-qopsıǵa asılıp, óldim-taldım degende meshitke zorǵa jetemiz.

Bir jıńǵıldı súyrep, zorǵa degende meshittiń sırtqı qapısınan kirgizip, áywandaǵı otın qoyatuǵın múyeshke qoydım. Mańlaydan terdi sıpırıp tursam, úyinen molla shıǵıp kele berdi. Meniń otın ákelip turǵanımdı kórip:

– Há, bádbaq dońız, bir hápteden bermaǵan alıp kelgeniń usı ma, hesh bolmasa, táwir etip tomar da alıp kelmeyseń, – dep jekirdi de oqıwxanaǵa kirip ketti. Men de kirip, ornıma otırıp, sabaǵımdı oqıy berdim.

Molla balalardı kózden etkerip, názerin Abıllaǵa toqtatıp: – Abılla, kel, sabaǵıńdı tıńlat, – dedi. Abılla kózi mólerip, eki beti qızarıp, zorǵa degende mollaǵa qaray qádem bastı. Abıllanıń bul kórinisine «sen sabaǵıńdı bilmeyseń ǵoy» degen bahanı balalar ishinen berip-aq otır.

– Ele ejelep te oqıy almaysań ǵoy. Úsh kúnnen bergi sabaǵıńdı ele bilmeyseń, tur, ornıńa barıp otır.

Mollanıń bir jeri jaqsı, sabaq oqı dep qıstastırsa da, sabaq al dep qıstastırmaydı. Sabaqtı qashan kózdi jumıp, yad aytıp bergendey bolǵansha, hesh úndemeydi. Bir sabaqtıń izinde bir ay júrseń de elespesi joq. Al, geyparaları sabaqların bilse de, bilmegen bolıp otıra beretuǵın edi. Al, geyparaları sabaqtı bileyin dep qansha zeyin salsa da, hesh bilmeydi. Tek jer bawırlap parqına túsinbey, hár nárseni bir oylap, qurı bosqa ıńıldap otıra beredi.

Men de mektepke kelmesten burın oqıwǵa kútá qızıǵıp júretuǵın edim. Usı kúni oqıp júrgenimde dúzde balalardan esitip, birazın biletuǵın edim. «Mektepke barsam, bárin bilemen ǵoy, zeyin salıp oqıyman ǵoy» – dep oylaytuǵın edim. Biraq, olay bolıp shıqpadı. Meshitke kelgennen soń kóp uzamay-aq zeriktim, mollanı báledey jekkóretuǵın boldım. Oqıp jatıp túrli bálelerdi yadıma túsiremen. Aqırında, házir molla shıǵıp ketkey daǵı, onnan qala berse, tezirek kesh bolǵay daǵı, dew menen otıratuǵın boldım.

Tap házir de sol oylar birim-birim yadımda edi. Biraz waqıt usı otırısta oqıp otırdıq. Molla da sabaq tıńlaw ushın Abılladan basqanı shaqırmadı. Bul bizge hayran qalarlıq hesh nárse tuwdırmadı. Nege deseńiz, mollanıń oyına ne tússe sonı islewi, bir nárseni baslawında baslap, keyinine shekem dawam etpey qoya beretuǵın ádeti edi. Geyde shay ishiw, tamaq jew ushın úyine ketip te qaladı. Ya bolmasa shay, tiriyek qonıp, waqtı xosh bolıp otırsa, barıń, balalar, juwap, – dep te salatuǵın edi. Bul ádetlerin bizler kútá jaqsı kóretuǵın edik. Bizler mollanıń bunday keypin mudam tilep otıramız.

Bir máhálde sırttan esik ashılıp, betin bastırǵan, qolında emiziwli balası bar hayal kirip, mollaǵa iyilip sálem berdi. Bul awıl saqsıshı Erniyaz aǵaydıń hayalı Gúlparsha jeńgey eken. Molla kelatqan balalı hayaldı kórip, jalbıraqlay basladı. Qasına shaqırıp otırǵızdı. – Jaqınıraq otıra beriń, uyalmań, – dep te qoyadı. Birazdan soń Gúlparsha jeńgeyge qarap:

– Há, Erniyazdaǵı kelinbedińiz, amansız ba? – dep jımıydı. –Qáne, ne arzıń bar? – dep sózin dawam etti. Gúlparsha jeńgey balasınıń betin asha berip, – balamnıń ishi ótedi, aralas qan da ótedi, – dedi, kózin balasınan ayırmastan. Molla balaǵa názerin salıp, balanıń qatıw qabaqlarına, solǵan júzlerine, tez-tezden dem alısına qarap:

– Eshtaǵımaydı. Iyshalla, jazılıp ketedi, – dep jáne bir nárselerdi mıńǵırladı. Ol sózin dawam ete berip: – Balaǵa iyt tiyipti hám ushınıp awırǵan, – dedi de qolına táspisin alıp, bir nárselerdi oqıp, – «suf».... dep dem saldı. Oqıp-oqıp qayta-qayta dem salıp atır. Mollanıń túpirigi balaǵa hám anasının betine shashırap tur. Balanıń anası da «ulamanıń túpiriginiń sadaǵası keteyin» degendey áytewir nárselerden lázzet alıp otırǵanday balqıp otır. Molla dem salıp bolıp, teksheden dáwet qálemin alıp; eki barmaqtay qaǵazǵa eki-úsh túrtti de, úsh múyesh etip búklep, – mına duwanı balańnıń toppısına taq. Sóytip, jeti úydiń iytayaǵına shomıldır, jeti úydin adamlarınan túpirik jıynap, balańnıń bedenine jaq. Jeti úyden bir shımtımnan un jıynap, suwǵa bılǵap, basına, arqasına, qarnına, alaqanına jaǵıp, iytke jalat. Iyshalla, táwir bolıp keter, dep jaylasıp otıra basladı.

Gúlparsha jeńgey qaltasınan bir tartım oramaldıń ushına túyilgen teńgesi menen mollaǵa usındı, molla alıp, aldına qoyıp «áwmiyin» dep pátiya etti. Bizler de boyımızdı tiklep, qol kóterip, júzimizdi tońǵan qolımız benen sıypadıq.

Gúlparsha jeńgey shıǵıp ketti. Molla ol-pulın jıyıstıra basladı. Teńgeli oramaldı qaltasına salıp, bizlerge qarap: – turıńlar, dáwir aytasızlar, – dedi.

Kúndegi tártip boyınsha olay-pulaydı jıyıstırıp, ornımızdan turdıq. Qol qawsırıp, qullıq etip, mollanıń awzınan shıqqan hár bir sózdi qaqshıp alıp, dawısımızdıń barınsha, ayaǵımızǵa ot basqanday, baqırıp turmız.

Dáwir aytılıp bolǵan soń juwap boldı.