– Ҳә, жүўермек қатқыр-аў, турсаң болмай ма, моллаңа кешиктиң ғой! – деген анамның сеси татлы уйқымды бөлди. Ол бундай сөзди тек ашыўы келгенде ғана айтатуғын еди. Анамның ғарғысынан бетер «молла» деген сөзин еситкеннен-ақ, қуйқам жуўлап, уйқым шайдай ашылды. Қорқыныш денемди қаплап турды. Буннан 7-8 күн бурын паллаққа асылғандағы тут шыбықтан тилинген еки аяғым сол қәлпинде маталып жатқандай болып сезилди. Ҳақыйқатында да, аяғымның тиликлери пите қойған жоқ еди. Ақсап зорға жүретуғын едим.

Тыр-тыр қасынып тура басладым. Үй иши қараңғы. Суўық ошаққа қалаған томар лаўлап жанса да, ҳеш жыллылық бермей ҳәм жақтысын шығармай тур. Соның менен қатар, шаңарақтан да жарытыўлы жақты түспейди.

Гөнерген үзиктиң желпилдиси, уўықлардағы қоңыраў сыяқлы салбыраған қурымлардың сессиз қыймылдысы, үйди айналдыра тутылған қамыс қоранын ызылдысы, узыннан-узақ қайғылы бир наманы шертип турғандай еди.

Анам көйлегимди отқа шайлады да, кийиндире баслады. Түргелдим. Шала-шарпы жуўынып, бешпентимди, гүпимди кийип, белбеўимди буўындым. Қурашымды кийдим де, апамнан моллаға жумалық сорадым.

Апам салқын түси менен:

– Ағаңда да пул жоқ еди. Егер ертең базарға мына қозақтағы бөзди тоқып болсам, сатып нобайырақ етип берермиз. Моллаға сөйдеп айта ғой, – деди. Мен молланың жумалықсыз барған балаларды уратуғынын есиме түсирип, мени де бул сапары келистирип урады-аў деп ойладым. Бурынғы қорқыныштың үстине қорқыныш жамалды.

Апам дастурханнан жарты зағараны алып, қойныма тықты, керегеге қыстырыўлы әлиппе жазылған тахтайымды алып берди.

Майданға шықтым. Түнерген аспан қабағын үйип, жерге суўықлық қәҳәрин тигип тур екен.

Мешиттиң сыртқы қапысына киргеннен-ақ бақырысып оқып атырған балалардың ғаўырлысы еситилди.

Сабақтың онша яд емеслиги, әсиресе, жумалықсыз киятқаным кеўлимде корқынышты көбейтти. Жүрегим тез-тез урып, ҳәўлире баслады. Сабағымды бир тәкирар етейин деп, тахтайыма қарамай оқып көрсем «жүм, ҳа»дан басқа ҳәрип есиме түспеди. Бираздан соң ол «хи» деген ҳәрип екен, ядыма зорға түсти. Бир-еки мәртебе тәкирар еттим. Сөйтсе де, қара қайғы басыўда. Илаж жоқ... сөзсиз таяқ жейтуғыным анық деп ойладым. Бирақ, паллаққа аса қоймас деп ойлайман. Ақсаңлап жүргенимди молланың өзи де биледи ғой. Гүпимниң сыртынан томпылдатып бир-еки мәртебе урар да қояр деген қурғақ қыял пайда болды.

Дәлизге кирип, етигимди шештим де, әсте-ақырын оқыўхананың есигин аштым. Майданнан киргенлигим ғой, дәслеп көзим ҳеш нәрсени көрмеди. Төбедеги жалғыз кишкентай ғана пәтиктен басқа жерден жақтылық түспейтуғын болғаннан соң, өжирениң иши күтә қараңғы, бираздан соң темир печьтиң артында еки бети боп-боз, суп-сур болып собырайған узын сары шөгирмесиниң әреби қылшықлары маңлайының жыйрықларын жаўып, шып-шып терге түсип молла отыр екен. Көзди жумып, басын жоқары көтерип, қалғығандай болып отыр, қолындағы тәсписине бир-бирлеп моншақ өткерип, ара-тура аўзын жыбырлатып қояды.

Балалар еле толық келе қоймаған екен, топырақта шөжедей шөғип, дизе бүгип, жер баўырлап кими телпеклериниң қараңғысынан бетлерин де көрсетпей, кими тақыяшаң бешпентлериниң шалғайларын төсеп, жуп-жуқа қыйраның үстинде бүрисип отыр. Жайдың ызғарлығы сонша, ғүзектеги сыбалған сыбаўлар да қыстың еки айы өтпей, түсип қалды. Өжирениң төбеси қап-қара қурым. Пәтик ағашлары оттан шыққан шаладай қап-қара, дийўаллары да ыс. Мүйешлер де тор-тор өрмекшиниң уялары.

Мине, бул биздеги күндеги көринис, яғный, бизиң мектепхана.

Бүгин балалардың сабақ оқыў ғаўырлысы бәлентирек. Балалар ўақты-ўақты басларын көтерип, бой жазып та алалмай отыр, тек сабақларын оқыған болып ғаўырласады. Ал, сабақларын билмейтуғынлар бақырысқа даўыс қосып, тек ыңылдап отыр. Гей биреўлери көзинде батпан ириң, мурынларын қорық-қорық еткизип тартып, даўысын бөлип-бөлип шығарып ыңылдайды. Есикке жақын жердеги отырған Генжебай солығын баса алмай солқылдап, ишинен қыңсылап қояды.

Есикги әсте-ақырын қаўсырдым да күндеги тәртип бойынша еденде турып, қол қаўсырып моллаға қарап:

– Ассалаўма әлейкум,–деп даўыслап сәлем бердим, буйығып отырған молла селк ете түсти. Қабағын үйип, орамалы менен бетиниң терин сыпырып жиберди дағы маған қарай жекиринди:

– Ҳә, бәдбақ. Сенбедиң. Неғып турсаң, ҳәй ешек, доңыз... Алып келген жумалығың да жоқ. Қәне, кел бермаған, – деп алдына шақырды. Тахтайымды алдыма қойып молланың алдына саққа жүгинип отырдым, қуўарған түси менен қулағымнан услады да, шаппат пенен сол жақ шекеме салып жибергенде, көз алдымда от жарқ ете қалып, шекеме шоқ басқандай болды. Ерксиз көзлеримнен моншақ-моншақ жас төгилди.

– Оқы сабағыңды, билермекенсең?–деп басымнан шуқып жибергенде, маңлайым тахтайға барып сарт ете қалды.

Соншалық басымның ғуўлап аўырғанына қарамастан, көздеги жастың сорғалаўы менен тахтайымнан сабағымды излей басладым. Албырағаным сонша, есиме сабағымның бир де биреўи түспей, қасымдағы бирге ыңылдасып отырған Нуранның «сат, зат, тай, дал» – деген сабағын мыңғырлай бериппен. Оң жақ шекеме тағы бир шаппат шарп ете қалды.

– Тур, жоғал! Ҳә, мийлан, гешше! – деп урысты да, тыныңқырап қалған балаларға – оқыңлар, бәдбақлар! – деп молла урыўға қолайласты. Тут шыбық бир-бирден шырпылдап тийген соң балалар ғаўырласып оқый баслады.

* * *

Көп ўаққа шекем балалардың ғаўырлысына берилип, ҳәр ўақта ғана балаларды көзинен бир шолып қойып, бир нәрселерди оқып атыр. Бара-бара хырәәтқа салып, даўысын шығарыңқырап қояды. Бир мәҳәлде молла өзинен-өзи жин урған кисидей бурынғысынан да бетер даўысын қаттырақ шығарып, бир нәрселерди былдырлап оқыды да, қолындағы тәсписин таслап, жумған көзин ашпастан басын көтерип, әўмийин деди.

Тәртип бойынша балалар геўдесин көтерип Шәрипбай қәлпеден Есимге шекем отырған он бир-он еки бала қолларын жайды. Қәлпе де мурнын таңырайтып, көзин молла қусап тарса жумып, бир нәрселерди айта ернин жыбырлатып, басын жоқары көтерди. Қол көтерген балалар көзлерин ашып отырса да, ҳеш нәрсени сезбей, көрмей де отыр.

Бизлер ҳәрдайым Есимге бир, моллаға бир қарап, Есимниң изин ала сабақ оқып, билмеген кисидей отырабердик. Қол көтермедик. Әўмийин десип, қоллар ийекке тақалды.

Бирақ, бул пәтияның не ҳаққында, кимге бағышланғаны бизлерге белгисиз жумбақ болды. Оның менен қатар, бурыннан-соңғы пәтиялар биреўдиң берген садақасына, балалардың көптен-көптен әкелген жумалықларына ямаса балалар арасында таза сүреге түскенде әкелетуғын пайғазысына байланыслы еди. Яғный, усы тақлетте әкелинген нәрселерди алып, қуран оқыйтуғын еди. Соған қосыла бизлер де «Әўмийин» деп қол көтериўге тийисли едик. Бундай нәрселер тез-тез биреўи болмаса, биреўи болып тура беретуғын еди. Ал, бул пәтия булардан өзгеше.

«Әумийин, аўлакбер» айтылып молла көзин ашып, тум-тусқа көз жиберди. Қәлпе дәрриў моллаға жалт қа- рап:

– Тақсыр, Есимнен баслап аржағы қол көтермеди, – деди.

– Бәдбақлар, соныңдай пәтиялардан ҳәм қалыўға болар ма. Әулийе-әнбияларымыздың, патшайымның әрўағына оқылған пәтия, – деди тут шыбықты көтерип. Есимнен баслап ура баслады ҳәм жекиринип урысты.

– Алыңлар паллақты, дегеннен, Шәрипбай менен Абылла орынларынан ушып турып, дийўалда илиўли турған еки паллақты алды.

Шыбықларының сыныўына қарамастан, бири сынса, таяр турған екинши шыбықты алып, табанларға шырпылдатып урып атыр. Урыўшылар Шәрипбай қәлпе, Абылла, еки паллақта еки баладан төрт бала, паллақтың еки жағынан қысып услап тур. Әсиресе, Есимниң аяғына көбирек ҳәм пәтлирек урылды. Молла есикке қарап:

– Ҳә, ешек, доңыз. Бәлениң бәрин усы баслайды, – деп зақылдап отырды. Көзден аққан ыссы жаслар, табанды тилип ашыў азары жанға батып, адам баласының жаны ашығандай шуўлаған, қыңсылап жылаўлар сол пәтияға қосылмаған он биримизден де көп ўаққа шекем даўам етти. Бизлерди сәскеликке де жибермеди. Ҳақыйқатында, бул отырыста сәскеликке шығып, үйге барып аўқат жеп қайтқандай ҳеш дәрман жоқ еди. Ҳәттеки, майданлап келиў де күш болды.

* * *

Балалар сәскеликтен келип, сабақларын оқып атыр еди, бир мәҳәлде сыртқы есик ашылып, бир адам кирип келе берди. Ол ғарры екен, ақлық баласы Сейтжанды моллаға берейин деп жетеклеп киятырса керек, ишке кирип, жамаў-жамаў геўишин шешти де, моллаға қарап ийилип сәлем берди. Молла Айтым ғаррының бала жетелеп киятырғанын көргеннен-ақ жыйынып, өйер-бүйерин дүзестирип, Айтым ғаррыға қарап, сәлемин алды.

Сейтжан атасына тығылып, еки көзи мөлдиреп, гә моллаға, гә балаларға қарайды. Ғарры баласына қарап:

– Қарағым, бар, молланың қолынан ал, – деди. Сейтжан уялған ҳәм қорққан түринде атасын оннан бе- тер қушақлап қолтығындағы дастурханы менен есикке қарады. Молла күлимсиреп ыржаңлап: келе ғой, балам, – деди. Сейтжан оннан бетер атасына тығылып, кейнине қарай берди. Айтым ғарры тағы да: – бар, қарағым, бар, уялмай-ақ қой, бәри де өзиңниң жораларың ғой. Ана Генжебайды көрдиң бе? – деп көрсетти.

Ақыры, болмады. Ғарры дастурханды баласының қолынан өзи алды да, қолынан жетеклеп, моллаға қарай жүрди. Дастурханды молланың алдына қойды да, молланың қолынан алып, саққа жүгинип, пәтия етип отырды. Молла қуран оқыды. Бул сапары бәримиз де қол көтерип, пәтия еттик.

– Тақсыр! – деди Айтым ғарры жөтеле берип, – бул мениң ақлық улым Сейтжан, «ети сизики, сүйеги бизики» – деп қомпаңлап, Сейтжанға бир қарап қойды.

– Баланың жасы жеткен соң моллаға бермек мойнымыздағы қарыз, жарлы-жақыбай адам болған соң, усы ўаққа шекем әкеле алмадық, кеширерсиз, тақсыр. Молла: – күтә бәрекелле, қуда қәлесе «адам» болып шығады. Сейтжанға қарап: бәрекелле, деп суўмаңлап, арасында диний түсиниксиз сөзлерди де келтирип, күлимсиреп қояды.

Оның бул күлимсиреўиниң шексиз өтирик екенин көзиниң шамадан тысқары миләйимсип, мөлдиреўи, ийегиниң қалт-қалт етип, келиссе-келиспесе де, әсиресе, түсиниксиз сөзлерин сапырыстырып сөйлей бериўи анық көрсетип турды.

Артындағы текшеден бир тахтайды Сейтжанға әперип:

– Кел, мына сабақты үйретейин, – деди. Сейтжан атасының сонша айтыўының арқасында зорға дегенде молланың алдына барып, бир дизерлеп отырды.

Молла: – саққа жүгинип, дизерлеп отырасаң, – деп, еки аяғын астына салғызып, Сейтжанның нәзерин тахтаға қаратып, – әлип, бе, те, се – деп еки мәртебе жүритип оқыды да – анаў Генжебайдың қасына барып отыра ғой, – деп тахтаны алып берди.

Айтым ғарры қозғала берип, – жақсы, тақсыр, мен қайтайын, – деп орнынан тура берди де, – ал Сейтжан, ғайрат салып оқый бер, – деп баласына қарады. Сейтжанның көзине жас келип, атасының соңынан жуўырайын деп еди, тағы басылып, төмен қарады. Көзинен мөлт-мөлт жас ағып, отырды.

– Хош болың, тақсыр, – деп ғарры шығып кетти. Молла суўмаң-суўмаң етип ғарры менен хошласып балаларға қарап қойды да, бурынғы қәлпинше шай ишиўин даўам ете берди. Сейтжан сол муңайып отырыўы менен жән-жаққа бир неше рет қарап алды. Бул қап-қараңғы ызғар жайға келип өмиринше көрмеген, билмеген, ойламаған жерлерди көрип, ҳайранлық дәрьясына батып отырды. Қалай да өзин қәпеске түскен палапандай сезди. Ол көп ўаққа шекем ҳәр балаға бир қарап отырды да қойды.

Түс ўақты болды. Күндеги әдетинше молла балаларға: – барың, жуўап,–деди. Молланың бул сөзин еситкенде, жүрегимиз алып ушып, қуўанып, тез-тез, бирим-бирим моллаға қуллық айта салып, асығып-албырап дәлизғе шықтық. Онда апыр-тапыр быған-жыған етиклерди кийип, гүўенлеўли ылақлар жаздырылып, анасына қарай маңырағандай-ақ, мешиттен шығыўымызға үйли-үйимизге қарай жуўырыстық.

Бизлер күнде усы тақлетте тарқасатуғын едик.

– Há, júwermek qatqır-aw, tursań bolmay ma, mollańa keshiktiń ǵoy! – degen anamnıń sesi tatlı uyqımdı bóldi. Ol bunday sózdi tek ashıwı kelgende ǵana aytatuǵın edi. Anamnıń ǵarǵısınan beter «molla» degen sózin esitkennen-aq, quyqam juwlap, uyqım shayday ashıldı. Qorqınısh denemdi qaplap turdı. Bunnan 7-8 kún burın pallaqqa asılǵandaǵı tut shıbıqtan tilingen eki ayaǵım sol qálpinde matalıp jatqanday bolıp sezildi. Haqıyqatında da, ayaǵımnıń tilikleri pite qoyǵan joq edi. Aqsap zorǵa júretuǵın edim.

Tır-tır qasınıp tura basladım. Úy ishi qarańǵı. Suwıq oshaqqa qalaǵan tomar lawlap jansa da, hesh jıllılıq bermey hám jaqtısın shıǵarmay tur. Sonıń menen qatar, shańaraqtan da jarıtıwlı jaqtı túspeydi.

Gónergen úziktiń jelpildisi, uwıqlardaǵı qońıraw sıyaqlı salbıraǵan qurımlardıń sessiz qıymıldısı, úydi aynaldıra tutılǵan qamıs qoranın ızıldısı, uzınnan-uzaq qayǵılı bir namanı shertip turǵanday edi.

Anam kóylegimdi otqa shayladı da, kiyindire basladı. Túrgeldim. Shala-sharpı juwınıp, beshpentimdi, gúpimdi kiyip, belbewimdi buwındım. Qurashımdı kiydim de, apamnan mollaǵa jumalıq soradım.

Apam salqın túsi menen:

– Aǵańda da pul joq edi. Eger erteń bazarǵa mına qozaqtaǵı bózdi toqıp bolsam, satıp nobayıraq etip berermiz. Mollaǵa sóydep ayta ǵoy, – dedi. Men mollanıń jumalıqsız barǵan balalardı uratuǵının esime túsirip, meni de bul saparı kelistirip uradı-aw dep oyladım. Burınǵı qorqınıshtıń ústine qorqınısh jamaldı.

Apam dasturxannan jartı zaǵaranı alıp, qoynıma tıqtı, keregege qıstırıwlı álippe jazılǵan taxtayımdı alıp berdi.

Maydanǵa shıqtım. Túnergen aspan qabaǵın úyip, jerge suwıqlıq qáhárin tigip tur eken.

Meshittiń sırtqı qapısına kirgennen-aq baqırısıp oqıp atırǵan balalardıń ǵawırlısı esitildi.

Sabaqtıń onsha yad emesligi, ásirese, jumalıqsız kiyatqanım kewlimde korqınıshtı kóbeytti. Júregim tez-tez urıp, háwlire basladı. Sabaǵımdı bir tákirar eteyin dep, taxtayıma qaramay oqıp kórsem «júm, ha»dan basqa hárip esime túspedi. Birazdan soń ol «xi» degen hárip eken, yadıma zorǵa tústi. Bir-eki mártebe tákirar ettim. Sóytse de, qara qayǵı basıwda. Ilaj joq... sózsiz tayaq jeytuǵınım anıq dep oyladım. Biraq, pallaqqa asa qoymas dep oylayman. Aqsańlap júrgenimdi mollanıń ózi de biledi ǵoy. Gúpimniń sırtınan tompıldatıp bir-eki mártebe urar da qoyar degen qurǵaq qıyal payda boldı.

Dálizge kirip, etigimdi sheshtim de, áste-aqırın oqıwxananıń esigin ashtım. Maydannan kirgenligim ǵoy, dáslep kózim hesh nárseni kórmedi. Tóbedegi jalǵız kishkentay ǵana pátikten basqa jerden jaqtılıq túspeytuǵın bolǵannan soń, ójireniń ishi kútá qarańǵı, birazdan soń temir pechtiń artında eki beti bop-boz, sup-sur bolıp sobırayǵan uzın sarı shógirmesiniń árebi qılshıqları mańlayınıń jıyrıqların jawıp, shıp-shıp terge túsip molla otır eken. Kózdi jumıp, basın joqarı kóterip, qalǵıǵanday bolıp otır, qolındaǵı táspisine bir-birlep monshaq ótkerip, ara-tura awzın jıbırlatıp qoyadı.

Balalar ele tolıq kele qoymaǵan eken, topıraqta shójedey shóǵip, dize búgip, jer bawırlap kimi telpekleriniń qarańǵısınan betlerin de kórsetpey, kimi taqıyashań beshpentleriniń shalǵayların tósep, jup-juqa qıyranıń ústinde búrisip otır. Jaydıń ızǵarlıǵı sonsha, ǵúzektegi sıbalǵan sıbawlar da qıstıń eki ayı ótpey, túsip qaldı. Ójireniń tóbesi qap-qara qurım. Pátik aǵashları ottan shıqqan shaladay qap-qara, diywalları da ıs. Múyeshler de tor-tor órmekshiniń uyaları.

Mine, bul bizdegi kúndegi kórinis, yaǵnıy, biziń mektepxana.

Búgin balalardıń sabaq oqıw ǵawırlısı bálentirek. Balalar waqtı-waqtı basların kóterip, boy jazıp ta alalmay otır, tek sabaqların oqıǵan bolıp ǵawırlasadı. Al, sabaqların bilmeytuǵınlar baqırısqa dawıs qosıp, tek ıńıldap otır. Gey birewleri kózinde batpan iriń, murınların qorıq-qorıq etkizip tartıp, dawısın bólip-bólip shıǵarıp ıńıldaydı. Esikke jaqın jerdegi otırǵan Genjebay solıǵın basa almay solqıldap, ishinen qıńsılap qoyadı.

Esikgi áste-aqırın qawsırdım da kúndegi tártip boyınsha edende turıp, qol qawsırıp mollaǵa qarap:

– Assalawma áleykum,–dep dawıslap sálem berdim, buyıǵıp otırǵan molla selk ete tústi. Qabaǵın úyip, oramalı menen betiniń terin sıpırıp jiberdi daǵı maǵan qaray jekirindi:

– Há, bádbaq. Senbediń. Neǵıp tursań, háy eshek, dońız... Alıp kelgen jumalıǵıń da joq. Qáne, kel bermaǵan, – dep aldına shaqırdı. Taxtayımdı aldıma qoyıp mollanıń aldına saqqa júginip otırdım, quwarǵan túsi menen qulaǵımnan usladı da, shappat penen sol jaq shekeme salıp jibergende, kóz aldımda ot jarq ete qalıp, shekeme shoq basqanday boldı. Erksiz kózlerimnen monshaq-monshaq jas tógildi.

– Oqı sabaǵıńdı, bilermekenseń?–dep basımnan shuqıp jibergende, mańlayım taxtayǵa barıp sart ete qaldı.

Sonshalıq basımnıń ǵuwlap awırǵanına qaramastan, kózdegi jastıń sorǵalawı menen taxtayımnan sabaǵımdı izley basladım. Albıraǵanım sonsha, esime sabaǵımnıń bir de birewi túspey, qasımdaǵı birge ıńıldasıp otırǵan Nurannıń «sat, zat, tay, dal» – degen sabaǵın mıńǵırlay berippen. Oń jaq shekeme taǵı bir shappat sharp ete qaldı.

– Tur, joǵal! Há, miylan, geshshe! – dep urıstı da, tınıńqırap qalǵan balalarǵa – oqıńlar, bádbaqlar! – dep molla urıwǵa qolaylastı. Tut shıbıq bir-birden shırpıldap tiygen soń balalar ǵawırlasıp oqıy basladı.

* * *

Kóp waqqa shekem balalardıń ǵawırlısına berilip, hár waqta ǵana balalardı kózinen bir sholıp qoyıp, bir nárselerdi oqıp atır. Bara-bara xıráátqa salıp, dawısın shıǵarıńqırap qoyadı. Bir máhálde molla ózinen-ózi jin urǵan kisidey burınǵısınan da beter dawısın qattıraq shıǵarıp, bir nárselerdi bıldırlap oqıdı da, qolındaǵı táspisin taslap, jumǵan kózin ashpastan basın kóterip, áwmiyin dedi.

Tártip boyınsha balalar gewdesin kóterip Sháripbay qálpeden Esimge shekem otırǵan on bir-on eki bala qolların jaydı. Qálpe de murnın tańıraytıp, kózin molla qusap tarsa jumıp, bir nárselerdi ayta ernin jıbırlatıp, basın joqarı kóterdi. Qol kótergen balalar kózlerin ashıp otırsa da, hesh nárseni sezbey, kórmey de otır.

Bizler hárdayım Esimge bir, mollaǵa bir qarap, Esimniń izin ala sabaq oqıp, bilmegen kisidey otıraberdik. Qol kótermedik. Áwmiyin desip, qollar iyekke taqaldı.

Biraq, bul pátiyanıń ne haqqında, kimge baǵıshlanǵanı bizlerge belgisiz jumbaq boldı. Onıń menen qatar, burınnan-sońǵı pátiyalar birewdiń bergen sadaqasına, balalardıń kópten-kópten ákelgen jumalıqlarına yamasa balalar arasında taza súrege túskende ákeletuǵın payǵazısına baylanıslı edi. Yaǵnıy, usı taqlette ákelingen nárselerdi alıp, quran oqıytuǵın edi. Soǵan qosıla bizler de «Áwmiyin» dep qol kóteriwge tiyisli edik. Bunday nárseler tez-tez birewi bolmasa, birewi bolıp tura beretuǵın edi. Al, bul pátiya bulardan ózgeshe.

«Áumiyin, awlakber» aytılıp molla kózin ashıp, tum-tusqa kóz jiberdi. Qálpe dárriw mollaǵa jalt qa- rap:

– Taqsır, Esimnen baslap arjaǵı qol kótermedi, – dedi.

– Bádbaqlar, sonıńday pátiyalardan hám qalıwǵa bolar ma. Áuliye-ánbiyalarımızdıń, patshayımnıń árwaǵına oqılǵan pátiya, – dedi tut shıbıqtı kóterip. Esimnen baslap ura basladı hám jekirinip urıstı.

– Alıńlar pallaqtı, degennen, Sháripbay menen Abılla orınlarınan ushıp turıp, diywalda iliwli turǵan eki pallaqtı aldı.

Shıbıqlarınıń sınıwına qaramastan, biri sınsa, tayar turǵan ekinshi shıbıqtı alıp, tabanlarǵa shırpıldatıp urıp atır. Urıwshılar Sháripbay qálpe, Abılla, eki pallaqta eki baladan tórt bala, pallaqtıń eki jaǵınan qısıp uslap tur. Ásirese, Esimniń ayaǵına kóbirek hám pátlirek urıldı. Molla esikke qarap:

– Há, eshek, dońız. Báleniń bárin usı baslaydı, – dep zaqıldap otırdı. Kózden aqqan ıssı jaslar, tabandı tilip ashıw azarı janǵa batıp, adam balasınıń janı ashıǵanday shuwlaǵan, qıńsılap jılawlar sol pátiyaǵa qosılmaǵan on birimizden de kóp waqqa shekem dawam etti. Bizlerdi sáskelikke de jibermedi. Haqıyqatında, bul otırısta sáskelikke shıǵıp, úyge barıp awqat jep qaytqanday hesh dárman joq edi. Hátteki, maydanlap keliw de kúsh boldı.

* * *

Balalar sáskelikten kelip, sabaqların oqıp atır edi, bir máhálde sırtqı esik ashılıp, bir adam kirip kele berdi. Ol ǵarrı eken, aqlıq balası Seytjandı mollaǵa bereyin dep jeteklep kiyatırsa kerek, ishke kirip, jamaw-jamaw gewishin sheshti de, mollaǵa qarap iyilip sálem berdi. Molla Aytım ǵarrınıń bala jetelep kiyatırǵanın kórgennen-aq jıyınıp, óyer-búyerin dúzestirip, Aytım ǵarrıǵa qarap, sálemin aldı.

Seytjan atasına tıǵılıp, eki kózi móldirep, gá mollaǵa, gá balalarǵa qaraydı. Ǵarrı balasına qarap:

– Qaraǵım, bar, mollanıń qolınan al, – dedi. Seytjan uyalǵan hám qorqqan túrinde atasın onnan be- ter qushaqlap qoltıǵındaǵı dasturxanı menen esikke qaradı. Molla kúlimsirep ırjańlap: kele ǵoy, balam, – dedi. Seytjan onnan beter atasına tıǵılıp, keynine qaray berdi. Aytım ǵarrı taǵı da: – bar, qaraǵım, bar, uyalmay-aq qoy, bári de ózińniń joralarıń ǵoy. Ana Genjebaydı kórdiń be? – dep kórsetti.

Aqırı, bolmadı. Ǵarrı dasturxandı balasınıń qolınan ózi aldı da, qolınan jeteklep, mollaǵa qaray júrdi. Dasturxandı mollanıń aldına qoydı da, mollanıń qolınan alıp, saqqa júginip, pátiya etip otırdı. Molla quran oqıdı. Bul saparı bárimiz de qol kóterip, pátiya ettik.

– Taqsır! – dedi Aytım ǵarrı jótele berip, – bul meniń aqlıq ulım Seytjan, «eti siziki, súyegi biziki» – dep qompańlap, Seytjanǵa bir qarap qoydı.

– Balanıń jası jetken soń mollaǵa bermek moynımızdaǵı qarız, jarlı-jaqıbay adam bolǵan soń, usı waqqa shekem ákele almadıq, keshirersiz, taqsır. Molla: – kútá bárekelle, quda qálese «adam» bolıp shıǵadı. Seytjanǵa qarap: bárekelle, dep suwmańlap, arasında diniy túsiniksiz sózlerdi de keltirip, kúlimsirep qoyadı.

Onıń bul kúlimsirewiniń sheksiz ótirik ekenin kóziniń shamadan tısqarı miláyimsip, móldirewi, iyeginiń qalt-qalt etip, kelisse-kelispese de, ásirese, túsiniksiz sózlerin sapırıstırıp sóyley beriwi anıq kórsetip turdı.

Artındaǵı teksheden bir taxtaydı Seytjanǵa áperip:

– Kel, mına sabaqtı úyreteyin, – dedi. Seytjan atasınıń sonsha aytıwınıń arqasında zorǵa degende mollanıń aldına barıp, bir dizerlep otırdı.

Molla: – saqqa júginip, dizerlep otırasań, – dep, eki ayaǵın astına salǵızıp, Seytjannıń názerin taxtaǵa qaratıp, – álip, be, te, se – dep eki mártebe júritip oqıdı da – anaw Genjebaydıń qasına barıp otıra ǵoy, – dep taxtanı alıp berdi.

Aytım ǵarrı qozǵala berip, – jaqsı, taqsır, men qaytayın, – dep ornınan tura berdi de, – al Seytjan, ǵayrat salıp oqıy ber, – dep balasına qaradı. Seytjannıń kózine jas kelip, atasınıń sońınan juwırayın dep edi, taǵı basılıp, tómen qaradı. Kózinen mólt-mólt jas aǵıp, otırdı.

– Xosh bolıń, taqsır, – dep ǵarrı shıǵıp ketti. Molla suwmań-suwmań etip ǵarrı menen xoshlasıp balalarǵa qarap qoydı da, burınǵı qálpinshe shay ishiwin dawam ete berdi. Seytjan sol muńayıp otırıwı menen ján-jaqqa bir neshe ret qarap aldı. Bul qap-qarańǵı ızǵar jayǵa kelip ómirinshe kórmegen, bilmegen, oylamaǵan jerlerdi kórip, hayranlıq dáryasına batıp otırdı. Qalay da ózin qápeske túsken palapanday sezdi. Ol kóp waqqa shekem hár balaǵa bir qarap otırdı da qoydı.

Tús waqtı boldı. Kúndegi ádetinshe molla balalarǵa: – barıń, juwap,–dedi. Mollanıń bul sózin esitkende, júregimiz alıp ushıp, quwanıp, tez-tez, birim-birim mollaǵa qullıq ayta salıp, asıǵıp-albırap dálizǵe shıqtıq. Onda apır-tapır bıǵan-jıǵan etiklerdi kiyip, gúwenlewli ılaqlar jazdırılıp, anasına qaray mańıraǵanday-aq, meshitten shıǵıwımızǵa úyli-úyimizge qaray juwırıstıq.

Bizler kúnde usı taqlette tarqasatuǵın edik.