Әййем заманда, сол заманның қәдиминде, жетти пайтах ноғайлы елинде. Алаўша деген зулым хан болды. Ели—халық оның сорамында «Қашан бул бәледен қутылар екенбиз?!» деп күнин зорға көрип, тиришилик етти. Соның елинде Ердара деген бий жасады. Бийдиң еки баласы бар еди. Бирисиниң аты Қарры бий: ол Кандехар деген елге қоныс басты. Буның бир баласы болып, атыны Султан батыр дер еди.
Ердара бий басқа бир баласына Қара бий деп ат берди. Қара бийдиң бир баласы болды. Атыy сорасаң Қурбанбек батыр дер еди. Ерлигиниң белгиси: атса мылтық өтпеген шапса қылыш кеспеген.
Қурбанбектиң Мақсым қыз деген қарындасы болды. Сейилханның қызы Мәлийка қубба оның ҳаялы еди. Бу перийзат ҳәм баҳадыр палўан, ҳәм илими де көп нашар болып шықты. Ол алдындағы қырқ жыллықты, кейниндеги қырқ жыллықты оқыўы менен билип турды.
Қурбанбектиң ерлиги асып, ғайраты тасып, ҳәр елге батырлығын билдирип, қас еткенин өлтирип, «Дәўир кимниң дәўири—Қурбанбектиң дәўири, заман кимниң заманы—Қурбанбектиң заманы» болып, тулпарын мейлинше минип, қусты мейлинше салып өмир сүрди. Оннан ҳәтте Алаўша хан да айбьнатуғын еди.
Бир күни Қурбанбек Мәлийка айым менен бирге тесекте жатқанда:

Таң мезгили болғанда.
Батырдың оянар шағында,
«Ғапыл қалма балам»,—деген
Қулаққа саза келеди:
«Әй, Қурбанбек, перзентим,
Тур орныңнан, тур, деймен!
Қанатлы қара тулпарға,
Мақпалдан беллик сал, деймен!
Алдыңа дабыл бөктерип,
Ийиниңе қалқан өңгерип,
Дал бедеўге жем берип,
Қара бийдей атаңнан,
Барып пәтия ал, деймен!
Шейирхан деген патша бар,
Ол залымның кеўилинде,
«Қурбанбекти өлтирип,
Қул қылып ноғай журтыны,
«Алсам», деген ойы бар.
Сен атыңа минегөр,
Ол қалмаққа барагөр,
Жекке өзиң кетегөр,
Жолдас алма жаныңа.
Айтып болдым сөзимди,
Балам, өзиң бил енди».
Қурбанбектей ғош жигит,
Сескенип орнынан турады,
Қанатлы қара тулпарға,
Мақпалдан беллик салады,
Зербаптан терлик салады.
Тулпар атын безентип,
Саўытын кийип алады,
Көк полатқа ғарқ болып,
Қара бийдай атасының,
Алдына барып ғош жигит,
Бүгилип сәлем береди.
Қурбанбектей батырдың,
Қабағынан қар жаўыпты—
Буны көрип Қара бий,
Бийықтыяр болады,
Қурбанбектей баласынан,
«Жол болсын», деп сорады.

—Ата-анаң, балам, болды интизар,
«Перзент» дийип сол кәбаңыз зары-зар,
Мен қарасам айдай болған бетиңе,
Қабағыңнан негедур, балам, қар жаўар.

Сәлем бердиң, келип балам, таң сәҳәр,
Маған айтатуғын қандай арзың бар?
Не себептен келдиң мениң қасыма,
Қайсы журтқа, балам, етерсең қәҳәр?

Сен ялғызсаң ялғаншыда бәҳәрим,
Сени көрип мениң кетти қарарым,
Айта бергил әрманыңды, перзентим,
Қайсы ханның шәҳәрине сапарың?

Сонда Қурбанбек атасынан жуўап сорап, былай деди:

—Он төртимде қолыма алдым әсбәҳән,
Айбатымнан титирер еди жер-жәҳән,
Сәҳәр ўақта хабар берди әрўақлар,
Сапар тарттым елатына Шейирхан.

Ҳәр шәҳәрде сайрар мурғызар,
Ғайрат тасып, болдым бийқарар,
Сапар еттим залым Шейир елине,
Қублағәҳим, хош қал меннен аллияр.

Мен бармасам қалмақлар болар маған қас,
Ғош жигитке аты болады жолдас,
Мен бараман залым қалмақ елине,
«Хош бол та көргенше,—деймен, яры-дос».

- Барғыл, балам, аллияр,
Алла болсын хабардар,
Аман барып саламат,
Саў келгейсең перзентим.
Халқымның кеўли болсын шад, -
Деп атасы сол жерде,
Пәтия берди Султанға.

Батыр Қурбанбек атының басын бурады, аяғын тиллә зәңгиге тиреди. Мақсым қыз қарындасы менен Мәлийка қубба айым «Жол болсын» сорап жақын келеди. Баҳадыр әўели қарындасына былай деди:
— Ата-анадан бирге туўдың меҳрибан,
Сапарым бар залым патша Шейирхан,
Мен бараман сол залымның елине,
Та көргенше хош аллияр, Мақсымжан.

«Аға» дийип сал жигерим зарыў-зар,
Сеннен басқа мени кимлер қайғырар?!
Мен бараман залым қалмақ елине,
Хош бол, қарындасым, хош қал аллияр.

Соң қатынына қарап не дейди:

—Ҳеш солмасын мың гүлиңнен бир гүлиң,
Шекерден мазалы сөйлеген тилиң,
Мен бараман Шейирханның елине,
Хош аллияр та көргенше, сәўдигим.

«Саўаш дийип сайлап миндим әреби ат,
Ҳақ жолына енди қылдым ықтықат,
Сапарым бар залым қалмақ елине,
Та көргенше хош аллияр, перийзат.

Сол гәпти айтқан шағында Қурбанбекке қарап Мәлийка қубба айымның, «Сәўдигим ерим, сеннен қалмаспан», деп, бир жуўап айтқан жери:

—Саған қылдың жалғаншыда ықтықат,
Мәрт өлгенде душпан кеўли болар шад,
Изинде жоқ «ата» дерге бир перзент,
Өлмей қалмас, сеннен мендей перийзат.

Сениң Мақсым атлы қарындасың бар,
Оққа ушсаң патша-ханның қуўанар,
Сениң менен өлсем жоқдур ҳеш әрман,
Бирге қылсам залым қалмаққа сапар?

Атым батыр Мәлийкадай қуббаман,
Сапарым бар болса мениң Шейирхан,
Өлсем жаўда бирге енди қосылып,
Еки дүньяда да қалмас менде ҳеш әрман.

Сол сөзди айтқан мәҳәлинде, қарындасы Мақсым қыз «Мен де кетермен», деп бир сөзи айтты:

—Атым Мақсым, жалғаншыда төремен,
Зия-зулпым бестен таллап өремен,
Сени «батыр», «палўан» дейди, жан аға,
Сол саўашта ғайратыңды көремен.

Жигериңмен, жалғаншыда ҳәм жаның,
Мен нашарман кеўилимде көп әрманым,
Болса сениң менен бирге сапарым,
Ғайратыңды мен, ағажан, көрермен.

Қарындаслы ғош жигиттиң кеўили шад,
Сениң менен минсем сайлап әреби ат,
Алсаң Шейир залым ханның еллерин,
Ғайратыңды көрип қылайын мурад.

Сен кеткенде ағар көзден қанлы жас,
Әрмандаман, болмай қалсам ес-жолдас,
Таслап кетпе жалғыз, аға, мени де,
Ғайратыңды көрип болсын кеўилим хош.

Көрген түси ядына келип толғанса да, «Бириси қарындасым, бириси қатыным, буларсыз боларма мениң жолларым», деп батыр тәўекел қылды: үш атлы болып Шейирхан патшаның елине атланды.

Қурбанбектей баҳадыр,
Минди атының белине,
Шықты қызыл шөлине,
Астына минген тулпарға,
Сол ўақтында «шүў» деди.
«Шүў» дегенде гүўледи,
Толықсып аққан дәрьядай,
Мың тоқсанлық жорғадай,
Қубылып ойнап барады.
Алты күнлик жол жүрди.
Қарсы алдына қараса—
Бир бәлент таў көринди.
Барса таўдың қасына,
«Ал-ҳа-ал!» деген бир даўыс,
«Қайда?» деген бир даўыс,
Өз-өзинен шығады.
Шаң бурқыды ҳаўаға,
Жәҳән кетти қалтырап!!!
Көп дүбирли еситилди.
Алтын баслы ақ кийик,
Ол кийиктиң басында—
Ҳалласланған ақ суңқар.

Сонда кийик жаныўар,
Мойынын атлыға бурады.
Пана билип батырды,
Өзин барып урады.

Батыр «Мени пана билип, өзин урды, мен кийикти азат қылайын», деди де ақ суңқарды атып өлтирди.Соң «Буни ким қуўалап киятыр екен?», деп төрт тәрепке көз салды.
Қарсы алдына қараса—
Қайтпас темир реңли,
Дәў сыяқлы бир жигит,
Аттың басын бурады,
Айбатланып турады.
Қурбанбекке ол қарап,
«Не себептен азат еттиң?!» деп,
Былай жуўапты сорады:

—Ашық болған бул дүньяда зар урар,
Нәмәртлер өзиниң жанын қайғырар,
Бул майданда шөлди гезген жалатай,
Сени нетти бизиң салған ақ суңқар?

Бул майданда азат қылып аңымды,
Не билгениң барды сениң, геллеғар?!
Атым батыр, ялғаншыда бир султан,
Айбатымнан титирер жер менен аспан.

Қутылмағың бул майданда нагүман,
Өз-өзинен дүнья болды саған тар,
Оқып көргил ийманыңды булманда,
Жетпес қазаңа себеп болдың, геллеғар!

Жаныңда бареки бирдей ҳүр жанан,
Ҳәдден асып жүдә болыпсаң бийғам,
Ғайрат болса, қуўатыңды ет маған,
Әрманлы өлмегил майданда, султан.

Сонда Қурбанбек сөйледи,
Сөйлегенде не деди:

—Ал бетиңе қарасам,
Әлий пирге мегзерсең,
Түў сыртыңа қарасам,
Туўған нарға мегзерсең.
Әўелден атыңды айтагөр,
Қайсы бағдың гүлисең?
Сен екенсең шаҳзада адам,
Жылаўында Шәҳимәрдан,
Сениңде жоқты дүньяда адам,
Әдепсизлик пенен сорадың,
Мениң ҳаслы-затымды,
Өзиң атыңды айта бер,
Бийәжел өлмей, жас уғлан.
Қай шәменниң бүлбилисең?

Бул сөзди еситип, батыр бала Қурбанбектиң әдебин туты. Атынан түсти. «Меники қәтелик болған екен жаман айтсам да мениң ҳаслы-затымды жақсы сөз бенен сорады», деп Қурбанбекке қарап, бала батырдың сөйлеп турған жери:

—Айнанайын ағажан,
Ҳаслы-затым сорасаң,
Қандехар деген қала бар,
Аспан менен барабар.
Ол қаланың ишинде,
Қарры бийдей атам бар.
Жети пайтах елинде,
Алаўша ханның халқында,
Емирлан деген жайында,
Қара бий деген бабам бар.
Қара бийдей бабамның,
Жөргегинде бас кескен,
Патшалар менен қас болған,
Пақырлар менен дос болған,
Мәртлигин ҳалыққа билдирген,
Қаст еткенин өлтирген,
Қурбанбек деген ағам бар.
Оны «батыр» дейдилер,
Тағы «палўан» дейдилер.
Сол ағама бараман,
Аўы болса аўлайман,
Даўы болса даўлайман,
Жаўы болса жаўлайман,
Отыны менен киремен,
Күли менен шығаман.
Душпанға отлар жағаман,
Батырлықты, жан аға,
Талаплар қылып бараман.
Қурбанбектей ағамды,
Излеп енди бараман.
Қурбанбектиң иниси,
Атым Султан Қараман.
Алтын тажың басыңда,
Еки арыўың қасыңда.
Садағың аўзы шашақлы,
Атыңның мойны қылшықлы,
Садағыңа шалғаның,
Ләли-жәўҳәр пышақлы,
Аға қайда барасаң?
Сонда
Қурбанбек не деди:
—Айнанайын, жан иним,
Бағ ишинде бүлбилим,
Сағынғаным сен гүлим,
Жалғыз едим дүньяда,
Болдым енди инили,
«Қурбанбек» деген батырың,
«Аға», деген палўаның,
Танысаңыз мен иним.

— Иним, сапарым—Шейирхан қалмақтың елине. «Тахтын тартып алып өлтирсем, пақырларын күлдирсем, залымларын жылатсам, сөйтип закат алып қайтсам, елиме жетсем» деген мақсет пенен баратырман. Сәўдигим менен қарындас ҳәм сен де болсаң мениң менен бирге қалмақ журтына жолдас? Ат қоямыз қалмаққа екеў-ара басма бас. Барар болсаң қалмаққа, атыңа мин қолайлас. Қызығын бирге көрейик. Басшы болып жүрейин, ғайратыңды билейин. Қылышыңнан қанлар шаш! Батырлық деген жаманды, қумарың болса палўанлық, менин менен бол жолдас.
Аға менен ини табысып, төрт көз түўел болды. Төртеўи бир болып тулпардың белине минип, төрт күн тамам жол жүрди, аз ғана емес мол жүрди. Шейирхандай қалмақтың Кесал деген дербенти аспан менен уласып, қарсы алдында көринди. «Тақыртаў» деген таўы бар екени ол дәрбенттиң алдында. Тақыртаўда мәртлер иркилип турады. «Қарындасы мениң сәўдигим! Сизлер нашарсызлар: бизлер дәрбенттен хабар алайық, усы манда сабыр қылың. Қалмақтың қараўылы, болмасын», — деп Қурбанбек еки нашарды таслап, Султан батыр екеўи дәрбентке қарап ат қойды.
Шейирхан қалмақтың дәрбентте қараўыл болып турған төрт батыры бар еди. Бириниң аты—Қодар, екиншисиниң аты—Омар, Үшиншисиниң аты—Саўдар және бириниң аты—Томар. Төрт қалмақ сол ўақлары киятырған еки жигитти көрди. Төртеўи ат қойды, Қанатлы қара тулпарлы Қурбанбекке қарап былайынша абай-сиясат қылды:
— Ҳәй, қара атлы, қара атлы,
Таслап белден полатты!
Тартарсаң бизден азапты!
Тасламасаң полатты,
Көрген күниң қарапты.
Атыңнан түс сен ғумша,
Абирей барда геллеғар!
Бул сөзлерди еситип,
Ат басындай сом жүрек,
Сарайында туўлады,
Жаўды батыр көрген соң,
Жаўға қарап сөйледи:
—Атаңа нәлет, ийт қалмақ!
Аўзы қанлы бөрилер!
Несийбемнен көрермен,
Өлсем шейит боларман,
Өлтирсем ҳәм мен разы.
Усыны айтып Қурбанбек,
Найзаны қолға алады...
Бийжай тийип найзасы,
Қодар деген ол залым,
Атынан сонда қулады.
Султан деген бул бала,
Оны байлап алады.
Омар деген батырға,
Қурбанбек найза салады—
Ол да аттан қулады.
Султан деген бул батыр,
Оны да байлап алады.
Қалды еки батыры...
—Пайтах ханның елинде,
Алаўша ханның шәҳәринде,
Қурбанбек батыр дейдилер,
Әне мениң атымды

Жанымдағы Султанзада деген батыр. Шейирхан деген патшаңа айт: тахтынан түссин, патшалығын тасласын, пақырлықты басласын! Мен үстине бармайын,—деп екеўиниң қулақ мурынларын кесип, атларын тартып алып, оларды жаяўдан-жаяў Шейирхан патшаға қарай айдап қоя берди.
Шейирхан тилла тажы басында, алтмыш еки ҳәмелдары, отыз еки мөҳирдары қасында, алтын тахтың үстинде отыр еди. Патшаның алдына барып, қулақ-мурынлары кесилген батырлары, сум хабарды айтты:
Атланды ноғай беглери!
Жылаўында мен көрдим,
Шәҳимардан пирлери.
Келсе алар қалаңды,
Жетим етип балаңды,
Жорттырар ғарры анаңды.
Бермесең закат, Шейирхан,
Қутылмағың гүманды.
Қалаңды жағып күл қылар.
Жумырықтай кесегиң,
Келиге салып уўатар,
Қәлбирлеринен елетер.
Тахтыңда маймыл ойнатар.
Тили шыққан балаңды,
«Ағам» дийип жылатар.
Төрелериңди аттырар.
Күн көрмеген қызларыңды,
Базарма-базар саттырар.
Қайдағыны таптырар
«Закатың таяр қыл», деймиз,
«Тахтыңнан түсип бар», деймиз,
«Тахтыңнан түсип бармасаң,
Жалғаншының тажжалы,
Қурбанбек деген бул», деймиз,
«Ендигисин, Шейирхан,
Султаным, өзиң бил», деймиз.
Сол ўақта Шейирхан патша «Жаллат!» деп бақырды. Жети жаллат «Ләббай»,—деп ҳәзир болды. «Өтириктен маған жаў келди деп, журтқа басқы берип, мениң елимде Қурбанбектей батыр жоқ па екен?! Ханлығымды писент илмей жаў жағымнан елши болып келген залымларды өлтириңлер!»—деп екеўин жети жаллаттың қолына тапсырды.
Өз-өзинен шоршынып,
Қәддине келмей тырысып,
Сары жығасы дирилдеп,
Көпек ийттей гүрилдеп,
Әскерлерге ақырып,
Жар урдырды қалаға,
Ат шаптырды далаға.
«Ел шетине жаў келди»,—деп,
Аласат қосты сол ўақыт,
Қатын менен балаға.
Залым патша Шейирхан,
Шийрин жанды қыйнады,
Қалада ат ойнатты,
Намазшамның ўақтында,
Қурбанбектиң үстине,
Алты топты сүйретти.
Темир арба ғыйратты,
Аўыр иске айдатты,
Алтын бас қара туў менен,
Қос сырнайды тарттырып,
Нақыраларын қақтырып,
Жер тербелтип толғантты.
Бул әскердиң саны жоқ,
Ақ әлем де көк әлем,
Алшақлап қалмақ жол жүрди.
Таң сарғайып атқанда булар Қурбанбек жатқан таўдың сыртына жақынлады. Сол ўақтында Қурбанбек бийперзентлигине күйинди, кемлик келип, әрўақты яд етип, көзинен жас алды. Көзиниң жасын Султан көрип, буны өзинше пәмлеп, пушайман жеди, «Мен бир батыр излеп келсем, бундай истиң үстинен шыққан екенмен. Қалмаққа өзим атланайын. Жасы үлкен енди рухсат сорайын», деп Қурбанбекке қарап бир сөз айтты:
—Аға, есит мениң айтар зарымды,
Батыр қайғырар ма тәнде жаныны?!
Муңаймағыл жаўды көрип, жан аға.
Қорықсаң бер рухсат мендей балаға?
«Пирим» деп сыйынып ҳәм тутып ядқа,
Мен кирейин, аға, мәртлик урысқа?
Қорқа берме, қалмақлардан қәўип етип,
Саўашымды, аға, қылғыл тамаша.

Сонда турып мәрт Қурбанбек сөйледи:

—Батыр болсаң сыйын жалғыз аллаға,
Жигит болсаң менмен болма дүньяда.
Менмен болған тез жолығар бәлеге,
Қайт кейниңе, иним, келгил тәўбеге!
Менмен болсаң хазан урар гүлиңе.
Жаўға урма меннен бурын сен, иним,
Сен билмейсең бул урыстың илимин.

Сол ўақытта Султаның
Ушқынып, оттай жанады.
Батыр кирди ғайратқа,
Қолын салып полатқа,
Қалмақ залымның әскерин,
Қойдайын қылып айдады.
Таң азаннан ер Султан,
Тозаң салып қалмаққа,
Күн батқанша қырады.
Күнниң батқан ўағында,
«Қаласына қамайын»,—деп,
Ақ туўға атын қояды
Қырқ садақшы қалмағың,
Қырқ ҳасыл зор мерген,
Дәрўазадай сийнеси,
Султан батыр жигитти,
«Омыраўдың тусы», деп
Парлатып оқты атады;
Султан атлы батырдың,
Саўытлары сөтилди,
Бели жайдай бүгилди,
Көзинен жаслар төгилди;
Атының мойнын қушақлап,
Көзиниң жасы моншақлап,
Намазшамның ўақтында,
Қурбанбектиң алдына,
Жер қушақлап жығылды.

Өлерин билип Қурбанбекке қарап толғанып Султан батыр не дейди:
— Бул кеткеннен кетерсең,
Айнанайын, жан аға,
Қандехар деген қала бар,
Аспан менен барабар,
Ол қаланың ишинде,
Қарры бийдей атам бар.
Бозлап шықса алдыңнан,
«Батыр қайда?» дегенде,
«Султан өлди» дейгөрме!
Аязлы күни айналған,
Сәҳәрлер турып оянған,
Қаракөз атлы анам бар,
«Балам қайда» дегенде,
«Султан өлди»: дейгөрме!
Ўай алғаным, алғаным,
Қағып төсек салғаным,
Алла қосқан сәўдигим,
Шийрин деген ярым бар,
Қара шашы жайылып,
Бозлап шықса алдыңнан,
«Батырым қайда?» дегенде,
«Султан өлди», дейгөрме!
Айнанайын андызым,
Маңлайымда қундызым,
Еки дүньядағы шырағым,
Өзи он төрт жасында,
Елгезерхандай балам бар,
Жуўырып келер жаныңа,
«Атамыз қайда?» дегенде,
«Атан өлди», дейгөрме!
Маңлайынан сүйгейсең,
Яд етип мени, ағажан.
Жылатпағыл перзентим...
Қайтты мениң дәўлетим,
Менменлик қылдым, мен таптым,
Жаўға жаман мен шаптым.
Өтер болдым дүньядан,
Разы болғыл, ағажан.
Сол сөзлерди айтып болып Султанның жаны шығып кетти. Қурбанбек батыр «Анадан жекке туўғанжалғыз едим. Ағай-инили болдым, деп қуўанып едим, және қара басым қалдым», деп қапа болып толғанды:

—Атадан жаратсаң төртлерди жарат,
Бири өлсе үши келер басына,
Жалғызды жаратпа, тасларды жарат,
Жалғыз өлсе ким келеди қасына!

Бул сөзди айтып жылай берди зары-зар,
Батырға көринди сонда дүнья тар,
Жерде жатыр өлип иниси,
Көкте ушып жүрди тырналар.

Тулпарына минеди,
Атына минип ғош жигит,
Қалмаққа қарап тартады.
Батыр кирди ғайратқа,
Қолын салды полатқа.
Урыс болды жанды от,
Жағасы алтын берик саўыт,
Саўытына жапқан маўыт,
Сөтилди майдан ишинде;
Қырмызыдай қызыл қан,
Төгилди майдан ишинде.
Залым мерген қалмақлар,
Алады қолға ақ мылтық,—
Қурбанбекти атады!
Атылған мылтық түтининен,
Ай менен күнлер тутылды.
Урыс болды дараша,
Кирди батыр саўашқа,
Урып туўын жығады.
Қалмақты қырды ғош жигит.
Алтыланшы күнинде,
Ерик деген қалаға,
Алдына салып қамады.
Төрт жүз тоқсан төреси,
«Әл аман!» деп шуўлады
Күн көрмеген қызлары,
«Дарыды ма тажжал?» деп,
Терезеден қарады.
Тили шыққан баласы,
«Аға», дейип жылады.
Қалмақлының беглери,
Мойынына пота салады,
Қырқ түйени жетелеп,
Шығып мәрттиң алдына,
«Тахт сеники!» деп жылады.
Ғайыптан келип бар баба,
(Етиги бар ийнинде,
Кисилик жоқ пишинде:
Тислери кетик-кетик,
Аўыз-мурны жүн, қотыр),
Қурбанбекке сөйледи:
—Әй, балам Қурбанбек, тилегимди алсаңыз, бул сапары журтыңызға қайтыңыз. Журтыңызға қайтыўдың кереклигин айтайын. Бириншиден, түсиңде мен саған «Жекке өзиң кете гөр, деп аян бердим. Тыңламадың—еки нашарды ертип өтә кеттиң. Жаныңдағы бир қатын жақсы кеўилли, ал биреўи жаман кеўилли еди. Буның кесири тийди саған. Екиншиден, ярым жолға келгенде тағы биреў менен жолдас болдың. Ол қалмақты шапқанда сен, «Жасы киши бола турып меннен бурын жаўға тийисти», деп тәкаббырлық қылдың иниңе жәрдемге бармадың. Буның да кесири тийди саған. Бул журттан олжа алма, дүнья алма, журтыңа қайт! Жолда ҳеш жерде иркилип тынығыўшы болма! Онда үшинши кесирге тап боласаң, балам.
Бабай етигин арқалап адамларға араласып кетти. Батыр «бул бабаның қәсийети бар», деп, қырқ түйесине қарамай кейнине қайтар болды. Сол ўақытта қалмақлар шуўлады;
—Жигиттиң бир душпаны болса мың дос-яры болады, қырқ түйени алып кетиң.
Қурбанбек қарындасы менен ярының жанына қырқ түйени жетелеп алып барды. Оларға, «Қалмақты қырдым, қырқ түйе закат алдым. Бес күнлик уйқым бар. Сизлер дәрбентте қараўыл болып турың»,—деди.
Қурбанбектиң қатыны турып айтты:
—Тәнекетсем кетермен, бирақ қарындасың менен барып турмайман.
Қурбанбек айтты:
— Сениң жаныңнан кеткениме алты күн болды. «Бир қашқыншы, бир қуўғыншы қалмақ табыла қойса, бир өзим анда кетип дәўран сүрермен», деген ойың бар қусайды.
Сонда Мәлийка қубба;—Сен топырақсаң, адамзатсаң, ал мен болсам—перийзатпан, нурдан жаралған. Мениң сөзиме инанбасаң сениң кеўлиңде шайтан бар. Мен дос болсам да душпан билесең! Ендиги болатуғын ислерди айтпаспан!—деп ант берди.
Сөйтип Мәлийка қубба перийзат Мақсым қызды қасына алып, дәрбент жолға кетти. Дәрбентке барып. Мақсым менен Мәлийка жан-жаққа қарап, бир сааттай турдылар. Анда турып Мақсым қыз айтты:
— Әй, жеңге, бул жерде тура берип не бар? Ағамның қырған өликлерин сейил етип аралап қайтайық?
Жеңгеси айтты:
—Өлиниң руўхы бар, тириниң руўхы бар, қағып кете қоймасын?!
Мақсым қыз:
—Өлиниң руўхы деген не болады, тириниң руўхы деген не болады?—деди.
Мәлийка пери айтты:
— Өлиниң руўхы деген аяғы болады, тириниң руўхы деген баяғы болады.
Мақсым қыз:
— Баяғыны, аяғыны билмеймен мен, аралайман,—деп атының белине минип, өликлерди аралап кетти. Қараса арасында, мойны гүпшектей, жаўырыны қақпақтай болып, бети шарық алмадай жанып, не бир қалмақларың өлиги жатыр. Қалмақ жигитлериниң өликлерин көрип, иши оттай жанып, Мақсым қызға жалғыз ағасы жаўдай көринди: «Буныңдай палўан жигитлерди ағам қырып таслапты... Илая ағам қурысын! Соныңдай жигитлерди зая етипти!». Ағасын қарғап, Мақсым қыздың сөзлерди айтып баратырған жайы:
—Қазанлы астай қайнамаға,
Бедеў тутып байламаға,
Мениң менен ойнамаға,
Биргене қалмақ қоймаған,
Жалғыз ағам қурысын!
Бирге бағқа кирмеге,
Өлгенше дәўран сүрмеге,
Қолымнан шарап ишпеге,
Жиңишке белден қушпаға,
Бирге моншаға түспеге,
Биргене қалмақ қоймаған,
Жалғыз ағам қурысын!
Мениң менен жатпаға,
Шийрин ләбимнен татпаға,
Сәҳәр ўақта оятпаға,
Биргене қалмақ қоймаған,
Жалғыз ағам қурысын!
Қурбанбек ағам жоқ болсын!
Бул гәплерди айтыўдан,
Мақсым атлы сәрбиназ,
Он төрт жасар бота көз,
Ат ойнатып баратыр.
Сансыз өлик көринди.
Ол өликлер ишинде,
Бир-бирине мингескен,
Алты өлик көринди.
Жақын барып қараса,
Алты өликтиң астында,
Бир қалмақты көреди.
Ол қалмақтың тәрийпи:
Бойы барды алты аршын,
Ени барды еки аршын,
Сегизден екен бармағы,
Зәҳәрден еди тырнағы,
Сақалын ғана ол қалмақ,
Инжи менен торлаған,
Еки муртын қайтарып,
Тас төбеден сол залым,
Қазық баў шалып байлаған.
Өзи қара, мурты ақ,
Жаман жүзли бәдирек,
Қалмақлардың патшасы,
Шейирхан деген сол екен,
Ақыр-дүнья бийпаян,
Еңиреди сол жерде шаян,
Излегени табылды!!!
Қолына қамшы алады,
Мақсым деген залым қыз,
Шейирхандай патшаны,
Кериле бере салады.
—Қызыл қанға батыпсаң,
Арзыңды атқа айтыпсаң,
Ким боласаң сен?—деди.

Сонда Шейирхан сөйледи:

—Алла сыйлап жан берген
Бенде сыйлап ас берген,
Шейирхан деген атаң мен.

Сонда қыз және урады,
Ура берип сөйледи:
—Аталары қурысын,
Мақсым деген мен қызға,
Расыңды келегөр!

Сонда Шейирхан сөйледи:
Қызға қарап не деди:
—Сениң менен жатпаға,
Ләбиңниң палын татпаға.
Салланып бағда жүрмеге,
Өлгенше дәўран сүрмеге,
Шейирхан күйеўиң мен едим.

Мақсым қыз сонда сөйледи:
—Расын айтсам мен саған,
Қулақ салып тыңласаң,
Тилегеним сендей хан!

Сонда патша сынайды,
Қайтадан саўал сорады:
—Таўдың басы даралар,
Қасларың жүзге жарасар,
Жалғаншы дәркар дүньяда,
Ағаң дәркәр ма, мен дәркәр ма?

Мақсым қыз сонда сөйледи:
—Таўдың басы енди қар,
Сениңдейин патша деп,
Жасымнан болдым интизар,
Жалғыз ағам қурысын!
Ағам қурысын, сен дәркар!
Көриңлер таўлардың тасын,
Аққан көзимниң жасын,
Жалғыз ағам қурысын!
Ағам қурысын сен жақсы!

Сонда Шейирхан сақалын сыйпап муртларын бурап:—Тоқта, перийзат, саған мен бир сөз айтайын. Сениң ағаң палўан, батыр. Жети жыл урысты үйренген султан. Мен болсам, қырқ шәҳәрди сорайман, сонда да мениңдей патшалардың ағаңа қүдирети келмейди. Ағаңнын дәўранында сениң менен сүре алмас ҳеш ким дәўран,—деди.

Қыз айтты!
— Жалғаншы дүньяда ағамның өлетуғын жери жоқ. Сен хансаң, сенде қырқ кисиниң ақылы бар. Ағам қалай, қай жерде өледи? Соны айт?
Хан ой жиберип айтты:
— Ағаңның бир өлетуғын жери бар. Алты анлық жол барыўы, алты айлық жол—келиўи Зулман деген шәҳәрде үш булақ бар. Булақтың бирине «Абыҳаят», бирине «Абызамзем» ҳәм бирисине «Абыпәлек» деп ат береди. Абыпәлектиң суўынан ишкен адам узақ жасайды. Абыҳаяттың суўынан ишкен адам өзи алпыс жасар болса да жигирма бес жас қәддинде болады. Абызамзем суўынан ишкен адам өмир-өмирине кесел болмайды. Ол булақты сақлап отырған-ҳәзирети Искендердиң бәнт қылып кеткен Қақрап деген дәўи. Ол дәўдиң қасында аждар ҳасы, адам батып өлгендей қара батпағы тағы бар. Излеп барған адамды дәўлери тутып алады, аждарҳасы жутады яки қара батпағына батырады. Соған жиберсең ағаң өлип кетеди, мендей патша менен сениңдей Мақсым қыз сонда ғана мурадына жетеди.
Сол ўақтында Мақсым қыз, «Ағамды не ҳийле менен жиберемен»,—деп суўық демин алды. Патша Мақсым қыздың мойнына қолын салып бетинен сүйип алды.
— Әй, сәўдигим, оннан қапа болма, мен ҳийлесин айтып беремен. Журтыңда адам қарайтуғын молла бар ма? Журтыңда тилеўши ийшан бар ма? Порқан бар ма? Адамларға дәри бериўши тәўип бар ма?
Мақсым қыз:
— Булардың бәри де бар,—деди.
Шейирхан:
— Сен ағаң менен бул сапары кет, журтыңа жет. Барып молла, тәўип, ийшан ҳәм порқанларға пара бер де, «Зулман шәҳәринде Абызамзем, Абыҳаят, Абыпәлек булақлары бар. Солардан суў ишсе, суўына түссе, бул аўырыўына жақсы болады. Болмаса қызың өледи», дегиз. «Атаң ғарры Қарабий инанып, анаң жылар. Қарындасыңның дәртине даўа болар сол булақтан суў алып кел, Қурбанбек»,—деп айтар. Атаңның сөзин сындырмай, ағаң кетер. Алты айда жетер, батпағына батар, дәў тутар, аждарҳасы жутар. Ағаң өлип кетсе, бир жарым жыл арадан өтер. Әскер тартып ноғайлы елге бараман. Алаўша ханды өлтирип, журтыңды арқайын қыларман. Өз журтыма алып келип, сениң менен арқайын дәўран сүрермен. Қайғы қылма, оннан, Мақсым қыз, ақылым сол,—деп қыздың жүзинен жуптан-жуптан сүйип алды.
Бул сөзлерди еситип Мақсым қыз қуўанды. Әдепли, келисим менен атына минии, жеңгесиниң жайына ыңқылдап-сыңқылдап «уҳ» деп жетип келди. Жеңгеси айтты:
— Не болды?
Сонда бийкеши былай жуўап берди:
— Әй, жеңге-ай, өликлердиң ишинде жүрип қағындым ба деймен.
Жеңгеси мысқыллады:
— Олай дегенше «табындым ба» десең болмай ма! Мақсым қыз:
— Өликлерди аралап баратырып көзим уйқыға кетипти, бир түс көрдим. Сол түсимде жорығыл—деп жеңгесин сынап, буны айтып турыпты:

—Айналайын, жеңгежан,
Ат үстинде баратырып,
Әжептәўир түс көрдим:
Алтын тахтың үстинде,
Бир жапалақ қус көрдим;
Қанжығада бас көрдим;
Жол үстинде шарбазар;
Таў үстинде қара нар,
Бозлап турғанын көрдим.
Бул не болар жеңгежан?
Жетмиш болар денеси,
Отыз алты баласы,
Жер жүзинде қан болды,
Топаланлар дарыды,
Бул не болар жеңгежан?
Сонда турып Мәлийка
Мақсым қызға сөйледи,
Түсин жорып не дейди:
—Мен айтайын түсиңди,
Алтын тахтың үстинде,
Ноғайлының тахтына,
Залым ханның мингени;
Қанжығада бас көрсең,
Ноғайлының басына,
Сен шаянның себебинен.
Қара күнниң туўғаны;
Жол үстинде шарбазар—
Сен шаянның себебинен,
Журтларыңды жаў алар;
Таў үстинде қара нар,
Қара бийдей қайнатам
Қалмақлының қолында,
Барып шопан болғаны;
Жетпис болса денеси—
Журтыңды қалмақ қырғаны,
Бир нешени өлтирип,
Ғәриптиң гүлин солдырып,
Күн көрмеген қызларды,
Не бир залым қалмақлар,
Мурты аўзына жабылған,
Ат артына миндирип,
Журтыңнан алып кеткени,
Қанлар қуйып халқыңа.
Мениңдейин жеңгеңиз,
Қалмақлының қолында,
Қылқа постын ийнинде,
Кийиз қалпақ басында,
Тирсегинен жеңи жоқ,
Залымлардың алдында,
Пәйекшиси болғаны.
Сениңдейин Мақсымның,
«Атаның қәдирин билмедиң,
Ағаның қәдирин билмедиң,
Шейирханға шынтлап исенген, қыз бул жорыўға қулақ аспай, уйқылап жатқан ағасын түрткишлеп оята баслады:

—Кеўилиме түсип тур сол ғана әрман,
Көзиңди ашқыл, ўаҳ, уйқыдан, ағажан,
Өлик ийиси аңқып енди барады,
Аўыражақ қарындасың Мақсымжан.

Тайынды бендеге ҳәр жайда бир дәрт,
Дос емести ғош жигитке—қатын жат,
Мен қалсам қия майдан шөллерде,
Душпанларың, аға, болар кеўли шад.

Турғыл, аға, бүгин елге қайтайық,
Ата-анамды көрмей болмайын биймурат,
Мен анамның жақсы көрген қызы едим,
Болмайын бул күни дийдар қыямет.

Батыр туўған Қурбанбек,
Ырғып жайынан турады,
Минип тулпар белине,
Қырқ түйени жетелеп,
Қайтты батыр елине.
Бир неше күн жол жүрип,
Аз ғана емес мол жүрип,
Емирландай жайына,
Саў-саламат келеди.
Ели-халқын жыйдырды,
Отыз туўша сойдырды,
Ашы менен арығын,
Нан, гөш берип тойдырды.
Алып келген дүнья-мал
Қарыны аш кәмбағал,
Ашы менен арыққа,
Тарқатылды бул тойда.
Ели-халқын шад қылып,
Душпанларын мат қылып,
Журтында енди ғош жигит,
Жатып дәўран сүреди.

Бир нешше күн арадан өткен соң, Мақсым қыз «аўырды», Тәўип қоймай қаратты. Порқан қоймай бақтырды. Молла-ийшан қоймай оқытты. Елиниң ийшаны, тәўиби, молласы, менен порқаны—бәри де «Абыҳаяттың суўын ишсе, Абыпәлекке, Абызамземге түссе жақсы болады, болмаса өледи», деп пәтиўа қылды. Атасы Қара бий олардың сөзине инанып, Қурбанбекти сәҳәр ўақта шақырып алып, зарланды:
—Балам болдың он төртинде барқамал,
Сәҳәр ўақта зарланады Мақсымжан,
Шейирхан елине бирге барғанда,
Саўашлықта қарындасың аўырған.

Алып келсең барып Ҳаят суўынан,
Еки дүнья балам, сеннен ырзаман,
Мақсымжан жылар ҳәр сааты зары-зар,
Даўысынан ата-анаң бийқарар.

Буйырыпты ийшан менен моллалар—
Зулманның шәҳәрине қылыңыз сапар,
Келтирмесең Абызамзем суўынан,
Еки дүнья қолым жағаңда болар.

Бул сөзди айтқан ўағында Қурбанбектиң қаны қызып кетти, «Өликлердиң арасында бес күн уйқылап, қарындасыңды аўырыўға шалықтырдың, деп атам меннен көрип тур», деп ойлап, ҳеш кимге хабарласпастан, тулпарын зәртең-зәбертен ертлеп, көк полатқа ғарк болып, «Мәлийка сәўдигим билмей қалсын», деп, кетип баратыр еди, анасы көрип қойды. Қәҳәр менен баратырғанын билип Гежи султанның Қурбанбекке қарап зарланып турғаны:

—Ҳаўа жаўса айдын көллер сел болсын,
Күннен-күнге бул дәўлетиң мол болсын,
Қәҳәрленип миндиң тулпар белине,
Нуры дийдем, жас гөдегим, жол болсын?

Ана жылар «перзент» дийип зары-зар
Сен муңайдың—мен болғанман бийқарар,
Айтып кеткил сапарыңыз қай шәҳәр?
Сапарыңа мен де балам аҳыўзар.

Сонда мәрт Қурбанбек сөйледи:
—Атлар шапты, қаламыздың сыртына,
Табылмады даўа Мақсым дәртине,
Жол болсынды меннен сорасаң, жан ана,
Мен бараман Барса Келмес журтына.

Атлар шаптым бул майданда далаға,
«Перзентим» деп жылай, берме бийҳуўда,
Табылмады ҳеш бир даўа Мақсымға,
Мен бараман Зулман деген қалаға.

Сонда жылап жан а н а с ы зары-зар,
«Кетпей дейип толғанады бийқарар.

—Балам, есит мениң айтқан зарымды,
Бир шаян деп зая қылма жаныңды,
Суўсыныңа ишер сениң қаныңды,
Дәўи менен ҳеш аямас аждары.

Батыр кейнине қарап турса, атасы, «Кетер ме екен?» деп сынап киятыр екен. Қурбанбек буны билип, «Ата разы, алла разы: атамның сөзи жолында шыбындай жаным тасаддық болсын»,деп Зулман шәҳәрине қарап атланды:
Минди аттың белине,
Шықты қызыл шөлине,
Атланады ғош жигит,
Барса Келмес елине.
Астына минген бедеўге,
Сол ўақлары «шүў» деди,
«Шуў» дегенде гүўледи
Толықсып аққан дәрьядай,
Жүз тоқсанлық жорғадай.
Астындағы тулпары,
Қубылып ойнап барады,
Таў булақта суўлады,
Қайтпай урды дойнақты,
Ақшам-күндиз аянбай,
Жигирма күнлик жол жүрди.
Қарсы алдына қараса—
Аспан менен барабар,
Бир қара таў көринди.
Шықты таўдың үстине—
Оғыры алп дәрўазасы,
Он жети андизасы,
Жигирма төрт тар көшеси,
Аспан менен барабар
Жарқырап қала көринди.
Қурбанбек батыр қалаға бағдар алды. Жол жүрип кетип баратырса, дәрбентке жақын жерде, бир ақ тасқа қызыл хат жазылғанын көрди. Өзи саўатлы жигит, хатты оқыйды: Бул қаланың аты—Юнан. Елди сораған Қумыры деген хан. Оның айдай арыў Султан атлы бир қызы бар. Тәрийпи:

Қалпағына дал қойған,
Ләбине шекер-пал қойған,
Барлық жери ап-аппақ,
Узын бойлы кең қушақ,
Сәнеше бармақ, жез тырнақ.
Өңирине тағыпты,
Қыз балаға жарасық,
Қәлемпирли моншақты.
Есигин етип қадаған,
Жуўып шашын тараған.
Емшегиниң түймеси,
Полат бураў ушындай,
Перийзат пәнжайы аптап.
Гүйи-Болырдан Алшағыр деген бир гәўир палўан келип, бул қалада жатқанына алты айдай болды. Ашық болғанлықтан, «Сол қызыңды бересең, егер бермесең, онда ҳәр күни бир адамның қанын ишемен», деген. Ҳеш ким гәўирге шақ келмегенликтен ол ели-халқы бүлдирип, Юнан шәҳәрин ўайран қылып атыр.
Қурбанбек батыр, «Тилегимди алла берди. Ғайратым тасқан ер едим, халықты талаған, адам қанын ишкен залымды (бақтым асса!) Өлтирип, шәҳәрди азат етейин», деп атын жиберип уйқылап кетти.

* * *

Ендиги сөзди қалмақларға бас болған Алшағырдан еситиң. Гәўирдиң бет алды қала болып, сапар етип киятырса, уйқылап жатырған Қурбанбек батырға узақтан көзи түсти. Алшағыр, «Уйқылап жатырған Ноғайлының үстине қырқ бир адам болып барсам, онда меники нәмәртлик болар», деп қырқ жигитине қарамай, ат ойнатып дәрбент жолға келди.
Қурбанбек султанның аты тулпар еди. Оның тулпарлық ийисин аңлап, Алшағырдың аты жер табанлап, алға баспай турып қалды. Сонда атына қарап геўирдиң мынаны айтып турған жери:
—Алдыңда жолбарыс жатыр, ма?
Жатырған бизден батыр ма?
Не көрдиң, атым, не көрдиң?
Қамшы урсам қәдем баспайсаң,
Не көрдиң, атым, не көрдиң?
Қолымда тилла оқ жайым,
Неге қыласаң уўайым?
Мениң жанымды алмаға,
Келди ме батыры ноғайдың,
Қумыры деген ханыңның
Халқын азат етиўге?

Батыр Қурбанбек Алшағыр геўирдиң сөзин шала-пула еситип жатыр еди. «Ерден ердиң қәўпи бар» деген рас екен. Бул меннен қәўип етип сөз айтып тур. Оның шәнине тийип бир сөз айтайын», деп Қурбанбек батыр орнынан турды. Тулпарына минди. Алшағыр қалмаққа жақынлап, айбат етти:
—Сен, әй залым есит мениң арзымды,
Батыр қайғырар ма тәнде жаныны?!
Мени көрип қәўип әйлепсең, Алшағыр,
Қойғыл енди адам өлтирмек кәрди!

Уйқыда көрип жыладың сен зар-зар
Жүрген жериң ноғайлыдан бийқарар,
Ояндым мине—алдыңда турман,
Қайт қорықсаң райдан, залым Алшағыр!

Ҳәр күн ишип жүрдиң адамзаттан қан,
Нешшени айырып ата-анадан,
Елге қорлық салып жүрген, Алшағыр,
Мәртлигиңди көрсет, минекей майдан!

Бул гәплерди еситип,
Залым гәўир Алшағыр,
Булыттайын буйраланып,
Жаралы нардай ыңыранып,
Аўызынан от шашып,
Қурбанбектей батырға,
Қайырылып найза салады—
Найзасын оның Қурбанбек,
Тартып алып қолынан,
Еки бүклеп сындырды.
Алшағырдан бул залым,
Қолында семсер қылышын
Қәҳәрленип урады—
Қалқанын сонда мәрт жигит,
Алға тутып қалады—
Семсер екиге бөлинди.
Алшағырдай ийт залым,
Жақынлап қанжар урады—
Қанжарын да қолынан,
Тартып алып Қурбанбек,
Еки бүклеп сындырды.
Қурбанбектей батырың,
Алшағырдың жарақтан,
Жуда болғанын биледи.
«Нәўбет бизге келди деп»,
Қарағай найзасы жалтырап,
Керилип батыр урады—
Алшағырдай бул залым,
Найзасын тартып алады,
Еки бүклеп сындырып,
Аўзынан от шашып,
Туўлап залым қарады.
Қурбанбектей ғош жигит,
Қолына қылыш алады,
Айландырып басынан,
Қәҳәрленип урады—
Қылышын қалмақ Алшағыр,
Еки бүклеп сындырып,
Туўлап тағы қарады.
Қурбанбектей батырың,
Қылыш қолдан кеткен соң.
Қанжарды қолға алады.
Қанжарын алып қолына,
Алшағырдай гәўирге,
Ыңыранып батыр салады—
Қанжарын да қолынан,
Тартып алып сындырып,
Алшағырдай гәўириң,
Күле шырай береди.
Залым аттан түседи.
Қурбанбек те түседи,
Саўытын батыр шешеди.
Мәрт қабағын үйеди,
Қақпа шекпен кийеди.
Маңлайы айдай жалтырап,
Қәҳәрленип қалтырап,
«Ал нәўбет бизден болсын» деп,
Алшағыр шәртти қояды,
Нәўбетти сонда гәўирге,
Батыр қорықпай береди.
«Нәўбетим», деп Алшағыр
Қурбанбектей батырдың
Жағасынан алады,
Ыңыранып жамбас салады—
Қурбанбектей жас жигит,
Ол айбаттан сескенбей,
Дәрпенбестен турады.
Жағаға қоллар салады,
Атаңа нәлет Алшағыр,
Қайтадан жамбас урады—
Қурбанбектей ғош жигит,
Сескенбей ол гәўирден,
Таўдай болып турады.
Алшағырдай залымың,
Және жамбас урады—
Және қозғалмай турады!
Еки арыслан шайқасына,
Шәҳәрлер келип ләрземге,
Ғулғыла түсти халыққа.
Қумыры деген уллы хан
Беглер менен сол мәҳәл,
«Не қылған гүрсил?» деп,
Атланады саҳраға.
Келсе дәрбент үстине,
Еки палўан алысып,
Турғанын олар көреди.
Алысып турған мәртлердиң,
Биреўиниң тилинде
«Латы» деген сөзи бар,
Биреўиниң тилинде
«Алла» деген сөзи бар.
«Алла» деген ғош жигит,
Алшағырдай залымға,
Тоғанақты салыпты,
Көтермеге мейил боп.
Сол ўақытта Қумыры хан,
Зарлана берип сөйледи,
Сөйлей берип не дейди:
- Көтергил енди, жан балам,
Журтымды қарап қылғанды.
Атаңа нәлет бул залым,
Маған салды ойранды
Өлтирсең саған, ырзман!
Ашыўланып Алшағыр,
Қайтадан келип алысты,
Алысқан менен бул залым,
Қурбанбекгей ер бала,
Қолдан бермеди намысты.
Залым жамбас салады—
Қурбанбектей батырды,
Қозғалталмай турады,
«Қелсең—кел деп мәрт батыр,
Тайсалмастан турады.
Адамзаттың қанына,
Семирип кеткен Алшағырдың,
Ғамға кеўилин толтырып,
Ақша жүзин солдырып,
Жүйкесинен қурытты.
Көпек ийттей ырылдап,
Көкиреги сырылдап,
Қурбанбектиң қолында,
Нәлет болғыр Алшағыр,
Бахты кетип болдырды.
Қурбанбектей ғош жигит,
Аш белинен қушақлап,
«Алла» деп даўыслап,
Алшағырдай залымды,
Ол дизине миндирди.
Көтерип алып ийинге,
Айландырып басынан,
Алшағырдай залымды,
Тартып жерге урады!
Алартты залым көзлерин,
Айтар болды батырға,
Әзезиллик сезлерин.
Қумыры деген ол ханың,
Қурбанбектей батырға,
Суўырып алып қынаптан,
Алмас қанжар береди:
—Алма залымның тилин,
Солдыр қалмақтың гүлин!
Қарап қылды елимди,
Шуўлатты, балам, журтымды,
Өлтир, иним, залымды,—деп
Жылай берди солқылдап.
Буны еситип батырың,
Алшағырдай гәўирге,
Алқымнан қанжар салады,
Баўдай басын кеседи.
Геллесин кесип залымның,
Найза ушына иледи.
Залымның атын жетелеп,
Алдында—Қурбанбек,
Кейнинде—Қумыры хан.
Екеў-ара ат қосып,
Киятырса қалаға,
Алшағырдай залымның
Изине ерткен беглери,
Дәрбент жолда гезлести!
Қабақтай болған басыны,
Қурбанбектиң қолында,
Қырқ жигит сонда көреди.
Гәўирдиң көрип өлигин,
Бәри шуўлап кетеди.
Қурбанбектей батырға.
Қырқ жигиттиң ишинен,
Қалмақал қарап сөйледи:
Жалғыз болып жол алыпсаң,
Басыңа саўда салыпсаң,
«Батыр» сени деп еди,
«Илимпаз» сени деп еди,
«Дуўахан» сени деп еди,
Сени бир «мерген» деп еди,
Сени бир «шайтан» деп еди,
«Алдаўшы» «сумлаў» деп еди...
Батыр болсаң Қурбанбек,
Гүрес болса қумарың,
Алшағыр деген ағамның,
Қан алар адамы табылар—
Өлтирер сени Қәтирең,
Әўелҳә бизден аман өт!!!
Сонда шуўлап қалмақлар
Мәртке атын қояды.
Қурбанбектей ғош жигит
Көзи қанға толады,
Оңнан-солдан сол ўақта
Қыйқыўды батыр салады.
Қырғын салды қалмаққа,
Батыр кирди ғайратқа,
Қолын салды полатқа.
Зул-зула болды жер жәҳән,
Ат туяқтан ақты қан.
«Алшағырдың кейнинен,
Кетиңлер-әй сизлерде», деп
Қырқын да қылыштан өткерди.
Қумыры хан жол баслап,
Барып кирди Қурбанбек,
Юнан деген қалаға.

Қурбанбек батыр Юнан қаласына барғаннан кейин, Қумырыхан мирәти менен тахтқа минди. Бир неше бегзадалар менен шарап ишип мәс болып, заўқы-сапа сүрип жата берди.
Алтмыш еки ҳәмәлдар, отыз еки мөҳирдар, ҳәмме беглери жәм болып кеңес салып «Буныңдай ғайрат-күш салған, жаўды қуртып, халықты азат қылған батыр жигитке бир инам деген нәрсе болмай ма екен?! деп Қумырыханға келди. Қумыры «Қурбанбектей батырға қаншелли зер, қаншелли мал берсек екен», деп беглерине қарады. Анда турып жүз басы аталығы айтты:

— Ғош жигитке мал дәркар емес, зер дәркар емес. Алтыныңды батыр не қылсын?! Билсеңиз, дийдар дәркар! Қурбанбекке қызыңызды берсеңиз? Буны мақул көрсеңиз?
Бул сөз Қумыры ханға жүдә мақул түсип, мыйығынан тартып:
— Қәне онда, той баслаңлар,—деп ықтыярды беглерине берди.
Бир неше күнлер той қылды. Қумыры ханның Султан деген қызы жеңгелеринен неше түрли сарпайға басқа да затлар қосып, Қурбанбекке жиберди. Жеңгелери оларды Қурбанбекке алып келип, неше бир тымсал, шийрин сөзлер менен күйеў балаға арзы-ҳал айтып турған жери екен:

—Арзымызды есит енди хош жигит,
Сизиң ушын той басланды, кеўил шад,
Сарпай кийип бизиң менен жүриңиз,
«Келсин» деп жиберди сизге сәлем хат.

Бул сөзлерди еситип,
Қурбанбектей ғош жигит,
Орнынан ғарғып турады.
Алтын тажы басында,
Қырқ жеңгеси қасында,
Жигит кеўили таўдай тасып,
Бир-бирлеп қәдем урады,
Султан қыз жатқан сарайға.
Жеңгелери кейнинде қалды. Сарайдың қапысын Қурбанбек ашты. Қараса: отырыпты перийзат—пәнжайы аптап, ышқы сүўрет, көргенлердиң ақылын алып, шайырлықты сөзлер қылып, беллери қылдай буралып, ийегин тислеп, уялған кисиге уқсап. Султан қыз сәлем қылды. Сәлемин батыр әлик алды. Қурбанбек, «Бирден жанына барып, мойнына қоллар салсам, бетинен сүйип-сүйип алсам», деп қыялланды, бирақ өзин иркти: «Журтынан қашқан, малыны сатқан, бийабырай жалатай, деп айтар?». Қалайыдай қалқытып, ериген полаттай балқытып, батырдың айымға қарап бир неше сөзлер айтып турған жери:

—Шәҳәри Юнан дер елиңди,
Терсем бағыңнан гүлиңди,
«Сәккиз жәннеттиң қапысы» дер,
Сендей ярдың қойныны,
Алтын сарай, пәр төсек...
Салсам қолымды мойныңа,
Алсаң бизди не болды,
Мисли жәннет қойныңа?
Шашыңыз саккиз өрмишлер,
Дөгерегинен айланып,
Сәл ғана сени бир сүйсем,
Сирә бир ҳеш ким көрмеслер.
Ақылым алсаң қыз ғана.
Бул гәплерди айтқанда,
Сонда ол қыз сөйледи,
Сөйлей берип не деди:
—Сиз де жеткен жасыңа,
Мен де жеттим жасыма,
Алла қосқан қосағым,
Келгил енди дәрманым.
Жети жасымнан бери,
Пәрдоз бердим өзиме,
Нықап урдым жүзиме.
Аппақ болған билегим,
Дастық болсын басыңа
Қыз буралып турады.
Барып турып Қурбанбек,
Мойнына қоллар салады.
Айдай болған жүзинен,
Мазалы сүйип алады.
Басқасын айтып қәйтейин:
Еки ашық қосылып,
Тал жипектей есилип.
Соныңдай қызық болады...
Қурбанбек бул қалада
Султан айым менен айшы-аширетте жатып, күнлерден күнниң өткенин, айлардан айдың өткенин, жыллардан жылдың өткенин билмей, дәўран, заўқы-сапа сүрди.
Бир күни Қурбанбек перийзаттың қойнында жатып, бәҳәр ўақтында есап етип қараса, арадан сегиз ай өтип, тоғыз айға қарапты. Гүрсинипти:. «Бул қыз бенен сегиз ай дәўран сүриппен. Сегиз айым сегиз күн шелли өтип кетиптп. Уҳ!»
Перийзаттың ақ жүзиниң үстиндеги турған зулпы батырдың «уҳ» деген деминен қозғалып кетти. Султан айым оянып көзин ашып қараса, батырдың қыйналып отырғанын көрди. «Мениң қойнымда жатып, неге суўық демиңди алдың? Меннен басқа елиңдеги сүйген ярың ядыңа түскен қусайды», деп, турып, нәзик бойын бурып, сыланып-сыйпанып, талшыбықтай буралып бир кесе гүл-гүл шарапты қолына алып Қурбанбекке қарап, Султан айымның айтып турған жери: »

—«Яр-яр», дейип дүньяда,
Сәҳәр ўақта «уҳ» дейип,
Жатыр едим қасыңда,
Қозғалттың мениң зулпымды,
Бизге айтың Қурбанбек,
Кеўилиңдеги дәртиңди?
Ақ бетиме қал қойып,
Ләбиме мен қойдым пал,
Бағышладым жамалым,
Жас он беске келгенде,
Айдай болған камалым.
Сәҳәр ўақта «аҳ урып,
Күйдирдиң мениң орамалым,
Таўланасаң қойнымда,
Неге жоқдур қарарың?
Өз елиңде алғаның,
Ендиме сениң түсиңе?
Гүлдей болған бул басым,
Болдым ба енди мен тоқал?
Кеўилиңдеги айт әрманың?
Қурбанбектей султаным,
Ҳеш кимге болмасын мәлел?

Батыр бул сөзлерди есите отырып, тулпарын ертледи. Жети қабат саўытын кийип, көк полатқа ғарық болды да, перийзаттан рухсат сорады:

—Арзым есит, қулақ салғыл, перийзат,
Күннен-күнге жамалыңыз қиямет,
Атам маған бир сөз айтты аманат,
Сапарым бар Барса Келмес қалаға,

Мойнымда сол аманат қалмасын,
Гүл жүзли ашығым, бериңиз рухсат,
Сапарым бар Барса келмес қалаға,
Қойма мени қыяметтиң отына,

Султан перийзат «Гәп бундай болса шүкиршилик екен. Атасының хызметине сапар шегип баратырған жигитти иркиўге болмас», деп неше түрли тағамларды ҳәбзаматта тайын етип, батырдың атына бөктерди. Тулпарға батыр мингенде Султан қыз «Жигиттиң кеўилинде әрман болмасын, бойымдағы алты айлық-ҳәмилемди жасырмайын», деп Қурбанбекке қарап бир сөз айтады:

—Саған қылдым ялғаншыда ықтықат,
Перзент етермиш ғош жигиттиң кеўлин шад,
Қайтып келсең саған әрман болмасын,
Бойымда бар алты айлық «аманат».

Он төртимде мен болдымғой баркамал.
Мурадымды тилеп қәдир-алладан,
Жамалымда суҳбет қылдың тоғыз ай,
Бойымда бар алты айлық «бир гүман».

Бул сөзди еситип, Қурбанбектиң ўақты хош болып, перийзатқа бир сөз айтып турған жери:

—Мен кетермен Барса Келмес қалаға
Көрсем перзент бул ялғаншы дүньяда!!!
Мен келместен бурын болса перзентим,
Атын қойғайсаң оның Қурдиша,

Бийперзентлик ғош жигитке болар дәрт,
Бул сөзди еситип кеўлим болды шад,
Мен ырзаман сеннен бүгин, сәўдигим,
Атыны баламның қойғайсаң Қуршид.

Он төртимде болып едим баркамал,
Келмесин басыңа душпаннан заўал.
«Келмейди», деп қәўип қылмағыл, сәўдигим,
Таҳ көргенше, перийзатым, сен хош қал.

Қурбанбектей ғош жигит,
Бул гәплерди айтқанда,
Дәрьядай кеўли тасады,
Қуўана берип ер жигит,
Ҳәр таўдан да асады.
Атқа қамшы басады,
Астындағы тулпары,
Омыраўдан көбик шашады.
Ат шомылды терлерге,
Сыйынды кәмбил пирлерге,
Он алты күн жол жүрди,
Қурбанбектей батырың,
Ада болмас шөллерде.
Сәҳәр ўақта киятырса,
Қара жерлер тербенип.
Аспан-көклер қалтырап,
Қулақ питкендей даўыслар,
Шуўлап шықты ҳаўаға:
«Бизге паналық қылған,
Ел-халықты шад еткен,
Қурбанбектей ноғайым,
Қайда?» деген бир даўыс;
«Жете ғойсақ қалаға,
Тезирек мениң жаныма
Айда!», деген бир даўыс;
«Қасың болған Қәтиреңди,
Қүдиретиң келсе егерде,
Геўдеге дейин басыны,
Шайна!» деген бир даўыс;
«Келебер», деген бир даўыс...

Қурбанбек батыр даўысларға алағада болып, атын ойнатып келе берди. Таң атып, күн шыққанда, өзин бир шәҳәрдиң алдында турғанын көрди.
Бул шәҳәрдиң аты Рат еди. Патшасы Ақшахан екен. Бир ўақытлары Бабахан Қәтирен деген дәўдиң ағасын өлтирип, қолынан Гулшин деген перийзатын тартып алған. Ол дүньядан өткен соң иниси Ақшахан хан болған. Қәтирен Ақшаханның хан болғанлығын еситип, «Атадан жас қалып едим, ақылдан бос қалып едим. Сол Ақшахан дегенди өлтирип, ағамның қанын алайын», деп қаласын қамал етипти. Көп ўақыт қамалда болғанлықтан ел ашырқап отыр еди. Қалада сары жай я мылтық болмай, оларды атыўды ҳеш ким билмес, сол себепли өзин-өзи қорғай алмай ел бүлинип атыр еди. Неше жыллардан бери қоррандозларға қорра таслатып, ноғайлының елинен киятырған палўанды көрип, оның жақын келгенлигини билип халықтың кеўили шад болды. Бағанағы «Қайда?», «Шайна;!» «Келебер!» деген даўыслар сол шадлықтың сүренлери еди.
Ғош жигит аўқат жеп, қоламсағына сексен оқты жай қылып турса, Ақшахан үстине келип қалды. Қала сыртының бәри адам бойы от-шөп еди. Нур жүзли, қой көзли, әреби атлы, Әлийдей саясатлы жигитти көрип, «Бизге паналыққа келген ер болғайда», деп ишинен тилеп патша былай гәпледи:
— Бизиң шәҳәр «алла» дейип зар урар,
Дүнья болды мендей ханға енди тар,
Қайсы елден қайсы елге барасаң,
Шарўамысаң, кәрўанбысаң, бер хабар?

Басымнан кетип тур дәўлетли дәўран,
Шәҳәримизге бир дәў салып тур ўайран.
Атын айтсам ол залымның—Қәтирен,
Түс-турпатын көрсең ақылың ҳайран.

Талап қылып келди дүнья малымды,
Ойран қылды сыртта қалған елимди.
Суўсынына ишер сениң қаныңды,
Айтқыл балам, маған енди атыңды?

Тезирек қылғыл енди басың ғамыны,
Мен көрмедим сениңдейин лаланы,
Сендейлерге залым әрман салады,
Айттым сол залымның саған сырыны.

Буны еситип, қәҳәрленген Қурбанбек ханға қарап былай сөйледи:

— Елинен айрылған жалғыз сонаман,
Халық дәртинен күйип-писип жанаман,
«Қурбанбек» дейдилер мениң атымды,
Қайтар бала енди туўар анадан!

Жалғаншының соңын сорсаң—бийпаян
Саўаш күни ат жаўырынан ағар қан,
Қайғырмағыл сен жанымды, Ақшахан,
Зор қолында өлген мәртке не әрман?!

Абат қылсам ғәрип болған елиңди!
Азат қылсам қамал болған шәҳәрди!
Келетуғын жайын көрсет душпанның,
Бахтым келсе солдырарман гүлини!
* * *
Батырдың қаны қызып, саўаш қумары тутып тура берсин, ендиги сөзди Қәтирен дәўден еситиң:

Төрт тәрепке оқ атып,
Алтын қалқанын басында,
Қазандайын ойнатып,
Қарағай найза өңгерип,
Қара таўдың ишинен,
Жабығыдай жалғыз бас,
Маңлайында жалғыз көз,
Жанында жоқ ҳеш жолдас,
Булыттай болып буйралап,
Даўысы ыңырап залымның,
Сынған муздай гүңиренип,
Қан сорыйтуғын жалмаўыз,
Аямас адам жаныны,
Талап қылып келеди,
Ақшахандай патшаның,
Ишпеге залым қаныны.

Сол ўақытта Қурбанбек жүрегин берик тутып, батырлық салтанатын дүзеп, «Жаўдан айбынған нәмәртлик болар» деп, ат ойнатып, Қәтиренниң алдына қарсы жүрди. Қәтирен, «Мениң баққан елиме келген қандай жаў екен?» деп ашыўы қелип аўзынан от шашып Қурбанбек батырға қарап айтқаны:
—Алыстан көринер таўлардың тасы,
Қаст етсем ағады көзиниң жасы,
Маған бетлеп қәҳәрленип келесең,
Неғып жүрсең, ҳаслың кимдур, қарақшы?!

Қурбанбек аяғын тилла зәңгиге тиреп, қан ишер Қәтиренге қарап, мәртлигин билдирип, бул гәплерди айтып турған жери екен:
— Ашықтың питеди «яр» дейип жаны,
Қаст етсем талаўлы сендейдиң малы,
Алшағырды зар жылатып өлтирген,
Қурбанбекпен, қандырыңман, ноғайлы.

Ат мойнына тақтым тилладан тумар,
Ат қойғанда зар еңирейди душпанлар,
Билсең душпаныңды аңла, Қәтирен,
Жекпе-жекке шық майданға, геллеғар!

Мен жүрермен бул жаҳанда жалғыз бас,
Ҳә демей-ақ көзлериңнен ағар жас,
Алыспақлық мендей мәртке зор мурат
Қорықпасаң шық майданға басма-бас!

Қәтирен, «Қурбанбекти батыр, ер деп еситетуғын едим. Бирден алыса кетсем, меннен күшли болса, бүклеп астына урса, өлермен де қаларман, әрманлы болып кетермен. Өзим болсам мерген едим, алысып астына түскеннен, атысқаным қолай болар», деп қәҳәр-ғәзап пенен бир сөз айтып турған жери:

— Қәтирен болмай кетейин,
Басқа тапсам ноғайдан!
Гезекти бер де сен бала,
Туўры турғыл енеғар!
Сол гәплерди айтқан соң,
Залым, нәмәрт Қәтирен,
Қара түги тикейип,
Алты батпан Полаттай,
Жайға оқты салады.
«Қақ манлайың сол ма?», деп,
Қурбанбектей батырға
Таўлап тартып қалады.
Оқ келеди ҳарылдап,
Батыр минген әреби ат,
Батырға оқты тийгизбей,
Жер таянып жатады —
Оқ үстинен өтеди,
Залымның атқан бул оғы,
Қара тасты қақ бөлип,
Мәрўерт таста «түнеди».
Қайрыла берип Қәтирен,
«Әрманлы мен болдым», деп
Жайға оқты салады,
Шийрин жанды қыйнайды,
Сом жүректен ол залым,
Ыңыранып оқты байлады —
Мәрт мойынын бурады,
Әл-қалқан менен оғыны,
Қайырып сонда урады.
Қәтирендей залымың,
Тағы «әрманлы» болады.
«Әжелим жетип дүньяда,
Сум пайманам толмасын,
Жақсылап турып атайын,
Енди әрман болмасын»,
Деп керилип Қәтирен,
Қайтадан гирис тартады,—
Оқ үстинен өтеди.
Қайғыланды Қәтирен.
Басына күнлер туўады,
(Қашайын десе залымға
Намыс жаман, жигитлер!).
Қурбанбекке келди нәўбет.
Ҳаққа қылып ықтықат,
Алмас оқты алады,
Жай баўрына салады,
Байлап тартып қалады!!!
(Астындағы тулпары,
Ер күшине шыдамай,
Ыңырсынып туяқларын,
Төрт тәрепке таслады.
Қақ маңлайына тийгенде,
Маңлайынан тийген оқ,
Желкесинең парлады.
Қайтадан оқты салады.
Батыр туўған Қурбанбек,
Шийрин жанды қыйнады,
Керилип тартып қалады!
Жүрегине тийген оқ,
Жаўырынынан шығады.
Пайманасы толады,
Қәтирен тамам болады.
Сол мезгили алыстан,
Тозаң пайда болады.
Дәўдиң қырқ қыран бийлери,
Шуўлап атты қояды.
Қурбанбектей ғош жигит,
Сонда кирди ғайратқа,
Қолын салды полатқа,
«Алла» салды қалмаққа
Урыс болды аўыт-аўыт,
Жағасы алтын берик саўыт,
Сөтилди майдан ишинде;
Қырмызыдай қызыл қан,
Төгилди майдан ишинде;
Ақ саўыттың қыяғы,
Сөгилди майдан ишинде.
Аўыр дүбир болады.
Қырқ қыранын—қырқ жигитиң,
Бир шетинен қырады.
Көрмегендей қылады...
Қайтып келгенде Қурбанбек,
Ақшахандай патшаның,
Дәрўазасы ашылды,
Баҳадырдың үстине,
Дүрли маржан шашылды.
Бүлбил қонды гүлине,
Үш жылдан берли қамалған,
Шәҳәри Рат елине.

Ақшахан патша уўайым ишинде жатқан қара көз ярына ҳәм он сегиз мың аламды тырнағының жүзинде көрген Ақылжан атлы қызына Қурбанбек батырдың мәртлигин, көрсеткен ерлигин, елиниң абат болғанын айта баслады:

— Ҳаққа қылдым кеше-күндиз ықтықат,
Мискин болған халықтың болды кеўли шад,
Зар жылатып кести залымның басын,
Ноғайлы елинен келип бир жигит.

Күш-қуўаты тасқан, болған баркамал,
Айбатынан титирер жер менен аспан,
Зар жылатып кести залымның басын,
Бундай жигит ҳеш туўмайды анадан.

Қәтирен алмақшы болды жанымды,
Таламақшы болды дүнья-малымды
Зар жылатып кести залымның басын,
Миясар көрдим батырға Ақылжанымды...

Ақылжан сескенип орнынан турып:
— Әй, ата, малыны шашқан, журтынан қашқан, ақылсыз оныңдай ладанға қатын үстине миясар ма еди мениңдей Ақылжан?!—деди.
Бул сөзден атасы көп қапа болды. Сонда Ақылжан:
—Қапа болма, жан ата. Қурбанбек батыр журтынан шығар ўақтында атасы «бар», деди, енеси «қал», деди. Қурбанбек, «Ата разы, алла», разы, деп тәўекел қылып, тулпарын ойнатып шыққан мәҳәлинде, «Ҳақ дөреткен жигитке сени. Ақылжан, миясар қылдым», деген бир даўыс қулағыма келди. Сол себептен Қурбанбек батыр маған минәсип болады,—деп атасына қарап күле шырай қылды.
Ақшахан патша ўақты шандан хош болып, ардақлап, тойлар берип, Қурбанбектей ер жигитке Ақылжан қызын неке қыйды. Буннан кейин Қурбанбек Ақылжан менен айшы-әширетте болды.
Ақылжанның бир кәсиби: күндиз күни күлип ойнаса да, ақшамына сөйлемес еди. Қурбанбек бир неше айлардан соң, «Бул ярыма хошемет сөзлер менен барсам, рухсат етер ме екен? Яки ҳүким сөзлер менен сорасам зарар жеткизбестен рухсат берер ме екен?» деп, ойлана-ойлана отырып, бирден, «Перийзатым, рухсат»,—деген сөзди айтып қойды. Сонда Ақылжан айым:
— Әй султаным, қайда барарсаң?—деп күлди.
Анда Қурбанбек:
— Мақсым деген қарындасым бар еди. Узақ аўырыў болып оның кеселине Абыҳаят булағы ем» деген соң соған сапар шегип баратыр едим. Рухсат берсеңиз екен, перийзатым,—деди. Анда перийзат: «Қаншығыңа ол суў емес, «басқа бир нәрсениң суўы» ем болыпты»,—деди.
Қурбанбек батыр қатты қәҳәри келип, қылышын қынабынан суўырды. Ақылжан айым қолынан қылышын жулып алып, еки бүклеп сындырып, аспанға атты. Қылыш көз ушынан ғайьш болып кетти. Ақылжан қәҳәри келип ишине түйип-билгенлериниң барлығын айтып таслады:
— Сен адамзатсаң, мен перийзатпан. Жети жыл жер астында оқыдым, илимий парайызды билермен. Аспанды жерге түсирип, жерди дигирмандай айналдыраман. Тилсим атының гилти мениң қолымда. Егер инанбасаңыз мениң сөзимди тыңлап турың. Сениң саўашларда қылған исиңди, шапқан жаўыңды, жалғанышыда еткен исиңди тырнағымның жүзинен баян етейин:

—Сарҳаўыздың бойында,
Уйықлап жатқан ўағыңда,
Даўыс келди аспаннан,
«Шейирханнын елине,
Жалғыз атлан» деген,
Распеди, батырым?
Распеди, Қурбаным?
♦
Атаңнан рухсат алған соң,
Қарындасың, қатының,
Үшеў болып атландың,
Қалмақлының елине,
Усы қылған сапарың,
Распеди Қурбаным?
♦
Жарым жолға барғаyда,
Султан деген иниңиз,
Ол да қосылып сиз бенен,
Төртеў болып атландың.
Бардың қалмақ елине,
Ғаўға салдың шәҳәрине,
Султаныңа оқ тийип,
Қайтты иниң дүньядан.
Кекти сақлап кеўлиңе,
Миндиң аттың белине,
Қалмаққа атты қойған соң.
Неше күнлер урыстың.
Қалаға халқын қамадың,
Калмақ сениң алдыңда,
«Бағындым», деп бозлады.
Усы айтқан сөзлерим,
Распеди Қурбаным?
♦
Ғайыптан келип бир баба,
«Қайт елиңе дегени»
Распеди Қурбаным?
♦
«Бабада қәсийет бар», деп,
Қырқ түйеге қарамадың,
Сонда қалмақлар шуў етти —
Қырқ түйе зерди сен алдың.
Қайтарсын жолда тоқтадың,
Қатының менен қарындасыңа,
«Қараўылым болыңлар», деп
Өзиң уйқылап қалғаның
Распеди Қурбаным?
♦
Қарындасың ол шаян.
Қатыныңды таслап дәрбентке,
Өликлерди аралап,
Жети өликтиң астынан,
Таўып алды патшаны.
Ашық болып қалмаққа,
Қарындасың ол шаян,
Қылғанды ахдыў-паймана:
«Ағамның бул барында,
Сениңдейин яр менен
Сүре алмайман дәўранды».

Сонда қ а л м а қ сөйледи:
«Жылама арыў зары-зар,
Елиңизде бармеди,
Кесел болса қарайтуғын,
Молла менен ийшанлар?».

Анда М а қ с ы м сөйледи:
«Ел болған соң ол елден,
Ийшан-молла табылар,
Айтсаң бойма ханымыз,
Оның, қандай ҳийлеси?».

Сонда қ а л м а қ сөйледи,
«Айналайын Мақсым қыз,
Парахор болар мола-ийшан.
Бул кеткеннен кетсеңиз,
Елиңизге барғанда,
Молла менен ийшанға,
Көбирек пара берегөр,
«Абыхаят, Абызамзем
Абыпәлек суўлары,
«Ем болады», деп айттыр,
Ийшан менен моллалар,
Атаңды инандырар.
Атаң деген ол муңлы,
Ағаңа айтар «бар» дейип,
Үш булақтың суўына.
Атаңның сөзин сындырмай,
Ағаң кетер сол ўақта,
Айтқан Зулман журтына.
Ағаң сапарға кеткенде,
Еки жыл арадан өткенде,
Мен елиңе барарман,
Журтқанаңды аларман,
Сениңдейин қыз бенен,
Арқайын дәўран сүрермен».
Шейирханның сөзине.
Инанды қыз Мақсымжан,
Ўәдени солай қойысып,
Кейнине қайтты ол шаян,
Инанбасаң сөзиме,
Қарап турың Қурбаным,
Тырнағымның жүзине.
♦
Сол ўақлары Мақсым қыз,
Болған еди шадыман,
«Ағажан, қайтайық» дейип,
Оятқаны түрткишлеп,
Распеди батырым?
♦
Сен орныңнан турғансоң,
Елиңе аман қайтқансоң
Уллы байрам той бердиң.
Тойлар өтти арадан,
«Аўырыў болды» Мақсымжан.
Тәўип пенен порқанға,
Қаратты атаң Қара бий,
Молла-ийшан залымлар.
«Үш түрли суў ем», дейип,
Алдап-урды атаңды,
Атаң деген ол муңлы,
«Үш булақтың суўынан,
Алып кел», деп зарланды,
Распеди Қурбаным?
♦

«Атамның сөзи болсын»,—деп,
Миндиң аттың белине,
Шықтың қызыл шөлине.
Бир неше күн жол жүрип,
Келдиң Юнан елине.
Патшасы еди Қумыры хан,
Алшағырдың дәртинен,
Журты болған сергиздан.
Қайғырдың Юнан елини,
Алшағыр менен урысып,
Алшағырды өлтирип,
Юнан деген елини,
Қылдың сонда абадан.
Миннетдар болған Қумыры,
Султан деген қызыны,
Сениңдейин батырға,
Нека қылып бергенди.
Султан деген қыз бенен,
Неше ўақ сүрдиң сеy дәўран.
Қостарың деген ол муңлы,
«Бала бар», деп сен мәрттиң,
Кеўилиңди қылды сонда шад.
Сен журтыңнан кеткен соң,
Көп күн арадаy өткен соң,
Султан деген сол қыздан,
Дөрегендур бир перзент —
Атын қойды Қуршидша,
Инанбасаң сөзиме,
Қарап турғыл, Қурбанбек,
Тырнағымның жүзине.
♦
Мениң қалама келдиң,
Қәтиреңди өлтирдиң,
Қамаўдағы шәҳәримди,
Сен келип азат әйледиң.
Елим болды абадан,
Хызметиңниң атынан,
Сеники болды Ақылжан.
Мениңдейин қыз бенен,
Еки жыл сүрдиң сен дәўран.
Еки жыл өтти арадан,
Бойымда бар бир перзент,
Тоғыз айлар болғанды,
Оның өзи ул перзент,
Буны көргил Қурбаным.
♦
Және бир айтар сөзим бар,
Тыңласаңыз, Қурбаным:
Сен журтыңнан кеткели,
Бир жарым жыл өткенде,
Шейирхан деген қалмағың,
Неше мың әскер айдатып,
Ноғайлы елге келгенди.
Алаўша ханды өлтирип,
Нешшениң гүлин солдырды.
Қурбанбегим еситкил,
Мениң айтқан зарымды.
Бул жолларда боядың,
Көп душпанды қанына.
Қылған енди исиңди,
Алғыл батыр ядыңа.
Ләблеримниң қантыны,
«Яр» дейип сәўдиң дүньяда,
Мен айтайын батырым,
Тилсиматтың шәртини,
Нәсиятым алсаңыз,
Барып келмей булаққа,
Талап қылма журтыңа!!!
Бул кеткеннен кетерсең,
Бес күн тамам жол жүрип,
Қара таўға жетерсең,
Дәрбентине барғанда.
Тартар сени демине,
Қарасур атлы сол аждар.
Садағыңда сексен оқ, —
Байлап атқыл маңлайдан,
Қылыш урма сол мәҳәл.
Тағы он күн жол жүрсең,
Ағып турған қызыл қан —
Суўға ириң сыяқлы
Жолығарсаң сен батыр.
Мийриң қанып иш суўын,
Рәҳәтлен ҳәм жуўын!
Тағы он күн жол жүрсең,
Бир шәҳәрге кирерсең,
Саўдаласпа базарда!!!
Урып қамшыны атыңа,
Қутылсаң өлдим-азарда,
Жоллар ашылар бахтыңа.
Тағы үш күн жол жүрсең,
Күн астында бир қала,
Аспан менен барабар,
Көринер сениң көзиңе.
Дәрўазасы алдында,
Қайтпас темир реңли,
Секили жоқ сур бетли,
Ени бар еки аршын.
Дәў сени көрген ўақытта
Байлап атқыл маңлайдан.
«Өлтирип кет», —деп еленер,
Алма оның жаныны!
Ағып турған үш булақ,
Үш тасқа атлары жазылған —
Абыхаят, Абыпәлек,
Абызамземнен алда қайт.
Қырдан шығар ўақтында,
Сансыз әскер қуўады.
Аяўсыз атты урагөр!
Қуўып саған жете ғойса,
Бир тутам шашымды алагөр,
Шақмақ шағып түтетип,
Тастай көзиң жумагөр.
Тыңласаңыз батырым,
Айтып болдым сөзимди,
Тилегиңде Ақылжан,
Аман барып, саў келгил.
К у р б а қ б е к батыр Ақылжан айымның сөзине ўақты хош болып, жулып берген бир тутам шашыны алып, ярына қарап бир сөз айтқаны:
— Сенсең ярым бағ ишинде бүлбилим,
Ҳеш солмасын мың гүлиңнен бир гүлиң,
Мен бараман Барса Келмес қалаға,
Та көргенше хош аллаяр, сәўдигим.

Жүрген жериң болсын сениң лалазар,
Жамалыңа жети ықлым бийқарар,
Мен бараман Барса Келмес қалаға,
Та көргенше хош қал енди, назлы яр.

Ҳәр сөзиңе болды мениң кеўилим шад,
Сендей арыў қылмас мәртти биймурат,
Мен бараман Барса келмес қалаға,
Та көргенше хош қал енди, перийзат.

Қурбанбектей баҳадыр,
Минди аттың белине,
Шықты қызыл шөлине.
Салқын менен өндирип,
Бир неше күн жол жүрди.
Таң азанның ўақтында,
Шамал пайда болады.
Сескенеди батырдың,
Астындағы тулпары.
Ақылдың айтқан сөзлери,
Сол ўақта мәлим болады.
Айтқанындай сур жылан,
Қурбанбектей батырды,
Ыңыранып тартты демине,
Өлерини билип батырың,
Жайға оқты салады,
«Оң көзиң бе, сол», дейип,
Тартып жайды қалғанда,
Оң көзине тийген оқ,
Шүй төбеден шығады,
Жан айбат пенен Қара Сур,
Қуйрығын жерге урады,
Үш таўланып қалғанда,
«Өлтир» деген бир даўыс,
Ғайыптан сонда шығады.
Душпанлығын биледи,
Батыр атқа минеди,
Салмай қулақ даўысқа,
Тулпарға қамшы салады.
Үш күн тағы жол жүрип,
Таң саз берип келгенде,
Көринди дәрьяның суўы,
Барса дәрья бойына,
Ағып турған қызыл қан,
Суўы ириң сыяқлы.
Алып ишсе суўынан —
Балы-шербет сыяқлы.
Жуўынып еди суўына —
Кеўилиндеги дәртлери,
Қурбанбектей батырдың,
Қалмай сонда төгилди.
Тазаланып батырдың,
Ўақты шандан хош болып,
Минди аттың белине.
Дәрьяға атты салады,
Бираз ғана жол жүрип,
Кейнине қараса —
Суў түўе зимбил де жоқ.
Қарсы алдына қараса —
Көринеди бир шәҳәр.
Минекей көрсең—бир базар!
Ол базарға киреди.
Ақылжан айтқан сөзлери,
Батырға елес береди.
Адамларды көреди.
Саўдаламай Қурбанбек,
Иси болмай батырың,
Атқа қамшы басады.
Қарыйдарлар гүў басты!
Сескенип алып жаныўар,
Ат бир енди ойнайды,
Суўлығын сонда шайнайды.
«Әрманда қалдық биз», деген,
Даўыслар шықты кейнинен...
Тағы бес күн жол жүрди.
Күн қызарып көринди,
Күн түбинде бир қала,
Онда жалғыз қақапа,
Ақылжанның айтқанындай,
Қурбанбекке көринди.
Қурбанбектей ғош жигит,
Үш булақты қорыўға,
Искендердиң бәнт еткен,
Дәўин көрди сол ўақта.
Аттан түсип жүреди.
Атының басын жетелеп,
Қақрапқа жақын келеди.
«Сөйлетпей буны атайын», —деп,
Жайға қолын салады,
Полат оққа қол салып.
Жай баўырын толтырып,
«Айтқаның Ақыл сол ма?» деп,
Қақ маңлайдан байлады.
Оқ өтеди маңлайдан,
Атқан оққа шыдамай,
Исқендердиң Қақрабы,
Жыландайын таўланды,
«Азапқа мени салмағыл,
Өлтирип кет, батыр», деп,
Еңиренип, жылап қалады.
Үш булаққа келеди:
Абыхаяттан алып,
Абызамземнен алып,
Абыпәлектен алып,
Өзини мәрт беккем қылып,
Минди аттың белине,
Шықты қызыл шөлине,
Жан-жағына қарады,
«Тоқта!» деген бир даўыс,
Изинен оның жаңғырды.
Атқа қамшы басады,
Қашқан батыр соңынан
Қолларында сары жай,
Алмас қылыш ойнатып,
Есабы жоқ, саны жоқ,
Сансыз әскер қуўады.
«Жаңа жетти» дегенде,
Қурбанбектей батырың,
Қолға шашты алады,
Ақылжан берген бул шашты,
Шақмақ шағып түтетип,
Өз ийманын үйирип,
«Дүньяға келии болдым», деп
Көзин тастай жумады....

Бир мәҳәллери Қурбанбек көзин ашып жан-жағына қарады: өзин қаңырап турған майданның ишинде көрди. Киятырған жаў да жоқ, я көринген жан да жоқ —қолындағы шийшеде Абыхаяттың суўын көрди. «Бул суўдың не қәсийети бар екен», деп батыр бир уртлады: өзи отыз жасында еди он бес жаслардағысындай болып шыға келди! Жанындағы сәнеге қараса — Ақылжан айымның жанынан кеткели, батырдың дүзде жүргенине төрт жыл өтип, бесинши жыл болыпты. «Қайтадан Ақылжанның жанына барсам, оның ери болсам, сөзимиз бир күни абайсыз кетсе, елиме жибермей сырғыялық қылып, өмиримди сол жерде өтирер. Оныңдай әзәзилден қашқан қутылар, турған тутылар. Қашқанға рахмет турғанға нәлет», — деп Қурбанбек батыр жолды бурып, өз елине қайтпақ пенен болды.
Енди сөзди Ақылжан айымнан еситиң. Ақылжан өзинен болған баланың атын Әдилша қойып еди. Айым ақыллылық етип, Қуршидшаны бир жасқа келгенде Султан деген анасынан айырып алды. «Екеўи бирге өсип, бир-бирине меҳрибан болар, ер жигит болған ўақтында күш бириктирип жаўға бирге атланар, екеўи бирге журт алар, өгейлик араға келиспес», деп Әдилша менен Қуршидти бирге бағып, бес-алты жасына келтирген еди.
Ақылжан айым бир күни қорра таслап қараса — Қурбанбектиң қашып баратырғанын көрди. «Меннен ол неге қашады екен?» деп перийзат кеўлине алды. Еки баланың қолынан услап» сизлерди атаңыздың алдынан алып шығайын», — деп Ақылжан Қурбанбектиң алдына жөнеди. Таң атқан ўақтында айтты:
— Балаларым атаңыз жақын келип қалды. Сизлер екеўиңиз қол усласып, жыласып, алдына бара бериң, атаңыз сизлердиң алдыңыздан шығып, «Кимниң баласысызлар?» дегенде, «Қурбанбек батырдың баласымыз. Атамыздың тири болса—тирисин, өлген болса—қәбирин табармыз, деп сапар шегип баратырмыз», дең. Атаңыз сизлерди қушақлаған мәҳәлинде мен де тасадан шығаман.
Еки баласы таң сәҳәр ўақта таўға шығып зарланып, үн тартып келе берди. Қурбанбек қараса — алтын айдарлы, гүмис кекилли бес-алты жасар еки баланың жылап киятырғанын көрди. Отыз жасқа келгенше перзент дийдарын көрмеген батыр, балалардың зарына шыдамай, арзы-аўҳал сорап турған жери екен:
Бендениң жоқ бул жолларда шарасы,
Артымда қалды Барса Келмес қаласы,
Айтарсыз ба сизлер кимниң баласы?
Кеўилимде бар шилтерлердиң сәўбети,
Жаслығынан артқан кимниң «мийнети»?
Артымдадур марҳум дәўдиң қаласы,
Айтарсыз ба сизлер кимниң перзенти?

Әлемди титиретер мәрттиң айбаты,
Перзент болар ғош жигиттиң қуўаты,
Алтын айдар, гүмис кекил балалар,
Айтарсыз ба сизлер кимниң зүрияты?

Буннан кейин, балалардың кеўиллери езилип, асығыслық пенен атасына қарап не айтып турған екен:

«Арзымыз есит бул майданда, ағажан,
«Ата» дейип болды баўырымыз қан,
Биз көрмедик атамыздың дийдарын,
Анамыз атын сорасаң дейди Ақылжан.
Атамыз кеткен Барса Келмес қалаға,
Қублағаҳым, кабам излеп барамыз,
«Ата» дейип бизлер қылдық ықтықат,
Биздейлердиң қалай болсын кеўили шад?!
Биз көрмедик сол атаның дийдарын,
Өлген болса қәбирин қылсақ зиярат,
Зарланамыз, «Қалдық па биз жетим?» деп,
Қуршидша—Әдилша болды бийтақат.
Ата екен баласының дәўлети.
Туўылғаннан бизлер болдық нәмурат,
«Атаңман» деп айтағойсаң не болды?!
Кеўилимизди етер едиң, аға, шад.

Сонда Қурбанбек атынан түсип балаларын қушақлап, көзиниң жасы моншақлап, өзин танытып, балаларына қарап мынаны айтып турған екен:

Жер-аспанды титиреткен айбатым,
Сизлер мениң жалғаншыда зийнетим,
«Жетиммен», деп жылай бермең, зары-зар,
Мен боларман — атаң, сизлер — перзентим.

«Перзент» дейип баўырым болды мениң қан,
Айралық шербети қылды сергиздан,
Жетимсиреп жылайсызлар зары-зар,
Жүрме Ақылжандай анаңыз аман?

Тар болып тур маған жер менен аспан,
Тири ме өзи бул дүньяда Ақылжан?
«Ата» деген тиллериңнен айналсын,
Көрсетиң, егер болса саў-аман!

Бул сөзлерди еситип, Ақылжан тасадан шықты. Батырдың мойнынан қушақлап, көзиниң жасы моншақлап, маўқын басып болған соң, перийзат өкпесин бирме-бир айта баслады:
Балаларды көрип болды кеўилиң шад,
Саған қылдым ғой жалғаншыда ықтықат,
Неге мениң ғәрип кеўлим қалдырдың?
Сени нетти мендей Ақыл перийзат?

Балаларды көрип болдың шаҳзада,
Бүгин тар келипти саған бул дүнья!
Дос-жан билип сүйгил мендей ярыңды,
Не себептен мәлел салдың араға?
Қайғырмадым сендей мәрттен жанымды,
Қалқан болдым саған келген бәлеге,
Сени нетти мендей Ақыл перийзат,
Бағышладым ғой сендей мәртке тәнимди?

Перийзат айым бул сөзди тамам еткеннен кейин, Қурбанбек батырда бир қыял пайда болды: «Бул айым менен шийрин-шекер сөзлер менен сөйлесейин, ақ жүзинен поса алып, қойнында рәҳәтленейин. Сонда өкпеси тарқалар». Сол қыял менен Ақылжанға бир жуўап айтты:

Сүрсем дәўран қойыныңызда доланып,
Қалмас жүрегимде зәрредей әрман,
Кеўилиң қалып сөйлей берме, сәўдигим,
Қылғыл енди мендей мәрттиң кеўлин шад.
Өкпе сөзди айта берип бизлерге,
Қылма енди мендей мәртти нәмурат.

Ақылжан, айымның қәҳәри келип, Қурбанбек батырға қарап:

Перийзатпан, ақ жүзимде барды қал,
Жамалыма жети ықлым қуўанар,
«Атам» дейип шықты перзентлериң,
Ақылың болса сен олардан ибрат ал.

Атым мениң жалғаншыда Ақылжан,
Аңласаң дүнья болыпдур зиндан:
Атаңыз патшаның қолында сәрўан,
Енеңиз болыпты Қойларға шопан.
Халқыңыз жүрипти болып сергиздан,
Хош көрер ме дәўраныңды Жаратқан,
Қойнымда жатқанша, батыр, доланып,
Елиңди азат қыл залым қолынан!
«Сен» деп пидә болды мениң бул жаным,
Мәрт болсаң сен төккил залымның қанын.
Азат қылғыл барып пайтахт елиңди,
Оннан соң сүрермиз арқайын дәўран.

Зар жылатып келгил залым башыны,
Қузғын тартсын геўирлердиң лашыны,
Салғыл халқың ушын барлық күшиңди.
Арқайын сүрермиз соннан соң дәўран.
Азат қылғыл — халқың залым қолында!
Қайғырмағыл «қалды», дейип, сен мени,
Залым менен сен саўашқа киргенде,
Балаларың ертип мен де барарман.

Ҳәр жайлардан хабар берер Ақылжан,
Тулпарыңа енди мингил ғош жигит,
Тоғыз күнде жеткереди атыңыз,
Шейирхан елине барғайсыз аман,—
деп болып сорады:
—Әй батыр, сен атыңды он сегиз жыл минген екенсең, оның тулпарлығын билип пе едиң? Қурбанбек батыр:
— Мен атымның тулпарлығын билмеймен, айым — деди.
— Сен билмесең, атыңның туяғын көтер, мен атыңның тулпарлығын көрсетейин. (Қурбанбек аттың туяғының астын қараса қолдың аясындай белги бар екен). Шабысының ҳийлеси мында батыр: адамзат қанынан бир кесе ишсе атың алты айлық жолды алты күнде алар, — деп Ақылжан айым бир толы кесени «Тарсан патшасының қаны», деп жәниўардың аўзына тутты. Ат ишип, силкинип, бес жаслық сүўретине енди, көкке қарап киснеди. Ақылжан айым мөтиреге суў салып, шылбырды ериниң басына байлап, «Тоғыз күн дегенде атыңның қолтығынан жибер сол суўды», деп бир сөз айтты:

—Айналайын, Қурбаным,
Қоша нарым, дәўраным,
Қалмас сениң әрманың.
Буннан барсақ қалмаққа.
Аяўсыздан батырым,
Өзим хабардар болайын,
Төккил залымлар қанын,
Ат қараўын жетирмесең,
Атың қылар нәмурат.
Қурбанбектей ғош жигит,
Минди аттын белине,
Шықты қызыл шөлине.
Астындағы тулпарға,
Сол ўақтында «шүў», деди,
«Шүў», дегенде гүўледи,
Толқысып аққан дәрьядай,
Жүз тоқсанлық жорғадай,
Терең, терең, терең сай,
Сыпсаң питкен қарағай —
Табаны тасқа тақылдап,
Үзенгиси салтылдап,
Жулдыздай ағып жаныўар.
Езиўлигин қағады,
Қарғып жазық майданда,
Тоғыз күн тамам болғанда,
Ат бир жерге түседи,
Бир шырақты айналып,
Ақылжан айтқан ўақты болып,
Төрт туяғын ол тиреп,
Ҳаслан тулпар жүрмеди.

Тулпарын байлап Қурбанбек қолтығынан Ақылжан берген суўды жиберип азлап дем алды. Орнынан турып қараса — иниси Султан батырдың, Шейирхан менен урыс еткен жери екен. Батыр тулпарын минип, «Залым қалмақтың шәҳәри орнында болса барайын. Жаўға ўайран салайын. Жылаған балашағамды, елим менен халқымды жаўласқан залым қалмақтан азат қылып алайын», деп киятырса, таўдың үстинде үш адамның жәм болып отырғанын көрди. Батыр ҳайран болып, «булар кимлер ҳәм не ушын отырған екен?» деп аттың басын бурды. Бул ғәриплердиң бири атасы Қара бий (түйе бағып отырған), бири — анасы Гежи султан (қой бағып отырған), бири бул ғәриплер ушын жанын пидә етип жүрген қатыны — Мәлийка қубба еди. Мәлийка перийзат қайын атасы менен қайын енесине, қалмақ патшасының алдынан бир қолы уры болып, бир қолы қуры болып, ҳәр күни тамақ әкелип беретуғын еди.
Мәлийка айым ер жигитти алыстан көрди де қайын атасы менен қайын енесине қарап бир сөз айтты:
—Алыстан көринер тағның дарасы,
Есимнен кетпейди мәрттиң қарасы,
Зар жылама «перзентим», деп қайын ата,
Бүгин түсти бизге дәўлет саясы.
Көринеди Қара таўдың қаўышы,
Ғош жигиттиң душпанда қалмас намысы,
Айдай болған арысланыңды көрдиң бе?
Қайын ата, ене бергил сүйинши.

Сол ўақытта Қурбанбек батырдың ата-анасына жақынлап өзинен дәрек берип турған жери:
— Қабыл болар бендесиниң көз жасы,
Айралықта бул пәлектиң гәрдиши,
Көрдим, ата, бүгин сениң дийдарың,
Жалғаншыда өлмегениң жақсыды.
Сен жыларсаң «жан балам» деп зары-зар.
Сеннен артық бизди кимлер қайғырар?!
Есен-аман мине енди көристик,
Кабам анам, сеннен зыят кимим бар?!
Ҳа, солмасын мың гүлимнен бир гүлим,
Шекерден мазалы сөйлеген тилиң,
Қыяметке дийдар қалмай дүньяда,
Көрисейин, сениң менен сәўдигим.

ҳәммеси менен көрисип болып батыр, «Ақылжанның айтқанындай-ақ, атам түйениң, ғәрип анам қойдың кейнинде, ал Мәлийка атлы сәўдигим ханның хызметинде екен», деп суўық демин алды. Сонда Мәлийка былай деди: «Мениң хызметим — қалмақтың патшасының алдында пәйекшилик етиў. Кийиз қалпақ басымда, жеңи жоқ қылқа постын ийнимде, муңлы күң болып патшаның алдында бир неше жылдан берли хызмет етип жүриппен». Қурбанбек батыр турып айтты: «Мениң келгенимди патшаға айт. Өз жәмәәти менен мениң үстиме келсин! Патшаның үстине тутқыйылдан барғаным менменлик болар».
Мәлийка айым патша сарайына жүре берди. Қуптан ўақта патшаның алдына барып пәрийзат тәжим қылды. Патша, «Ҳәр мезгил шарапты намазлыгерге беретуғын едиң. Бүгин сонша кешигип, қуптанда бердиң. Бул шарап енди маған қонбайды. Наз-наз етип қосық айтып бер маған»,—деди. Мәлийка айым, «Қәўип-қәтер күни қандай қосық болсын?» — деп патшаға Қурбанбектиң айтқанларын жеткерди. Бул сөзлерди еситип, патша шоршып орнынан турды, «Мениң сен белли душпаным едиң, сонда да маған жаўдың келгенин айттың. Қурбанбегиң мәрт екен — менде мәртлик қылайын», — деп қолынан услап, Мәлийка қубба перийзатты қазийнеге киргизип, басына — тажы, сәўкеле, үстине қамқадан ҳасыл кийимлер кийгизди; қолына он алтын жүзик салып, белине алмас қылышты байлады. Ҳийле ойлады. Сейисханадан минилмеген тулпарды шығарды. Қуббаны патша тулпардың үстине қондырып, саўырына қамшы басты да қаладан шығарып жиберди. Мәлийка айым сол ақшам адасып кетти.
Шейирхан патша лаппа сан мың қалмақ жәм қылып, алты топты сүйретип, темир арба ғыйратты шыйқылдатып, «ақ әлем де, көк әлем» болып Қурбанбектиң үстине таң сәҳәр ўақтында келип қалды.
Бул мәҳәлде батыр уйқыда еди. Атасы «Тур!» деди — турмады. Енеси «Тур!» деди — қозғалмады. Қалмақ дабыл қақты. Батыр бирден оянды. Сескенип турып қараса — қалмақ қоршап алған аты да жоқ, жарақ та жоқ (атына жарағы бәнт болған еди). Батыр турып зарланып, жалғыз қалғанлығына, атының жоқлығына қыйналып бир сөз айтты.
—Жалғыз болған жалғаншыда зар урар,
Жалғызлықтан маған дүнья болды тар,
Үмитиңди үзбе меннен тулпарым,
Қурай-қуррай көзлериңнен жаныўар!

Ўақтым жетии кетти мениң бәҳәрим,
Мен жалғызбан, кимге жетер ақ-зарым?!
Ақыл атлы сен сәўдигим жәҳәнда,
Енди көрмек жоқты сениң дийдарың.

Халқым дейип қылдым өзим ықтықат,
Қолым қуры-душпан көзи болды шад.
Қалдым енди залым қалмақ ишинде,
Мени жалғыз таслап кетпе, әреби ат.

Тилек қабыл қылды сонда зулжалал!
Төрт тәрепке қарап көрсе сол ўақыт,
Жетип келди пуўы шығып, жаныўар.
Тулпарының маңлайынан сыйпалап,
Атқа минди Қурбанбегиң сол мәҳәл.
Айбатынан серпиледи қалмақлар,
Көзи қорыққан бурыннан-ақ Шейирхан.
Сол мәҳәл тар көринди оған кең жәҳән.
Оң жағына қарап көрсе Қурбанбек,
Қуршид пенен Әдилханды жетелеп,
Сәлем берди Султан менен Ақылжан.
Буларды көрип батырдың,
Басынан кетти қайғы-дәрт,
Қасында бир ат жетелеген,
Шаўып келди сол мәҳәл,
Мәлийка қубба перийзат.
Үш қатыны, еки бирдей баласы,
Атланады алтаўы да қалмаққа.
Батыр кирди ғайратқа,
Иши оттай жанады,
Қан қылады қаланы.
Залым туўған қалмаққа,
«Алла»лап шаўқым салғанда,
Апыр-топыр болады,
Ақылжандай перийзат,
Шийрин жанды қыйнады.
Қасийданы қолға алып,
Ханның «көзин байлады»,
Қолын оның байлады,
Ат алдына салады.
Көп қалмақтың басына,
Қара күнлер туўады.
Патша бенде болған соң,
Қурбанбекке бағынды.
Көп жығынды айырып,
Сонда Султан перийзат,
Атын шаўып кетеди.
Тоғыз жолдың бәнтине,
Ҳәпзаматта жетеди.
Еки көзи ойылған.
Тоғыз алқа бойында,
Қайыр сорап, тиленген,
Мақсымға жақын барады,
Мойнына шылбыр салады, —
Сүйреп ала жөнейди!
Көпшилик сонда жәм болды,
Патша менен Мақсым қыздың,
Қамшы урып басына,
Жығынды үш айландырып айдады.
Елдиң айдай жаслары,
Шейирхандай залымды,
Қара топқа байлады...
Мақсымға гезек гелгенде.
Ақыл деген перийзат,
Қумар көзини жаслады,
«Айтар сөзим бар», дейип,
Қурбанбектей батырдың,
Қылышынан услады.
— Арзым есит, Қурбанбек.
Ноғай журттың патшасы,
Залым еди Алаўша,
Парахор болды ҳәкимиң,
Жалахор болды бийиңиз,
Реҳимсиз болды байыңыз.
Ноғайлы деген елатта,
Жетим уғлан, тул қатын,
Олар да болды ийесиз,
Камбағал менен бийшара,
Қул болып жүрди байыңа,
«Бул патшаның басына,
«Келсин үлкен бәле!» — деп,
Адамларың тиледи.
Ғәрип пенен қәсердиң,
Жетим өскен баланың,
Қул болып өскен елиңниң,
Тилеги қабыл болғанды.
Алаўша деген патшаңды,
Шейирхандай бул залым,
Себеп пенен өлтирген.
Журтыңның енди қалмаққа,
Бенде болып қалғаны,
Патша менен ийшанның,
Түсинсеңиз батырым,
Пейли себеп болғанды,
Атаң деген ол сорлы,
Молла менен ийшанның
Алдаўына инанып,
Сениңдейин батырды,
Барса Келмеске жиберген.
Жибериўине султаным,
Жалғыз ғана қарындасың,
Мақсым қыз себеп болғанды.
Ем суўларды әкелиўге,
Барса Келмеске кетип.
Султан қызды алғаның,
Қуршидтай бала көргениң,
Мендей қызды алғаның,
Әдилдей бала көргениң,
Ойлап көрсем буларға,
Мақсым қыз себеп болғанды,
Ғарғады оны қудайым!
Жүре берсин илайым,
Еки көзи гөр болып!
Айналайын, Қурбаным,
Өлтирме сен Мақсымды...
Сөйтип сөйлеп турғанда,
Өткен иске шыдамай,
Қурбанбектей батырдың,
Қара бийдей атасы,
Қылыш пенен салады —
Мақсым қыз өлип қалады!
Қурбанбектей батырың,
Уллы майрам той берип,
Халықты шад етеди.
Душпанларын мат қылып,
Жети пайтах қалада,
Перийзат, бала-шағасы,
Жәм болып қаўмы-қардашы,
Өлгенше дәўран сүреди.
Қурбанбектиң дәўиринде,
Ноғайлының елинде,
Ҳәмме де жетти муратқа,
Сизлер ҳәм жетиң муратқа.

Áyyem zamanda, sol zamannıń qádiminde, jetti paytax noǵaylı elinde. Alawsha degen zulım xan boldı. Eli—xalıq onıń soramında «Qashan bul báleden qutılar ekenbiz?!» dep kúnin zorǵa kórip, tirishilik etti. Sonıń elinde Erdara degen biy jasadı. Biydiń eki balası bar edi. Birisiniń atı Qarrı biy: ol Kandexar degen elge qonıs bastı. Bunıń bir balası bolıp, atını Sultan batır der edi.
Erdara biy basqa bir balasına Qara biy dep at berdi. Qara biydiń bir balası boldı. Atıy sorasań Qurbanbek batır der edi. Erliginiń belgisi: atsa mıltıq ótpegen shapsa qılısh kespegen.
Qurbanbektiń Maqsım qız degen qarındası boldı. Seyilxannıń qızı Máliyka qubba onıń hayalı edi. Bu periyzat hám bahadır palwan, hám ilimi de kóp nashar bolıp shıqtı. Ol aldındaǵı qırq jıllıqtı, keynindegi qırq jıllıqtı oqıwı menen bilip turdı.
Qurbanbektiń erligi asıp, ǵayratı tasıp, hár elge batırlıǵın bildirip, qas etkenin óltirip, «Dáwir kimniń dáwiri—Qurbanbektiń dáwiri, zaman kimniń zamanı—Qurbanbektiń zamanı» bolıp, tulparın meylinshe minip, qustı meylinshe salıp ómir súrdi. Onnan hátte Alawsha xan da aybnatuǵın edi.
Bir kúni Qurbanbek Máliyka ayım menen birge tesekte jatqanda:

Tań mezgili bolǵanda.
Batırdıń oyanar shaǵında,
«Ǵapıl qalma balam»,—degen
Qulaqqa saza keledi:
«Áy, Qurbanbek, perzentim,
Tur ornıńnan, tur, deymen!
Qanatlı qara tulparǵa,
Maqpaldan bellik sal, deymen!
Aldıńa dabıl bókterip,
Íyinińe qalqan óńgerip,
Dal bedewge jem berip,
Qara biydey atańnan,
Barıp pátiya al, deymen!
Sheyirxan degen patsha bar,
Ol zalımnıń kewilinde,
«Qurbanbekti óltirip,
Qul qılıp noǵay jurtını,
«Alsam», degen oyı bar.
Sen atıńa minegór,
Ol qalmaqqa baragór,
Jekke óziń ketegór,
Joldas alma janıńa.
Aytıp boldım sózimdi,
Balam, óziń bil endi».
Qurbanbektey ǵosh jigit,
Seskenip ornınan turadı,
Qanatlı qara tulparǵa,
Maqpaldan bellik saladı,
Zerbaptan terlik saladı.
Tulpar atın bezentip,
Sawıtın kiyip aladı,
Kók polatqa ǵarq bolıp,
Qara biyday atasınıń,
Aldına barıp ǵosh jigit,
Búgilip sálem beredi.
Qurbanbektey batırdıń,
Qabaǵınan qar jawıptı—
Bunı kórip Qara biy,
Biyıqtıyar boladı,
Qurbanbektey balasınan,
«Jol bolsın», dep soradı.

—Ata-anań, balam, boldı intizar,
«Perzent» diyip sol kábańız zarı-zar,
Men qarasam ayday bolǵan betińe,
Qabaǵıńnan negedur, balam, qar jawar.

Sálem berdiń, kelip balam, tań sáhár,
Maǵan aytatuǵın qanday arzıń bar?
Ne sebepten keldiń meniń qasıma,
Qaysı jurtqa, balam, eterseń qáhár?

Sen yalǵızsań yalǵanshıda báhárim,
Seni kórip meniń ketti qararım,
Ayta bergil ármanıńdı, perzentim,
Qaysı xannıń sháhárine saparıń?

Sonda Qurbanbek atasınan juwap sorap, bılay dedi:

—On tórtimde qolıma aldım ásbáhán,
Aybatımnan titirer edi jer-jáhán,
Sáhár waqta xabar berdi árwaqlar,
Sapar tarttım elatına Sheyirxan.

Hár sháhárde sayrar murǵızar,
Ǵayrat tasıp, boldım biyqarar,
Sapar ettim zalım Sheyir eline,
Qublaǵáhim, xosh qal mennen alliyar.

Men barmasam qalmaqlar bolar maǵan qas,
Ǵosh jigitke atı boladı joldas,
Men baraman zalım qalmaq eline,
«Xosh bol ta kórgenshe,—deymen, yarı-dos».

- Barǵıl, balam, alliyar,
Alla bolsın xabardar,
Aman barıp salamat,
Saw kelgeyseń perzentim.
Xalqımnıń kewli bolsın shad, -
Dep atası sol jerde,
Pátiya berdi Sultanǵa.

Batır Qurbanbek atınıń basın buradı, ayaǵın tillá záńgige tiredi. Maqsım qız qarındası menen Máliyka qubba ayım «Jol bolsın» sorap jaqın keledi. Bahadır áweli qarındasına bılay dedi:
— Ata-anadan birge tuwdıń mehriban,
Saparım bar zalım patsha Sheyirxan,
Men baraman sol zalımnıń eline,
Ta kórgenshe xosh alliyar, Maqsımjan.

«Aǵa» diyip sal jigerim zarıw-zar,
Sennen basqa meni kimler qayǵırar?!
Men baraman zalım qalmaq eline,
Xosh bol, qarındasım, xosh qal alliyar.

Soń qatınına qarap ne deydi:

—Hesh solmasın mıń gúlińnen bir gúliń,
Shekerden mazalı sóylegen tiliń,
Men baraman Sheyirxannıń eline,
Xosh alliyar ta kórgenshe, sáwdigim.

«Sawash diyip saylap mindim árebi at,
Haq jolına endi qıldım ıqtıqat,
Saparım bar zalım qalmaq eline,
Ta kórgenshe xosh alliyar, periyzat.

Sol gápti aytqan shaǵında Qurbanbekke qarap Máliyka qubba ayımnıń, «Sáwdigim erim, sennen qalmaspan», dep, bir juwap aytqan jeri:

—Saǵan qıldıń jalǵanshıda ıqtıqat,
Márt ólgende dushpan kewli bolar shad,
Ízinde joq «ata» derge bir perzent,
Ólmey qalmas, sennen mendey periyzat.

Seniń Maqsım atlı qarındasıń bar,
Oqqa ushsań patsha-xannıń quwanar,
Seniń menen ólsem joqdur hesh árman,
Birge qılsam zalım qalmaqqa sapar?

Atım batır Máliykaday qubbaman,
Saparım bar bolsa meniń Sheyirxan,
Ólsem jawda birge endi qosılıp,
Eki dúnyada da qalmas mende hesh árman.

Sol sózdi aytqan máhálinde, qarındası Maqsım qız «Men de ketermen», dep bir sózi ayttı:

—Atım Maqsım, jalǵanshıda tóremen,
Ziya-zulpım besten tallap óremen,
Seni «batır», «palwan» deydi, jan aǵa,
Sol sawashta ǵayratıńdı kóremen.

Jigerińmen, jalǵanshıda hám janıń,
Men nasharman kewilimde kóp ármanım,
Bolsa seniń menen birge saparım,
Ǵayratıńdı men, aǵajan, kórermen.

Qarındaslı ǵosh jigittiń kewili shad,
Seniń menen minsem saylap árebi at,
Alsań Sheyir zalım xannıń ellerin,
Ǵayratıńdı kórip qılayın murad.

Sen ketkende aǵar kózden qanlı jas,
Ármandaman, bolmay qalsam es-joldas,
Taslap ketpe jalǵız, aǵa, meni de,
Ǵayratıńdı kórip bolsın kewilim xosh.

Kórgen túsi yadına kelip tolǵansa da, «Birisi qarındasım, birisi qatınım, bularsız bolarma meniń jollarım», dep batır táwekel qıldı: úsh atlı bolıp Sheyirxan patshanıń eline atlandı.

Qurbanbektey bahadır,
Mindi atınıń beline,
Shıqtı qızıl shóline,
Astına mingen tulparǵa,
Sol waqtında «shúw» dedi.
«Shúw» degende gúwledi,
Tolıqsıp aqqan dáryaday,
Mıń toqsanlıq jorǵaday,
Qubılıp oynap baradı.
Altı kúnlik jol júrdi.
Qarsı aldına qarasa—
Bir bálent taw kórindi.
Barsa tawdıń qasına,
«Al-ha-al!» degen bir dawıs,
«Qayda?» degen bir dawıs,
Óz-ózinen shıǵadı.
Shań burqıdı hawaǵa,
Jáhán ketti qaltırap!!!
Kóp dúbirli esitildi.
Altın baslı aq kiyik,
Ol kiyiktiń basında—
Hallaslanǵan aq suńqar.

Sonda kiyik janıwar,
Moyının atlıǵa buradı.
Pana bilip batırdı,
Ózin barıp uradı.

Batır «Meni pana bilip, ózin urdı, men kiyikti azat qılayın», dedi de aq suńqardı atıp óltirdi.Soń «Buni kim quwalap kiyatır eken?», dep tórt tárepke kóz saldı.
Qarsı aldına qarasa—
Qaytpas temir reńli,
Dáw sıyaqlı bir jigit,
Attıń basın buradı,
Aybatlanıp turadı.
Qurbanbekke ol qarap,
«Ne sebepten azat ettiń?!» dep,
Bılay juwaptı soradı:

—Ashıq bolǵan bul dúnyada zar urar,
Námártler óziniń janın qayǵırar,
Bul maydanda shóldi gezgen jalatay,
Seni netti biziń salǵan aq suńqar?

Bul maydanda azat qılıp ańımdı,
Ne bilgeniń bardı seniń, gelleǵar?!
Atım batır, yalǵanshıda bir sultan,
Aybatımnan titirer jer menen aspan.

Qutılmaǵıń bul maydanda nagúman,
Óz-ózinen dúnya boldı saǵan tar,
Oqıp kórgil iymanıńdı bulmanda,
Jetpes qazańa sebep boldıń, gelleǵar!

Janıńda bareki birdey húr janan,
Hádden asıp júdá bolıpsań biyǵam,
Ǵayrat bolsa, quwatıńdı et maǵan,
Ármanlı ólmegil maydanda, sultan.

Sonda Qurbanbek sóyledi,
Sóylegende ne dedi:

—Al betińe qarasam,
Áliy pirge megzerseń,
Túw sırtıńa qarasam,
Tuwǵan narǵa megzerseń.
Áwelden atıńdı aytagór,
Qaysı baǵdıń gúliseń?
Sen ekenseń shahzada adam,
Jılawında Sháhimárdan,
Senińde joqtı dúnyada adam,
Ádepsizlik penen soradıń,
Meniń haslı-zatımdı,
Óziń atıńdı ayta ber,
Biyájel ólmey, jas uǵlan.
Qay shámenniń búlbiliseń?

Bul sózdi esitip, batır bala Qurbanbektiń ádebin tutı. Atınan tústi. «Meniki qátelik bolǵan eken jaman aytsam da meniń haslı-zatımdı jaqsı sóz benen soradı», dep Qurbanbekke qarap, bala batırdıń sóylep turǵan jeri:

—Aynanayın aǵajan,
Haslı-zatım sorasań,
Qandexar degen qala bar,
Aspan menen barabar.
Ol qalanıń ishinde,
Qarrı biydey atam bar.
Jeti paytax elinde,
Alawsha xannıń xalqında,
Emirlan degen jayında,
Qara biy degen babam bar.
Qara biydey babamnıń,
Jórgeginde bas kesken,
Patshalar menen qas bolǵan,
Paqırlar menen dos bolǵan,
Mártligin halıqqa bildirgen,
Qast etkenin óltirgen,
Qurbanbek degen aǵam bar.
Onı «batır» deydiler,
Taǵı «palwan» deydiler.
Sol aǵama baraman,
Awı bolsa awlayman,
Dawı bolsa dawlayman,
Jawı bolsa jawlayman,
Otını menen kiremen,
Kúli menen shıǵaman.
Dushpanǵa otlar jaǵaman,
Batırlıqtı, jan aǵa,
Talaplar qılıp baraman.
Qurbanbektey aǵamdı,
Ízlep endi baraman.
Qurbanbektiń inisi,
Atım Sultan Qaraman.
Altın tajıń basıńda,
Eki arıwıń qasıńda.
Sadaǵıń awzı shashaqlı,
Atıńnıń moynı qılshıqlı,
Sadaǵıńa shalǵanıń,
Láli-jáwhár pıshaqlı,
Aǵa qayda barasań?
Sonda
Qurbanbek ne dedi:
—Aynanayın, jan inim,
Baǵ ishinde búlbilim,
Saǵınǵanım sen gúlim,
Jalǵız edim dúnyada,
Boldım endi inili,
«Qurbanbek» degen batırıń,
«Aǵa», degen palwanıń,
Tanısańız men inim.

— Ínim, saparım—Sheyirxan qalmaqtıń eline. «Taxtın tartıp alıp óltirsem, paqırların kúldirsem, zalımların jılatsam, sóytip zakat alıp qaytsam, elime jetsem» degen maqset penen baratırman. Sáwdigim menen qarındas hám sen de bolsań meniń menen birge qalmaq jurtına joldas? At qoyamız qalmaqqa ekew-ara basma bas. Barar bolsań qalmaqqa, atıńa min qolaylas. Qızıǵın birge kóreyik. Basshı bolıp júreyin, ǵayratıńdı bileyin. Qılıshıńnan qanlar shash! Batırlıq degen jamandı, qumarıń bolsa palwanlıq, menin menen bol joldas.
Aǵa menen ini tabısıp, tórt kóz túwel boldı. Tórtewi bir bolıp tulpardıń beline minip, tórt kún tamam jol júrdi, az ǵana emes mol júrdi. Sheyirxanday qalmaqtıń Kesal degen derbenti aspan menen ulasıp, qarsı aldında kórindi. «Taqırtaw» degen tawı bar ekeni ol dárbenttiń aldında. Taqırtawda mártler irkilip turadı. «Qarındası meniń sáwdigim! Sizler nasharsızlar: bizler dárbentten xabar alayıq, usı manda sabır qılıń. Qalmaqtıń qarawılı, bolmasın», — dep Qurbanbek eki nashardı taslap, Sultan batır ekewi dárbentke qarap at qoydı.
Sheyirxan qalmaqtıń dárbentte qarawıl bolıp turǵan tórt batırı bar edi. Biriniń atı—Qodar, ekinshisiniń atı—Omar, Úshinshisiniń atı—Sawdar jáne biriniń atı—Tomar. Tórt qalmaq sol waqları kiyatırǵan eki jigitti kórdi. Tórtewi at qoydı, Qanatlı qara tulparlı Qurbanbekke qarap bılayınsha abay-siyasat qıldı:
— Háy, qara atlı, qara atlı,
Taslap belden polattı!
Tartarsań bizden azaptı!
Taslamasań polattı,
Kórgen kúniń qaraptı.
Atıńnan tús sen ǵumsha,
Abirey barda gelleǵar!
Bul sózlerdi esitip,
At basınday som júrek,
Sarayında tuwladı,
Jawdı batır kórgen soń,
Jawǵa qarap sóyledi:
—Atańa nálet, iyt qalmaq!
Awzı qanlı bóriler!
Nesiybemnen kórermen,
Ólsem sheyit bolarman,
Óltirsem hám men razı.
Usını aytıp Qurbanbek,
Nayzanı qolǵa aladı...
Biyjay tiyip nayzası,
Qodar degen ol zalım,
Atınan sonda quladı.
Sultan degen bul bala,
Onı baylap aladı.
Omar degen batırǵa,
Qurbanbek nayza saladı—
Ol da attan quladı.
Sultan degen bul batır,
Onı da baylap aladı.
Qaldı eki batırı...
—Paytax xannıń elinde,
Alawsha xannıń sháhárinde,
Qurbanbek batır deydiler,
Áne meniń atımdı

Janımdaǵı Sultanzada degen batır. Sheyirxan degen patshańa ayt: taxtınan tússin, patshalıǵın taslasın, paqırlıqtı baslasın! Men ústine barmayın,—dep ekewiniń qulaq murınların kesip, atların tartıp alıp, olardı jayawdan-jayaw Sheyirxan patshaǵa qaray aydap qoya berdi.
Sheyirxan tilla tajı basında, altmısh eki hámeldarı, otız eki móhirdarı qasında, altın taxtıń ústinde otır edi. Patshanıń aldına barıp, qulaq-murınları kesilgen batırları, sum xabardı ayttı:
Atlandı noǵay begleri!
Jılawında men kórdim,
Sháhimardan pirleri.
Kelse alar qalańdı,
Jetim etip balańdı,
Jorttırar ǵarrı anańdı.
Bermeseń zakat, Sheyirxan,
Qutılmaǵıń gúmandı.
Qalańdı jaǵıp kúl qılar.
Jumırıqtay kesegiń,
Kelige salıp uwatar,
Qálbirlerinen eleter.
Taxtıńda maymıl oynatar.
Tili shıqqan balańdı,
«Aǵam» diyip jılatar.
Tórelerińdi attırar.
Kún kórmegen qızlarıńdı,
Bazarma-bazar sattırar.
Qaydaǵını taptırar
«Zakatıń tayar qıl», deymiz,
«Taxtıńnan túsip bar», deymiz,
«Taxtıńnan túsip barmasań,
Jalǵanshınıń tajjalı,
Qurbanbek degen bul», deymiz,
«Endigisin, Sheyirxan,
Sultanım, óziń bil», deymiz.
Sol waqta Sheyirxan patsha «Jallat!» dep baqırdı. Jeti jallat «Lábbay»,—dep házir boldı. «Ótirikten maǵan jaw keldi dep, jurtqa basqı berip, meniń elimde Qurbanbektey batır joq pa eken?! Xanlıǵımdı pisent ilmey jaw jaǵımnan elshi bolıp kelgen zalımlardı óltirińler!»—dep ekewin jeti jallattıń qolına tapsırdı.
Óz-ózinen shorshınıp,
Qáddine kelmey tırısıp,
Sarı jıǵası dirildep,
Kópek iyttey gúrildep,
Áskerlerge aqırıp,
Jar urdırdı qalaǵa,
At shaptırdı dalaǵa.
«El shetine jaw keldi»,—dep,
Alasat qostı sol waqıt,
Qatın menen balaǵa.
Zalım patsha Sheyirxan,
Shiyrin jandı qıynadı,
Qalada at oynattı,
Namazshamnıń waqtında,
Qurbanbektiń ústine,
Altı toptı súyretti.
Temir arba ǵıyrattı,
Awır iske aydattı,
Altın bas qara tuw menen,
Qos sırnaydı tarttırıp,
Naqıraların qaqtırıp,
Jer terbeltip tolǵanttı.
Bul áskerdiń sanı joq,
Aq álem de kók álem,
Alshaqlap qalmaq jol júrdi.
Tań sarǵayıp atqanda bular Qurbanbek jatqan tawdıń sırtına jaqınladı. Sol waqtında Qurbanbek biyperzentligine kúyindi, kemlik kelip, árwaqtı yad etip, kózinen jas aldı. Kóziniń jasın Sultan kórip, bunı ózinshe pámlep, pushayman jedi, «Men bir batır izlep kelsem, bunday istiń ústinen shıqqan ekenmen. Qalmaqqa ózim atlanayın. Jası úlken endi ruxsat sorayın», dep Qurbanbekke qarap bir sóz ayttı:
—Aǵa, esit meniń aytar zarımdı,
Batır qayǵırar ma tánde janını?!
Muńaymaǵıl jawdı kórip, jan aǵa.
Qorıqsań ber ruxsat mendey balaǵa?
«Pirim» dep sıyınıp hám tutıp yadqa,
Men kireyin, aǵa, mártlik urısqa?
Qorqa berme, qalmaqlardan qáwip etip,
Sawashımdı, aǵa, qılǵıl tamasha.

Sonda turıp márt Qurbanbek sóyledi:

—Batır bolsań sıyın jalǵız allaǵa,
Jigit bolsań menmen bolma dúnyada.
Menmen bolǵan tez jolıǵar bálege,
Qayt keynińe, inim, kelgil táwbege!
Menmen bolsań xazan urar gúlińe.
Jawǵa urma mennen burın sen, inim,
Sen bilmeyseń bul urıstıń ilimin.

Sol waqıtta Sultanıń
Ushqınıp, ottay janadı.
Batır kirdi ǵayratqa,
Qolın salıp polatqa,
Qalmaq zalımnıń áskerin,
Qoydayın qılıp aydadı.
Tań azannan er Sultan,
Tozań salıp qalmaqqa,
Kún batqansha qıradı.
Kúnniń batqan waǵında,
«Qalasına qamayın»,—dep,
Aq tuwǵa atın qoyadı
Qırq sadaqshı qalmaǵıń,
Qırq hasıl zor mergen,
Dárwazaday siynesi,
Sultan batır jigitti,
«Omırawdıń tusı», dep
Parlatıp oqtı atadı;
Sultan atlı batırdıń,
Sawıtları sótildi,
Beli jayday búgildi,
Kózinen jaslar tógildi;
Atınıń moynın qushaqlap,
Kóziniń jası monshaqlap,
Namazshamnıń waqtında,
Qurbanbektiń aldına,
Jer qushaqlap jıǵıldı.

Ólerin bilip Qurbanbekke qarap tolǵanıp Sultan batır ne deydi:
— Bul ketkennen keterseń,
Aynanayın, jan aǵa,
Qandexar degen qala bar,
Aspan menen barabar,
Ol qalanıń ishinde,
Qarrı biydey atam bar.
Bozlap shıqsa aldıńnan,
«Batır qayda?» degende,
«Sultan óldi» deygórme!
Ayazlı kúni aynalǵan,
Sáhárler turıp oyanǵan,
Qarakóz atlı anam bar,
«Balam qayda» degende,
«Sultan óldi»: deygórme!
Way alǵanım, alǵanım,
Qaǵıp tósek salǵanım,
Alla qosqan sáwdigim,
Shiyrin degen yarım bar,
Qara shashı jayılıp,
Bozlap shıqsa aldıńnan,
«Batırım qayda?» degende,
«Sultan óldi», deygórme!
Aynanayın andızım,
Mańlayımda qundızım,
Eki dúnyadaǵı shıraǵım,
Ózi on tórt jasında,
Elgezerxanday balam bar,
Juwırıp keler janıńa,
«Atamız qayda?» degende,
«Atan óldi», deygórme!
Mańlayınan súygeyseń,
Yad etip meni, aǵajan.
Jılatpaǵıl perzentim...
Qayttı meniń dáwletim,
Menmenlik qıldım, men taptım,
Jawǵa jaman men shaptım.
Óter boldım dúnyadan,
Razı bolǵıl, aǵajan.
Sol sózlerdi aytıp bolıp Sultannıń janı shıǵıp ketti. Qurbanbek batır «Anadan jekke tuwǵanjalǵız edim. Aǵay-inili boldım, dep quwanıp edim, jáne qara basım qaldım», dep qapa bolıp tolǵandı:

—Atadan jaratsań tórtlerdi jarat,
Biri ólse úshi keler basına,
Jalǵızdı jaratpa, taslardı jarat,
Jalǵız ólse kim keledi qasına!

Bul sózdi aytıp jılay berdi zarı-zar,
Batırǵa kórindi sonda dúnya tar,
Jerde jatır ólip inisi,
Kókte ushıp júrdi tırnalar.

Tulparına minedi,
Atına minip ǵosh jigit,
Qalmaqqa qarap tartadı.
Batır kirdi ǵayratqa,
Qolın saldı polatqa.
Urıs boldı jandı ot,
Jaǵası altın berik sawıt,
Sawıtına japqan mawıt,
Sótildi maydan ishinde;
Qırmızıday qızıl qan,
Tógildi maydan ishinde.
Zalım mergen qalmaqlar,
Aladı qolǵa aq mıltıq,—
Qurbanbekti atadı!
Atılǵan mıltıq tútininen,
Ay menen kúnler tutıldı.
Urıs boldı darasha,
Kirdi batır sawashqa,
Urıp tuwın jıǵadı.
Qalmaqtı qırdı ǵosh jigit.
Altılanshı kúninde,
Erik degen qalaǵa,
Aldına salıp qamadı.
Tórt júz toqsan tóresi,
«Ál aman!» dep shuwladı
Kún kórmegen qızları,
«Darıdı ma tajjal?» dep,
Terezeden qaradı.
Tili shıqqan balası,
«Aǵa», deyip jıladı.
Qalmaqlınıń begleri,
Moyınına pota saladı,
Qırq túyeni jetelep,
Shıǵıp márttiń aldına,
«Taxt seniki!» dep jıladı.
Ǵayıptan kelip bar baba,
(Etigi bar iyninde,
Kisilik joq pishinde:
Tisleri ketik-ketik,
Awız-murnı jún, qotır),
Qurbanbekke sóyledi:
—Áy, balam Qurbanbek, tilegimdi alsańız, bul saparı jurtıńızǵa qaytıńız. Jurtıńızǵa qaytıwdıń kerekligin aytayın. Birinshiden, túsińde men saǵan «Jekke óziń kete gór, dep ayan berdim. Tıńlamadıń—eki nashardı ertip ótá kettiń. Janıńdaǵı bir qatın jaqsı kewilli, al birewi jaman kewilli edi. Bunıń kesiri tiydi saǵan. Ekinshiden, yarım jolǵa kelgende taǵı birew menen joldas boldıń. Ol qalmaqtı shapqanda sen, «Jası kishi bola turıp mennen burın jawǵa tiyisti», dep tákabbırlıq qıldıń inińe járdemge barmadıń. Bunıń da kesiri tiydi saǵan. Bul jurttan olja alma, dúnya alma, jurtıńa qayt! Jolda hesh jerde irkilip tınıǵıwshı bolma! Onda úshinshi kesirge tap bolasań, balam.
Babay etigin arqalap adamlarǵa aralasıp ketti. Batır «bul babanıń qásiyeti bar», dep, qırq túyesine qaramay keynine qaytar boldı. Sol waqıtta qalmaqlar shuwladı;
—Jigittiń bir dushpanı bolsa mıń dos-yarı boladı, qırq túyeni alıp ketiń.
Qurbanbek qarındası menen yarınıń janına qırq túyeni jetelep alıp bardı. Olarǵa, «Qalmaqtı qırdım, qırq túye zakat aldım. Bes kúnlik uyqım bar. Sizler dárbentte qarawıl bolıp turıń»,—dedi.
Qurbanbektiń qatını turıp ayttı:
—Táneketsem ketermen, biraq qarındasıń menen barıp turmayman.
Qurbanbek ayttı:
— Seniń janıńnan ketkenime altı kún boldı. «Bir qashqınshı, bir quwǵınshı qalmaq tabıla qoysa, bir ózim anda ketip dáwran súrermen», degen oyıń bar qusaydı.
Sonda Máliyka qubba;—Sen topıraqsań, adamzatsań, al men bolsam—periyzatpan, nurdan jaralǵan. Meniń sózime inanbasań seniń kewlińde shaytan bar. Men dos bolsam da dushpan bileseń! Endigi bolatuǵın islerdi aytpaspan!—dep ant berdi.
Sóytip Máliyka qubba periyzat Maqsım qızdı qasına alıp, dárbent jolǵa ketti. Dárbentke barıp. Maqsım menen Máliyka jan-jaqqa qarap, bir saattay turdılar. Anda turıp Maqsım qız ayttı:
— Áy, jeńge, bul jerde tura berip ne bar? Aǵamnıń qırǵan óliklerin seyil etip aralap qaytayıq?
Jeńgesi ayttı:
—Óliniń ruwxı bar, tiriniń ruwxı bar, qaǵıp kete qoymasın?!
Maqsım qız:
—Óliniń ruwxı degen ne boladı, tiriniń ruwxı degen ne boladı?—dedi.
Máliyka peri ayttı:
— Óliniń ruwxı degen ayaǵı boladı, tiriniń ruwxı degen bayaǵı boladı.
Maqsım qız:
— Bayaǵını, ayaǵını bilmeymen men, aralayman,—dep atınıń beline minip, óliklerdi aralap ketti. Qarasa arasında, moynı gúpshektey, jawırını qaqpaqtay bolıp, beti sharıq almaday janıp, ne bir qalmaqlarıń óligi jatır. Qalmaq jigitleriniń óliklerin kórip, ishi ottay janıp, Maqsım qızǵa jalǵız aǵası jawday kórindi: «Bunıńday palwan jigitlerdi aǵam qırıp taslaptı... Ílaya aǵam qurısın! Sonıńday jigitlerdi zaya etipti!». Aǵasın qarǵap, Maqsım qızdıń sózlerdi aytıp baratırǵan jayı:
—Qazanlı astay qaynamaǵa,
Bedew tutıp baylamaǵa,
Meniń menen oynamaǵa,
Birgene qalmaq qoymaǵan,
Jalǵız aǵam qurısın!
Birge baǵqa kirmege,
Ólgenshe dáwran súrmege,
Qolımnan sharap ishpege,
Jińishke belden qushpaǵa,
Birge monshaǵa túspege,
Birgene qalmaq qoymaǵan,
Jalǵız aǵam qurısın!
Meniń menen jatpaǵa,
Shiyrin lábimnen tatpaǵa,
Sáhár waqta oyatpaǵa,
Birgene qalmaq qoymaǵan,
Jalǵız aǵam qurısın!
Qurbanbek aǵam joq bolsın!
Bul gáplerdi aytıwdan,
Maqsım atlı sárbinaz,
On tórt jasar bota kóz,
At oynatıp baratır.
Sansız ólik kórindi.
Ol ólikler ishinde,
Bir-birine mingesken,
Altı ólik kórindi.
Jaqın barıp qarasa,
Altı óliktiń astında,
Bir qalmaqtı kóredi.
Ol qalmaqtıń táriypi:
Boyı bardı altı arshın,
Eni bardı eki arshın,
Segizden eken barmaǵı,
Záhárden edi tırnaǵı,
Saqalın ǵana ol qalmaq,
Ínji menen torlaǵan,
Eki murtın qaytarıp,
Tas tóbeden sol zalım,
Qazıq baw shalıp baylaǵan.
Ózi qara, murtı aq,
Jaman júzli bádirek,
Qalmaqlardıń patshası,
Sheyirxan degen sol eken,
Aqır-dúnya biypayan,
Eńiredi sol jerde shayan,
Ízlegeni tabıldı!!!
Qolına qamshı aladı,
Maqsım degen zalım qız,
Sheyirxanday patshanı,
Kerile bere saladı.
—Qızıl qanǵa batıpsań,
Arzıńdı atqa aytıpsań,
Kim bolasań sen?—dedi.

Sonda Sheyirxan sóyledi:

—Alla sıylap jan bergen
Bende sıylap as bergen,
Sheyirxan degen atań men.

Sonda qız jáne uradı,
Ura berip sóyledi:
—Ataları qurısın,
Maqsım degen men qızǵa,
Rasıńdı kelegór!

Sonda Sheyirxan sóyledi:
Qızǵa qarap ne dedi:
—Seniń menen jatpaǵa,
Lábińniń palın tatpaǵa.
Sallanıp baǵda júrmege,
Ólgenshe dáwran súrmege,
Sheyirxan kúyewiń men edim.

Maqsım qız sonda sóyledi:
—Rasın aytsam men saǵan,
Qulaq salıp tıńlasań,
Tilegenim sendey xan!

Sonda patsha sınaydı,
Qaytadan sawal soradı:
—Tawdıń bası daralar,
Qaslarıń júzge jarasar,
Jalǵanshı dárkar dúnyada,
Aǵań dárkár ma, men dárkár ma?

Maqsım qız sonda sóyledi:
—Tawdıń bası endi qar,
Senińdeyin patsha dep,
Jasımnan boldım intizar,
Jalǵız aǵam qurısın!
Aǵam qurısın, sen dárkar!
Kórińler tawlardıń tasın,
Aqqan kózimniń jasın,
Jalǵız aǵam qurısın!
Aǵam qurısın sen jaqsı!

Sonda Sheyirxan saqalın sıypap murtların burap:—Toqta, periyzat, saǵan men bir sóz aytayın. Seniń aǵań palwan, batır. Jeti jıl urıstı úyrengen sultan. Men bolsam, qırq sháhárdi sorayman, sonda da menińdey patshalardıń aǵańa qúdireti kelmeydi. Aǵańnın dáwranında seniń menen súre almas hesh kim dáwran,—dedi.

Qız ayttı!
— Jalǵanshı dúnyada aǵamnıń óletuǵın jeri joq. Sen xansań, sende qırq kisiniń aqılı bar. Aǵam qalay, qay jerde óledi? Sonı ayt?
Xan oy jiberip ayttı:
— Aǵańnıń bir óletuǵın jeri bar. Altı anlıq jol barıwı, altı aylıq jol—keliwi Zulman degen sháhárde úsh bulaq bar. Bulaqtıń birine «Abıhayat», birine «Abızamzem» hám birisine «Abıpálek» dep at beredi. Abıpálektiń suwınan ishken adam uzaq jasaydı. Abıhayattıń suwınan ishken adam ózi alpıs jasar bolsa da jigirma bes jas qáddinde boladı. Abızamzem suwınan ishken adam ómir-ómirine kesel bolmaydı. Ol bulaqtı saqlap otırǵan-házireti Ískenderdiń bánt qılıp ketken Qaqrap degen dáwi. Ol dáwdiń qasında ajdar hası, adam batıp ólgendey qara batpaǵı taǵı bar. Ízlep barǵan adamdı dáwleri tutıp aladı, ajdarhası jutadı yaki qara batpaǵına batıradı. Soǵan jiberseń aǵań ólip ketedi, mendey patsha menen senińdey Maqsım qız sonda ǵana muradına jetedi.
Sol waqtında Maqsım qız, «Aǵamdı ne hiyle menen jiberemen»,—dep suwıq demin aldı. Patsha Maqsım qızdıń moynına qolın salıp betinen súyip aldı.
— Áy, sáwdigim, onnan qapa bolma, men hiylesin aytıp beremen. Jurtıńda adam qaraytuǵın molla bar ma? Jurtıńda tilewshi iyshan bar ma? Porqan bar ma? Adamlarǵa dári beriwshi táwip bar ma?
Maqsım qız:
— Bulardıń bári de bar,—dedi.
Sheyirxan:
— Sen aǵań menen bul saparı ket, jurtıńa jet. Barıp molla, táwip, iyshan hám porqanlarǵa para ber de, «Zulman sháhárinde Abızamzem, Abıhayat, Abıpálek bulaqları bar. Solardan suw ishse, suwına tússe, bul awırıwına jaqsı boladı. Bolmasa qızıń óledi», degiz. «Atań ǵarrı Qarabiy inanıp, anań jılar. Qarındasıńnıń dártine dawa bolar sol bulaqtan suw alıp kel, Qurbanbek»,—dep aytar. Atańnıń sózin sındırmay, aǵań keter. Altı ayda jeter, batpaǵına batar, dáw tutar, ajdarhası jutar. Aǵań ólip ketse, bir jarım jıl aradan óter. Ásker tartıp noǵaylı elge baraman. Alawsha xandı óltirip, jurtıńdı arqayın qılarman. Óz jurtıma alıp kelip, seniń menen arqayın dáwran súrermen. Qayǵı qılma, onnan, Maqsım qız, aqılım sol,—dep qızdıń júzinen juptan-juptan súyip aldı.
Bul sózlerdi esitip Maqsım qız quwandı. Ádepli, kelisim menen atına minii, jeńgesiniń jayına ıńqıldap-sıńqıldap «uh» dep jetip keldi. Jeńgesi ayttı:
— Ne boldı?
Sonda biykeshi bılay juwap berdi:
— Áy, jeńge-ay, óliklerdiń ishinde júrip qaǵındım ba deymen.
Jeńgesi mısqılladı:
— Olay degenshe «tabındım ba» deseń bolmay ma! Maqsım qız:
— Óliklerdi aralap baratırıp kózim uyqıǵa ketipti, bir tús kórdim. Sol túsimde jorıǵıl—dep jeńgesin sınap, bunı aytıp turıptı:

—Aynalayın, jeńgejan,
At ústinde baratırıp,
Ájeptáwir tús kórdim:
Altın taxtıń ústinde,
Bir japalaq qus kórdim;
Qanjıǵada bas kórdim;
Jol ústinde sharbazar;
Taw ústinde qara nar,
Bozlap turǵanın kórdim.
Bul ne bolar jeńgejan?
Jetmish bolar denesi,
Otız altı balası,
Jer júzinde qan boldı,
Topalanlar darıdı,
Bul ne bolar jeńgejan?
Sonda turıp Máliyka
Maqsım qızǵa sóyledi,
Túsin jorıp ne deydi:
—Men aytayın túsińdi,
Altın taxtıń ústinde,
Noǵaylınıń taxtına,
Zalım xannıń mingeni;
Qanjıǵada bas kórseń,
Noǵaylınıń basına,
Sen shayannıń sebebinen.
Qara kúnniń tuwǵanı;
Jol ústinde sharbazar—
Sen shayannıń sebebinen,
Jurtlarıńdı jaw alar;
Taw ústinde qara nar,
Qara biydey qaynatam
Qalmaqlınıń qolında,
Barıp shopan bolǵanı;
Jetpis bolsa denesi—
Jurtıńdı qalmaq qırǵanı,
Bir nesheni óltirip,
Ǵáriptiń gúlin soldırıp,
Kún kórmegen qızlardı,
Ne bir zalım qalmaqlar,
Murtı awzına jabılǵan,
At artına mindirip,
Jurtıńnan alıp ketkeni,
Qanlar quyıp xalqıńa.
Menińdeyin jeńgeńiz,
Qalmaqlınıń qolında,
Qılqa postın iyninde,
Kiyiz qalpaq basında,
Tirseginen jeńi joq,
Zalımlardıń aldında,
Páyekshisi bolǵanı.
Senińdeyin Maqsımnıń,
«Atanıń qádirin bilmediń,
Aǵanıń qádirin bilmediń,
Sheyirxanǵa shıntlap isengen, qız bul jorıwǵa qulaq aspay, uyqılap jatqan aǵasın túrtkishlep oyata basladı:

—Kewilime túsip tur sol ǵana árman,
Kózińdi ashqıl, wah, uyqıdan, aǵajan,
Ólik iyisi ańqıp endi baradı,
Awırajaq qarındasıń Maqsımjan.

Tayındı bendege hár jayda bir dárt,
Dos emesti ǵosh jigitke—qatın jat,
Men qalsam qiya maydan shóllerde,
Dushpanlarıń, aǵa, bolar kewli shad.

Turǵıl, aǵa, búgin elge qaytayıq,
Ata-anamdı kórmey bolmayın biymurat,
Men anamnıń jaqsı kórgen qızı edim,
Bolmayın bul kúni diydar qıyamet.

Batır tuwǵan Qurbanbek,
Irǵıp jayınan turadı,
Minip tulpar beline,
Qırq túyeni jetelep,
Qayttı batır eline.
Bir neshe kún jol júrip,
Az ǵana emes mol júrip,
Emirlanday jayına,
Saw-salamat keledi.
Eli-xalqın jıydırdı,
Otız tuwsha soydırdı,
Ashı menen arıǵın,
Nan, gósh berip toydırdı.
Alıp kelgen dúnya-mal
Qarını ash kámbaǵal,
Ashı menen arıqqa,
Tarqatıldı bul toyda.
Eli-xalqın shad qılıp,
Dushpanların mat qılıp,
Jurtında endi ǵosh jigit,
Jatıp dáwran súredi.

Bir neshshe kún aradan ótken soń, Maqsım qız «awırdı», Táwip qoymay qarattı. Porqan qoymay baqtırdı. Molla-iyshan qoymay oqıttı. Eliniń iyshanı, táwibi, mollası, menen porqanı—bári de «Abıhayattıń suwın ishse, Abıpálekke, Abızamzemge tússe jaqsı boladı, bolmasa óledi», dep pátiwa qıldı. Atası Qara biy olardıń sózine inanıp, Qurbanbekti sáhár waqta shaqırıp alıp, zarlandı:
—Balam boldıń on tórtinde barqamal,
Sáhár waqta zarlanadı Maqsımjan,
Sheyirxan eline birge barǵanda,
Sawashlıqta qarındasıń awırǵan.

Alıp kelseń barıp Hayat suwınan,
Eki dúnya balam, sennen ırzaman,
Maqsımjan jılar hár saatı zarı-zar,
Dawısınan ata-anań biyqarar.

Buyırıptı iyshan menen mollalar—
Zulmannıń sháhárine qılıńız sapar,
Keltirmeseń Abızamzem suwınan,
Eki dúnya qolım jaǵańda bolar.

Bul sózdi aytqan waǵında Qurbanbektiń qanı qızıp ketti, «Óliklerdiń arasında bes kún uyqılap, qarındasıńdı awırıwǵa shalıqtırdıń, dep atam mennen kórip tur», dep oylap, hesh kimge xabarlaspastan, tulparın zárteń-záberten ertlep, kók polatqa ǵark bolıp, «Máliyka sáwdigim bilmey qalsın», dep, ketip baratır edi, anası kórip qoydı. Qáhár menen baratırǵanın bilip Geji sultannıń Qurbanbekke qarap zarlanıp turǵanı:

—Hawa jawsa aydın kóller sel bolsın,
Kúnnen-kúnge bul dáwletiń mol bolsın,
Qáhárlenip mindiń tulpar beline,
Nurı diydem, jas gódegim, jol bolsın?

Ana jılar «perzent» diyip zarı-zar
Sen muńaydıń—men bolǵanman biyqarar,
Aytıp ketkil saparıńız qay sháhár?
Saparıńa men de balam ahıwzar.

Sonda márt Qurbanbek sóyledi:
—Atlar shaptı, qalamızdıń sırtına,
Tabılmadı dawa Maqsım dártine,
Jol bolsındı mennen sorasań, jan ana,
Men baraman Barsa Kelmes jurtına.

Atlar shaptım bul maydanda dalaǵa,
«Perzentim» dep jılay, berme biyhuwda,
Tabılmadı hesh bir dawa Maqsımǵa,
Men baraman Zulman degen qalaǵa.

Sonda jılap jan a n a s ı zarı-zar,
«Ketpey deyip tolǵanadı biyqarar.

—Balam, esit meniń aytqan zarımdı,
Bir shayan dep zaya qılma janıńdı,
Suwsınıńa isher seniń qanıńdı,
Dáwi menen hesh ayamas ajdarı.

Batır keynine qarap tursa, atası, «Keter me eken?» dep sınap kiyatır eken. Qurbanbek bunı bilip, «Ata razı, alla razı: atamnıń sózi jolında shıbınday janım tasaddıq bolsın»,dep Zulman sháhárine qarap atlandı:
Mindi attıń beline,
Shıqtı qızıl shóline,
Atlanadı ǵosh jigit,
Barsa Kelmes eline.
Astına mingen bedewge,
Sol waqları «shúw» dedi,
«Shuw» degende gúwledi
Tolıqsıp aqqan dáryaday,
Júz toqsanlıq jorǵaday.
Astındaǵı tulparı,
Qubılıp oynap baradı,
Taw bulaqta suwladı,
Qaytpay urdı doynaqtı,
Aqsham-kúndiz ayanbay,
Jigirma kúnlik jol júrdi.
Qarsı aldına qarasa—
Aspan menen barabar,
Bir qara taw kórindi.
Shıqtı tawdıń ústine—
Oǵırı alp dárwazası,
On jeti andizası,
Jigirma tórt tar kóshesi,
Aspan menen barabar
Jarqırap qala kórindi.
Qurbanbek batır qalaǵa baǵdar aldı. Jol júrip ketip baratırsa, dárbentke jaqın jerde, bir aq tasqa qızıl xat jazılǵanın kórdi. Ózi sawatlı jigit, xattı oqıydı: Bul qalanıń atı—Yunan. Eldi soraǵan Qumırı degen xan. Onıń ayday arıw Sultan atlı bir qızı bar. Táriypi:

Qalpaǵına dal qoyǵan,
Lábine sheker-pal qoyǵan,
Barlıq jeri ap-appaq,
Uzın boylı keń qushaq,
Sáneshe barmaq, jez tırnaq.
Óńirine taǵıptı,
Qız balaǵa jarasıq,
Qálempirli monshaqtı.
Esigin etip qadaǵan,
Juwıp shashın taraǵan.
Emsheginiń túymesi,
Polat buraw ushınday,
Periyzat pánjayı aptap.
Gúyi-Bolırdan Alshaǵır degen bir gáwir palwan kelip, bul qalada jatqanına altı ayday boldı. Ashıq bolǵanlıqtan, «Sol qızıńdı bereseń, eger bermeseń, onda hár kúni bir adamnıń qanın ishemen», degen. Hesh kim gáwirge shaq kelmegenlikten ol eli-xalqı búldirip, Yunan sháhárin wayran qılıp atır.
Qurbanbek batır, «Tilegimdi alla berdi. Ǵayratım tasqan er edim, xalıqtı talaǵan, adam qanın ishken zalımdı (baqtım assa!) Óltirip, sháhárdi azat eteyin», dep atın jiberip uyqılap ketti.

* * *

Endigi sózdi qalmaqlarǵa bas bolǵan Alshaǵırdan esitiń. Gáwirdiń bet aldı qala bolıp, sapar etip kiyatırsa, uyqılap jatırǵan Qurbanbek batırǵa uzaqtan kózi tústi. Alshaǵır, «Uyqılap jatırǵan Noǵaylınıń ústine qırq bir adam bolıp barsam, onda meniki námártlik bolar», dep qırq jigitine qaramay, at oynatıp dárbent jolǵa keldi.
Qurbanbek sultannıń atı tulpar edi. Onıń tulparlıq iyisin ańlap, Alshaǵırdıń atı jer tabanlap, alǵa baspay turıp qaldı. Sonda atına qarap gewirdiń mınanı aytıp turǵan jeri:
—Aldıńda jolbarıs jatır, ma?
Jatırǵan bizden batır ma?
Ne kórdiń, atım, ne kórdiń?
Qamshı ursam qádem baspaysań,
Ne kórdiń, atım, ne kórdiń?
Qolımda tilla oq jayım,
Nege qılasań uwayım?
Meniń janımdı almaǵa,
Keldi me batırı noǵaydıń,
Qumırı degen xanıńnıń
Xalqın azat etiwge?

Batır Qurbanbek Alshaǵır gewirdiń sózin shala-pula esitip jatır edi. «Erden erdiń qáwpi bar» degen ras eken. Bul mennen qáwip etip sóz aytıp tur. Onıń shánine tiyip bir sóz aytayın», dep Qurbanbek batır ornınan turdı. Tulparına mindi. Alshaǵır qalmaqqa jaqınlap, aybat etti:
—Sen, áy zalım esit meniń arzımdı,
Batır qayǵırar ma tánde janını?!
Meni kórip qáwip áylepseń, Alshaǵır,
Qoyǵıl endi adam óltirmek kárdi!

Uyqıda kórip jıladıń sen zar-zar
Júrgen jeriń noǵaylıdan biyqarar,
Oyandım mine—aldıńda turman,
Qayt qorıqsań raydan, zalım Alshaǵır!

Hár kún iship júrdiń adamzattan qan,
Neshsheni ayırıp ata-anadan,
Elge qorlıq salıp júrgen, Alshaǵır,
Mártligińdi kórset, minekey maydan!

Bul gáplerdi esitip,
Zalım gáwir Alshaǵır,
Bulıttayın buyralanıp,
Jaralı narday ıńıranıp,
Awızınan ot shashıp,
Qurbanbektey batırǵa,
Qayırılıp nayza saladı—
Nayzasın onıń Qurbanbek,
Tartıp alıp qolınan,
Eki búklep sındırdı.
Alshaǵırdan bul zalım,
Qolında semser qılıshın
Qáhárlenip uradı—
Qalqanın sonda márt jigit,
Alǵa tutıp qaladı—
Semser ekige bólindi.
Alshaǵırday iyt zalım,
Jaqınlap qanjar uradı—
Qanjarın da qolınan,
Tartıp alıp Qurbanbek,
Eki búklep sındırdı.
Qurbanbektey batırıń,
Alshaǵırdıń jaraqtan,
Juda bolǵanın biledi.
«Náwbet bizge keldi dep»,
Qaraǵay nayzası jaltırap,
Kerilip batır uradı—
Alshaǵırday bul zalım,
Nayzasın tartıp aladı,
Eki búklep sındırıp,
Awzınan ot shashıp,
Tuwlap zalım qaradı.
Qurbanbektey ǵosh jigit,
Qolına qılısh aladı,
Aylandırıp basınan,
Qáhárlenip uradı—
Qılıshın qalmaq Alshaǵır,
Eki búklep sındırıp,
Tuwlap taǵı qaradı.
Qurbanbektey batırıń,
Qılısh qoldan ketken soń.
Qanjardı qolǵa aladı.
Qanjarın alıp qolına,
Alshaǵırday gáwirge,
Ińıranıp batır saladı—
Qanjarın da qolınan,
Tartıp alıp sındırıp,
Alshaǵırday gáwiriń,
Kúle shıray beredi.
Zalım attan túsedi.
Qurbanbek te túsedi,
Sawıtın batır sheshedi.
Márt qabaǵın úyedi,
Qaqpa shekpen kiyedi.
Mańlayı ayday jaltırap,
Qáhárlenip qaltırap,
«Al náwbet bizden bolsın» dep,
Alshaǵır shártti qoyadı,
Náwbetti sonda gáwirge,
Batır qorıqpay beredi.
«Náwbetim», dep Alshaǵır
Qurbanbektey batırdıń
Jaǵasınan aladı,
Ińıranıp jambas saladı—
Qurbanbektey jas jigit,
Ol aybattan seskenbey,
Dárpenbesten turadı.
Jaǵaǵa qollar saladı,
Atańa nálet Alshaǵır,
Qaytadan jambas uradı—
Qurbanbektey ǵosh jigit,
Seskenbey ol gáwirden,
Tawday bolıp turadı.
Alshaǵırday zalımıń,
Jáne jambas uradı—
Jáne qozǵalmay turadı!
Eki arıslan shayqasına,
Sháhárler kelip lárzemge,
Ǵulǵıla tústi xalıqqa.
Qumırı degen ullı xan
Begler menen sol máhál,
«Ne qılǵan gúrsil?» dep,
Atlanadı sahraǵa.
Kelse dárbent ústine,
Eki palwan alısıp,
Turǵanın olar kóredi.
Alısıp turǵan mártlerdiń,
Birewiniń tilinde
«Latı» degen sózi bar,
Birewiniń tilinde
«Alla» degen sózi bar.
«Alla» degen ǵosh jigit,
Alshaǵırday zalımǵa,
Toǵanaqtı salıptı,
Kótermege meyil bop.
Sol waqıtta Qumırı xan,
Zarlana berip sóyledi,
Sóyley berip ne deydi:
- Kótergil endi, jan balam,
Jurtımdı qarap qılǵandı.
Atańa nálet bul zalım,
Maǵan saldı oyrandı
Óltirseń saǵan, ırzman!
Ashıwlanıp Alshaǵır,
Qaytadan kelip alıstı,
Alısqan menen bul zalım,
Qurbanbekgey er bala,
Qoldan bermedi namıstı.
Zalım jambas saladı—
Qurbanbektey batırdı,
Qozǵaltalmay turadı,
«Qelseń—kel dep márt batır,
Taysalmastan turadı.
Adamzattıń qanına,
Semirip ketken Alshaǵırdıń,
Ǵamǵa kewilin toltırıp,
Aqsha júzin soldırıp,
Júykesinen qurıttı.
Kópek iyttey ırıldap,
Kókiregi sırıldap,
Qurbanbektiń qolında,
Nálet bolǵır Alshaǵır,
Baxtı ketip boldırdı.
Qurbanbektey ǵosh jigit,
Ash belinen qushaqlap,
«Alla» dep dawıslap,
Alshaǵırday zalımdı,
Ol dizine mindirdi.
Kóterip alıp iyinge,
Aylandırıp basınan,
Alshaǵırday zalımdı,
Tartıp jerge uradı!
Alarttı zalım kózlerin,
Aytar boldı batırǵa,
Ázezillik sezlerin.
Qumırı degen ol xanıń,
Qurbanbektey batırǵa,
Suwırıp alıp qınaptan,
Almas qanjar beredi:
—Alma zalımnıń tilin,
Soldır qalmaqtıń gúlin!
Qarap qıldı elimdi,
Shuwlattı, balam, jurtımdı,
Óltir, inim, zalımdı,—dep
Jılay berdi solqıldap.
Bunı esitip batırıń,
Alshaǵırday gáwirge,
Alqımnan qanjar saladı,
Bawday basın kesedi.
Gellesin kesip zalımnıń,
Nayza ushına iledi.
Zalımnıń atın jetelep,
Aldında—Qurbanbek,
Keyninde—Qumırı xan.
Ekew-ara at qosıp,
Kiyatırsa qalaǵa,
Alshaǵırday zalımnıń
Ízine ertken begleri,
Dárbent jolda gezlesti!
Qabaqtay bolǵan basını,
Qurbanbektiń qolında,
Qırq jigit sonda kóredi.
Gáwirdiń kórip óligin,
Bári shuwlap ketedi.
Qurbanbektey batırǵa.
Qırq jigittiń ishinen,
Qalmaqal qarap sóyledi:
Jalǵız bolıp jol alıpsań,
Basıńa sawda salıpsań,
«Batır» seni dep edi,
«Ílimpaz» seni dep edi,
«Duwaxan» seni dep edi,
Seni bir «mergen» dep edi,
Seni bir «shaytan» dep edi,
«Aldawshı» «sumlaw» dep edi...
Batır bolsań Qurbanbek,
Gúres bolsa qumarıń,
Alshaǵır degen aǵamnıń,
Qan alar adamı tabılar—
Óltirer seni Qátireń,
Áwelhá bizden aman ót!!!
Sonda shuwlap qalmaqlar
Mártke atın qoyadı.
Qurbanbektey ǵosh jigit
Kózi qanǵa toladı,
Ońnan-soldan sol waqta
Qıyqıwdı batır saladı.
Qırǵın saldı qalmaqqa,
Batır kirdi ǵayratqa,
Qolın saldı polatqa.
Zul-zula boldı jer jáhán,
At tuyaqtan aqtı qan.
«Alshaǵırdıń keyninen,
Ketińler-áy sizlerde», dep
Qırqın da qılıshtan ótkerdi.
Qumırı xan jol baslap,
Barıp kirdi Qurbanbek,
Yunan degen qalaǵa.

Qurbanbek batır Yunan qalasına barǵannan keyin, Qumırıxan miráti menen taxtqa mindi. Bir neshe begzadalar menen sharap iship más bolıp, zawqı-sapa súrip jata berdi.
Altmısh eki hámáldar, otız eki móhirdar, hámme begleri jám bolıp keńes salıp «Bunıńday ǵayrat-kúsh salǵan, jawdı qurtıp, xalıqtı azat qılǵan batır jigitke bir inam degen nárse bolmay ma eken?! dep Qumırıxanǵa keldi. Qumırı «Qurbanbektey batırǵa qanshelli zer, qanshelli mal bersek eken», dep beglerine qaradı. Anda turıp júz bası atalıǵı ayttı:

— Ǵosh jigitke mal dárkar emes, zer dárkar emes. Altınıńdı batır ne qılsın?! Bilseńiz, diydar dárkar! Qurbanbekke qızıńızdı berseńiz? Bunı maqul kórseńiz?
Bul sóz Qumırı xanǵa júdá maqul túsip, mıyıǵınan tartıp:
— Qáne onda, toy baslańlar,—dep ıqtıyardı beglerine berdi.
Bir neshe kúnler toy qıldı. Qumırı xannıń Sultan degen qızı jeńgelerinen neshe túrli sarpayǵa basqa da zatlar qosıp, Qurbanbekke jiberdi. Jeńgeleri olardı Qurbanbekke alıp kelip, neshe bir tımsal, shiyrin sózler menen kúyew balaǵa arzı-hal aytıp turǵan jeri eken:

—Arzımızdı esit endi xosh jigit,
Siziń ushın toy baslandı, kewil shad,
Sarpay kiyip biziń menen júrińiz,
«Kelsin» dep jiberdi sizge sálem xat.

Bul sózlerdi esitip,
Qurbanbektey ǵosh jigit,
Ornınan ǵarǵıp turadı.
Altın tajı basında,
Qırq jeńgesi qasında,
Jigit kewili tawday tasıp,
Bir-birlep qádem uradı,
Sultan qız jatqan sarayǵa.
Jeńgeleri keyninde qaldı. Saraydıń qapısın Qurbanbek ashtı. Qarasa: otırıptı periyzat—pánjayı aptap, ıshqı súwret, kórgenlerdiń aqılın alıp, shayırlıqtı sózler qılıp, belleri qılday buralıp, iyegin tislep, uyalǵan kisige uqsap. Sultan qız sálem qıldı. Sálemin batır álik aldı. Qurbanbek, «Birden janına barıp, moynına qollar salsam, betinen súyip-súyip alsam», dep qıyallandı, biraq ózin irkti: «Jurtınan qashqan, malını satqan, biyabıray jalatay, dep aytar?». Qalayıday qalqıtıp, erigen polattay balqıtıp, batırdıń ayımǵa qarap bir neshe sózler aytıp turǵan jeri:

—Sháhári Yunan der elińdi,
Tersem baǵıńnan gúlińdi,
«Sákkiz jánnettiń qapısı» der,
Sendey yardıń qoynını,
Altın saray, pár tósek...
Salsam qolımdı moynıńa,
Alsań bizdi ne boldı,
Misli jánnet qoynıńa?
Shashıńız sakkiz órmishler,
Dógereginen aylanıp,
Sál ǵana seni bir súysem,
Sirá bir hesh kim kórmesler.
Aqılım alsań qız ǵana.
Bul gáplerdi aytqanda,
Sonda ol qız sóyledi,
Sóyley berip ne dedi:
—Siz de jetken jasıńa,
Men de jettim jasıma,
Alla qosqan qosaǵım,
Kelgil endi dármanım.
Jeti jasımnan beri,
Párdoz berdim ózime,
Nıqap urdım júzime.
Appaq bolǵan bilegim,
Dastıq bolsın basıńa
Qız buralıp turadı.
Barıp turıp Qurbanbek,
Moynına qollar saladı.
Ayday bolǵan júzinen,
Mazalı súyip aladı.
Basqasın aytıp qáyteyin:
Eki ashıq qosılıp,
Tal jipektey esilip.
Sonıńday qızıq boladı...
Qurbanbek bul qalada
Sultan ayım menen ayshı-ashirette jatıp, kúnlerden kúnniń ótkenin, aylardan aydıń ótkenin, jıllardan jıldıń ótkenin bilmey, dáwran, zawqı-sapa súrdi.
Bir kúni Qurbanbek periyzattıń qoynında jatıp, báhár waqtında esap etip qarasa, aradan segiz ay ótip, toǵız ayǵa qaraptı. Gúrsinipti:. «Bul qız benen segiz ay dáwran súrippen. Segiz ayım segiz kún shelli ótip ketiptp. Uh!»
Periyzattıń aq júziniń ústindegi turǵan zulpı batırdıń «uh» degen deminen qozǵalıp ketti. Sultan ayım oyanıp kózin ashıp qarasa, batırdıń qıynalıp otırǵanın kórdi. «Meniń qoynımda jatıp, nege suwıq demińdi aldıń? Mennen basqa elińdegi súygen yarıń yadıńa túsken qusaydı», dep, turıp, názik boyın burıp, sılanıp-sıypanıp, talshıbıqtay buralıp bir kese gúl-gúl sharaptı qolına alıp Qurbanbekke qarap, Sultan ayımnıń aytıp turǵan jeri: »

—«Yar-yar», deyip dúnyada,
Sáhár waqta «uh» deyip,
Jatır edim qasıńda,
Qozǵalttıń meniń zulpımdı,
Bizge aytıń Qurbanbek,
Kewilińdegi dártińdi?
Aq betime qal qoyıp,
Lábime men qoydım pal,
Baǵıshladım jamalım,
Jas on beske kelgende,
Ayday bolǵan kamalım.
Sáhár waqta «ah urıp,
Kúydirdiń meniń oramalım,
Tawlanasań qoynımda,
Nege joqdur qararıń?
Óz elińde alǵanıń,
Endime seniń túsińe?
Gúldey bolǵan bul basım,
Boldım ba endi men toqal?
Kewilińdegi ayt ármanıń?
Qurbanbektey sultanım,
Hesh kimge bolmasın málel?

Batır bul sózlerdi esite otırıp, tulparın ertledi. Jeti qabat sawıtın kiyip, kók polatqa ǵarıq boldı da, periyzattan ruxsat soradı:

—Arzım esit, qulaq salǵıl, periyzat,
Kúnnen-kúnge jamalıńız qiyamet,
Atam maǵan bir sóz ayttı amanat,
Saparım bar Barsa Kelmes qalaǵa,

Moynımda sol amanat qalmasın,
Gúl júzli ashıǵım, berińiz ruxsat,
Saparım bar Barsa kelmes qalaǵa,
Qoyma meni qıyamettiń otına,

Sultan periyzat «Gáp bunday bolsa shúkirshilik eken. Atasınıń xızmetine sapar shegip baratırǵan jigitti irkiwge bolmas», dep neshe túrli taǵamlardı hábzamatta tayın etip, batırdıń atına bókterdi. Tulparǵa batır mingende Sultan qız «Jigittiń kewilinde árman bolmasın, boyımdaǵı altı aylıq-hámilemdi jasırmayın», dep Qurbanbekke qarap bir sóz aytadı:

—Saǵan qıldım yalǵanshıda ıqtıqat,
Perzent etermish ǵosh jigittiń kewlin shad,
Qaytıp kelseń saǵan árman bolmasın,
Boyımda bar altı aylıq «amanat».

On tórtimde men boldımǵoy barkamal.
Muradımdı tilep qádir-alladan,
Jamalımda suhbet qıldıń toǵız ay,
Boyımda bar altı aylıq «bir gúman».

Bul sózdi esitip, Qurbanbektiń waqtı xosh bolıp, periyzatqa bir sóz aytıp turǵan jeri:

—Men ketermen Barsa Kelmes qalaǵa
Kórsem perzent bul yalǵanshı dúnyada!!!
Men kelmesten burın bolsa perzentim,
Atın qoyǵaysań onıń Qurdisha,

Biyperzentlik ǵosh jigitke bolar dárt,
Bul sózdi esitip kewlim boldı shad,
Men ırzaman sennen búgin, sáwdigim,
Atını balamnıń qoyǵaysań Qurshid.

On tórtimde bolıp edim barkamal,
Kelmesin basıńa dushpannan zawal.
«Kelmeydi», dep qáwip qılmaǵıl, sáwdigim,
Tah kórgenshe, periyzatım, sen xosh qal.

Qurbanbektey ǵosh jigit,
Bul gáplerdi aytqanda,
Dáryaday kewli tasadı,
Quwana berip er jigit,
Hár tawdan da asadı.
Atqa qamshı basadı,
Astındaǵı tulparı,
Omırawdan kóbik shashadı.
At shomıldı terlerge,
Sıyındı kámbil pirlerge,
On altı kún jol júrdi,
Qurbanbektey batırıń,
Ada bolmas shóllerde.
Sáhár waqta kiyatırsa,
Qara jerler terbenip.
Aspan-kókler qaltırap,
Qulaq pitkendey dawıslar,
Shuwlap shıqtı hawaǵa:
«Bizge panalıq qılǵan,
El-xalıqtı shad etken,
Qurbanbektey noǵayım,
Qayda?» degen bir dawıs;
«Jete ǵoysaq qalaǵa,
Tezirek meniń janıma
Ayda!», degen bir dawıs;
«Qasıń bolǵan Qátireńdi,
Qúdiretiń kelse egerde,
Gewdege deyin basını,
Shayna!» degen bir dawıs;
«Keleber», degen bir dawıs...

Qurbanbek batır dawıslarǵa alaǵada bolıp, atın oynatıp kele berdi. Tań atıp, kún shıqqanda, ózin bir sháhárdiń aldında turǵanın kórdi.
Bul sháhárdiń atı Rat edi. Patshası Aqshaxan eken. Bir waqıtları Babaxan Qátiren degen dáwdiń aǵasın óltirip, qolınan Gulshin degen periyzatın tartıp alǵan. Ol dúnyadan ótken soń inisi Aqshaxan xan bolǵan. Qátiren Aqshaxannıń xan bolǵanlıǵın esitip, «Atadan jas qalıp edim, aqıldan bos qalıp edim. Sol Aqshaxan degendi óltirip, aǵamnıń qanın alayın», dep qalasın qamal etipti. Kóp waqıt qamalda bolǵanlıqtan el ashırqap otır edi. Qalada sarı jay ya mıltıq bolmay, olardı atıwdı hesh kim bilmes, sol sebepli ózin-ózi qorǵay almay el búlinip atır edi. Neshe jıllardan beri qorrandozlarǵa qorra taslatıp, noǵaylınıń elinen kiyatırǵan palwandı kórip, onıń jaqın kelgenligini bilip xalıqtıń kewili shad boldı. Baǵanaǵı «Qayda?», «Shayna;!» «Keleber!» degen dawıslar sol shadlıqtıń súrenleri edi.
Ǵosh jigit awqat jep, qolamsaǵına seksen oqtı jay qılıp tursa, Aqshaxan ústine kelip qaldı. Qala sırtınıń bári adam boyı ot-shóp edi. Nur júzli, qoy kózli, árebi atlı, Áliydey sayasatlı jigitti kórip, «Bizge panalıqqa kelgen er bolǵayda», dep ishinen tilep patsha bılay gápledi:
— Biziń sháhár «alla» deyip zar urar,
Dúnya boldı mendey xanǵa endi tar,
Qaysı elden qaysı elge barasań,
Sharwamısań, kárwanbısań, ber xabar?

Basımnan ketip tur dáwletli dáwran,
Sháhárimizge bir dáw salıp tur wayran.
Atın aytsam ol zalımnıń—Qátiren,
Tús-turpatın kórseń aqılıń hayran.

Talap qılıp keldi dúnya malımdı,
Oyran qıldı sırtta qalǵan elimdi.
Suwsınına isher seniń qanıńdı,
Aytqıl balam, maǵan endi atıńdı?

Tezirek qılǵıl endi basıń ǵamını,
Men kórmedim senińdeyin lalanı,
Sendeylerge zalım árman saladı,
Ayttım sol zalımnıń saǵan sırını.

Bunı esitip, qáhárlengen Qurbanbek xanǵa qarap bılay sóyledi:

— Elinen ayrılǵan jalǵız sonaman,
Xalıq dártinen kúyip-pisip janaman,
«Qurbanbek» deydiler meniń atımdı,
Qaytar bala endi tuwar anadan!

Jalǵanshınıń sońın sorsań—biypayan
Sawash kúni at jawırınan aǵar qan,
Qayǵırmaǵıl sen janımdı, Aqshaxan,
Zor qolında ólgen mártke ne árman?!

Abat qılsam ǵárip bolǵan elińdi!
Azat qılsam qamal bolǵan sháhárdi!
Keletuǵın jayın kórset dushpannıń,
Baxtım kelse soldırarman gúlini!
* * *
Batırdıń qanı qızıp, sawash qumarı tutıp tura bersin, endigi sózdi Qátiren dáwden esitiń:

Tórt tárepke oq atıp,
Altın qalqanın basında,
Qazandayın oynatıp,
Qaraǵay nayza óńgerip,
Qara tawdıń ishinen,
Jabıǵıday jalǵız bas,
Mańlayında jalǵız kóz,
Janında joq hesh joldas,
Bulıttay bolıp buyralap,
Dawısı ıńırap zalımnıń,
Sınǵan muzday gúńirenip,
Qan sorıytuǵın jalmawız,
Ayamas adam janını,
Talap qılıp keledi,
Aqshaxanday patshanıń,
Íshpege zalım qanını.

Sol waqıtta Qurbanbek júregin berik tutıp, batırlıq saltanatın dúzep, «Jawdan aybınǵan námártlik bolar» dep, at oynatıp, Qátirenniń aldına qarsı júrdi. Qátiren, «Meniń baqqan elime kelgen qanday jaw eken?» dep ashıwı qelip awzınan ot shashıp Qurbanbek batırǵa qarap aytqanı:
—Alıstan kóriner tawlardıń tası,
Qast etsem aǵadı kóziniń jası,
Maǵan betlep qáhárlenip keleseń,
Neǵıp júrseń, haslıń kimdur, qaraqshı?!

Qurbanbek ayaǵın tilla záńgige tirep, qan isher Qátirenge qarap, mártligin bildirip, bul gáplerdi aytıp turǵan jeri eken:
— Ashıqtıń pitedi «yar» deyip janı,
Qast etsem talawlı sendeydiń malı,
Alshaǵırdı zar jılatıp óltirgen,
Qurbanbekpen, qandırıńman, noǵaylı.

At moynına taqtım tilladan tumar,
At qoyǵanda zar eńireydi dushpanlar,
Bilseń dushpanıńdı ańla, Qátiren,
Jekpe-jekke shıq maydanǵa, gelleǵar!

Men júrermen bul jahanda jalǵız bas,
Há demey-aq kózlerińnen aǵar jas,
Alıspaqlıq mendey mártke zor murat
Qorıqpasań shıq maydanǵa basma-bas!

Qátiren, «Qurbanbekti batır, er dep esitetuǵın edim. Birden alısa ketsem, mennen kúshli bolsa, búklep astına ursa, ólermen de qalarman, ármanlı bolıp ketermen. Ózim bolsam mergen edim, alısıp astına túskennen, atısqanım qolay bolar», dep qáhár-ǵázap penen bir sóz aytıp turǵan jeri:

— Qátiren bolmay keteyin,
Basqa tapsam noǵaydan!
Gezekti ber de sen bala,
Tuwrı turǵıl eneǵar!
Sol gáplerdi aytqan soń,
Zalım, námárt Qátiren,
Qara túgi tikeyip,
Altı batpan Polattay,
Jayǵa oqtı saladı.
«Qaq manlayıń sol ma?», dep,
Qurbanbektey batırǵa
Tawlap tartıp qaladı.
Oq keledi harıldap,
Batır mingen árebi at,
Batırǵa oqtı tiygizbey,
Jer tayanıp jatadı —
Oq ústinen ótedi,
Zalımnıń atqan bul oǵı,
Qara tastı qaq bólip,
Márwert tasta «túnedi».
Qayrıla berip Qátiren,
«Ármanlı men boldım», dep
Jayǵa oqtı saladı,
Shiyrin jandı qıynaydı,
Som júrekten ol zalım,
Ińıranıp oqtı bayladı —
Márt moyının buradı,
Ál-qalqan menen oǵını,
Qayırıp sonda uradı.
Qátirendey zalımıń,
Taǵı «ármanlı» boladı.
«Ájelim jetip dúnyada,
Sum paymanam tolmasın,
Jaqsılap turıp atayın,
Endi árman bolmasın»,
Dep kerilip Qátiren,
Qaytadan giris tartadı,—
Oq ústinen ótedi.
Qayǵılandı Qátiren.
Basına kúnler tuwadı,
(Qashayın dese zalımǵa
Namıs jaman, jigitler!).
Qurbanbekke keldi náwbet.
Haqqa qılıp ıqtıqat,
Almas oqtı aladı,
Jay bawrına saladı,
Baylap tartıp qaladı!!!
(Astındaǵı tulparı,
Er kúshine shıdamay,
Ińırsınıp tuyaqların,
Tórt tárepke tasladı.
Qaq mańlayına tiygende,
Mańlayınan tiygen oq,
Jelkesineń parladı.
Qaytadan oqtı saladı.
Batır tuwǵan Qurbanbek,
Shiyrin jandı qıynadı,
Kerilip tartıp qaladı!
Júregine tiygen oq,
Jawırınınan shıǵadı.
Paymanası toladı,
Qátiren tamam boladı.
Sol mezgili alıstan,
Tozań payda boladı.
Dáwdiń qırq qıran biyleri,
Shuwlap attı qoyadı.
Qurbanbektey ǵosh jigit,
Sonda kirdi ǵayratqa,
Qolın saldı polatqa,
«Alla» saldı qalmaqqa
Urıs boldı awıt-awıt,
Jaǵası altın berik sawıt,
Sótildi maydan ishinde;
Qırmızıday qızıl qan,
Tógildi maydan ishinde;
Aq sawıttıń qıyaǵı,
Sógildi maydan ishinde.
Awır dúbir boladı.
Qırq qıranın—qırq jigitiń,
Bir shetinen qıradı.
Kórmegendey qıladı...
Qaytıp kelgende Qurbanbek,
Aqshaxanday patshanıń,
Dárwazası ashıldı,
Bahadırdıń ústine,
Dúrli marjan shashıldı.
Búlbil qondı gúline,
Úsh jıldan berli qamalǵan,
Sháhári Rat eline.

Aqshaxan patsha uwayım ishinde jatqan qara kóz yarına hám on segiz mıń alamdı tırnaǵınıń júzinde kórgen Aqıljan atlı qızına Qurbanbek batırdıń mártligin, kórsetken erligin, eliniń abat bolǵanın ayta basladı:

— Haqqa qıldım keshe-kúndiz ıqtıqat,
Miskin bolǵan xalıqtıń boldı kewli shad,
Zar jılatıp kesti zalımnıń basın,
Noǵaylı elinen kelip bir jigit.

Kúsh-quwatı tasqan, bolǵan barkamal,
Aybatınan titirer jer menen aspan,
Zar jılatıp kesti zalımnıń basın,
Bunday jigit hesh tuwmaydı anadan.

Qátiren almaqshı boldı janımdı,
Talamaqshı boldı dúnya-malımdı
Zar jılatıp kesti zalımnıń basın,
Miyasar kórdim batırǵa Aqıljanımdı...

Aqıljan seskenip ornınan turıp:
— Áy, ata, malını shashqan, jurtınan qashqan, aqılsız onıńday ladanǵa qatın ústine miyasar ma edi menińdey Aqıljan?!—dedi.
Bul sózden atası kóp qapa boldı. Sonda Aqıljan:
—Qapa bolma, jan ata. Qurbanbek batır jurtınan shıǵar waqtında atası «bar», dedi, enesi «qal», dedi. Qurbanbek, «Ata razı, alla», razı, dep táwekel qılıp, tulparın oynatıp shıqqan máhálinde, «Haq dóretken jigitke seni. Aqıljan, miyasar qıldım», degen bir dawıs qulaǵıma keldi. Sol sebepten Qurbanbek batır maǵan minásip boladı,—dep atasına qarap kúle shıray qıldı.
Aqshaxan patsha waqtı shandan xosh bolıp, ardaqlap, toylar berip, Qurbanbektey er jigitke Aqıljan qızın neke qıydı. Bunnan keyin Qurbanbek Aqıljan menen ayshı-áshirette boldı.
Aqıljannıń bir kásibi: kúndiz kúni kúlip oynasa da, aqshamına sóylemes edi. Qurbanbek bir neshe aylardan soń, «Bul yarıma xoshemet sózler menen barsam, ruxsat eter me eken? Yaki húkim sózler menen sorasam zarar jetkizbesten ruxsat berer me eken?» dep, oylana-oylana otırıp, birden, «Periyzatım, ruxsat»,—degen sózdi aytıp qoydı. Sonda Aqıljan ayım:
— Áy sultanım, qayda bararsań?—dep kúldi.
Anda Qurbanbek:
— Maqsım degen qarındasım bar edi. Uzaq awırıw bolıp onıń keseline Abıhayat bulaǵı em» degen soń soǵan sapar shegip baratır edim. Ruxsat berseńiz eken, periyzatım,—dedi. Anda periyzat: «Qanshıǵıńa ol suw emes, «basqa bir nárseniń suwı» em bolıptı»,—dedi.
Qurbanbek batır qattı qáhári kelip, qılıshın qınabınan suwırdı. Aqıljan ayım qolınan qılıshın julıp alıp, eki búklep sındırıp, aspanǵa attı. Qılısh kóz ushınan ǵaysh bolıp ketti. Aqıljan qáhári kelip ishine túyip-bilgenleriniń barlıǵın aytıp tasladı:
— Sen adamzatsań, men periyzatpan. Jeti jıl jer astında oqıdım, ilimiy parayızdı bilermen. Aspandı jerge túsirip, jerdi digirmanday aynaldıraman. Tilsim atınıń gilti meniń qolımda. Eger inanbasańız meniń sózimdi tıńlap turıń. Seniń sawashlarda qılǵan isińdi, shapqan jawıńdı, jalǵanıshıda etken isińdi tırnaǵımnıń júzinen bayan eteyin:

—Sarhawızdıń boyında,
Uyıqlap jatqan waǵıńda,
Dawıs keldi aspannan,
«Sheyirxannın eline,
Jalǵız atlan» degen,
Raspedi, batırım?
Raspedi, Qurbanım?
♦
Atańnan ruxsat alǵan soń,
Qarındasıń, qatınıń,
Úshew bolıp atlandıń,
Qalmaqlınıń eline,
Usı qılǵan saparıń,
Raspedi Qurbanım?
♦
Jarım jolǵa barǵayda,
Sultan degen inińiz,
Ol da qosılıp siz benen,
Tórtew bolıp atlandıń.
Bardıń qalmaq eline,
Ǵawǵa saldıń sháhárine,
Sultanıńa oq tiyip,
Qayttı iniń dúnyadan.
Kekti saqlap kewlińe,
Mindiń attıń beline,
Qalmaqqa attı qoyǵan soń.
Neshe kúnler urıstıń.
Qalaǵa xalqın qamadıń,
Kalmaq seniń aldıńda,
«Baǵındım», dep bozladı.
Usı aytqan sózlerim,
Raspedi Qurbanım?
♦
Ǵayıptan kelip bir baba,
«Qayt elińe degeni»
Raspedi Qurbanım?
♦
«Babada qásiyet bar», dep,
Qırq túyege qaramadıń,
Sonda qalmaqlar shuw etti —
Qırq túye zerdi sen aldıń.
Qaytarsın jolda toqtadıń,
Qatınıń menen qarındasıńa,
«Qarawılım bolıńlar», dep
Óziń uyqılap qalǵanıń
Raspedi Qurbanım?
♦
Qarındasıń ol shayan.
Qatınıńdı taslap dárbentke,
Óliklerdi aralap,
Jeti óliktiń astınan,
Tawıp aldı patshanı.
Ashıq bolıp qalmaqqa,
Qarındasıń ol shayan,
Qılǵandı axdıw-paymana:
«Aǵamnıń bul barında,
Senińdeyin yar menen
Súre almayman dáwrandı».

Sonda q a l m a q sóyledi:
«Jılama arıw zarı-zar,
Elińizde barmedi,
Kesel bolsa qaraytuǵın,
Molla menen iyshanlar?».

Anda M a q s ı m sóyledi:
«El bolǵan soń ol elden,
Íyshan-molla tabılar,
Aytsań boyma xanımız,
Onıń, qanday hiylesi?».

Sonda q a l m a q sóyledi,
«Aynalayın Maqsım qız,
Paraxor bolar mola-iyshan.
Bul ketkennen ketseńiz,
Elińizge barǵanda,
Molla menen iyshanǵa,
Kóbirek para beregór,
«Abıxayat, Abızamzem
Abıpálek suwları,
«Em boladı», dep ayttır,
Íyshan menen mollalar,
Atańdı inandırar.
Atań degen ol muńlı,
Aǵańa aytar «bar» deyip,
Úsh bulaqtıń suwına.
Atańnıń sózin sındırmay,
Aǵań keter sol waqta,
Aytqan Zulman jurtına.
Aǵań saparǵa ketkende,
Eki jıl aradan ótkende,
Men elińe bararman,
Jurtqanańdı alarman,
Senińdeyin qız benen,
Arqayın dáwran súrermen».
Sheyirxannıń sózine.
Ínandı qız Maqsımjan,
Wádeni solay qoyısıp,
Keynine qayttı ol shayan,
Ínanbasań sózime,
Qarap turıń Qurbanım,
Tırnaǵımnıń júzine.
♦
Sol waqları Maqsım qız,
Bolǵan edi shadıman,
«Aǵajan, qaytayıq» deyip,
Oyatqanı túrtkishlep,
Raspedi batırım?
♦
Sen ornıńnan turǵansoń,
Elińe aman qaytqansoń
Ullı bayram toy berdiń.
Toylar ótti aradan,
«Awırıw boldı» Maqsımjan.
Táwip penen porqanǵa,
Qarattı atań Qara biy,
Molla-iyshan zalımlar.
«Úsh túrli suw em», deyip,
Aldap-urdı atańdı,
Atań degen ol muńlı,
«Úsh bulaqtıń suwınan,
Alıp kel», dep zarlandı,
Raspedi Qurbanım?
♦

«Atamnıń sózi bolsın»,—dep,
Mindiń attıń beline,
Shıqtıń qızıl shóline.
Bir neshe kún jol júrip,
Keldiń Yunan eline.
Patshası edi Qumırı xan,
Alshaǵırdıń dártinen,
Jurtı bolǵan sergizdan.
Qayǵırdıń Yunan elini,
Alshaǵır menen urısıp,
Alshaǵırdı óltirip,
Yunan degen elini,
Qıldıń sonda abadan.
Minnetdar bolǵan Qumırı,
Sultan degen qızını,
Senińdeyin batırǵa,
Neka qılıp bergendi.
Sultan degen qız benen,
Neshe waq súrdiń sey dáwran.
Qostarıń degen ol muńlı,
«Bala bar», dep sen márttiń,
Kewilińdi qıldı sonda shad.
Sen jurtıńnan ketken soń,
Kóp kún araday ótken soń,
Sultan degen sol qızdan,
Dóregendur bir perzent —
Atın qoydı Qurshidsha,
Ínanbasań sózime,
Qarap turǵıl, Qurbanbek,
Tırnaǵımnıń júzine.
♦
Meniń qalama keldiń,
Qátireńdi óltirdiń,
Qamawdaǵı sháhárimdi,
Sen kelip azat áylediń.
Elim boldı abadan,
Xızmetińniń atınan,
Seniki boldı Aqıljan.
Menińdeyin qız benen,
Eki jıl súrdiń sen dáwran.
Eki jıl ótti aradan,
Boyımda bar bir perzent,
Toǵız aylar bolǵandı,
Onıń ózi ul perzent,
Bunı kórgil Qurbanım.
♦
Jáne bir aytar sózim bar,
Tıńlasańız, Qurbanım:
Sen jurtıńnan ketkeli,
Bir jarım jıl ótkende,
Sheyirxan degen qalmaǵıń,
Neshe mıń ásker aydatıp,
Noǵaylı elge kelgendi.
Alawsha xandı óltirip,
Neshsheniń gúlin soldırdı.
Qurbanbegim esitkil,
Meniń aytqan zarımdı.
Bul jollarda boyadıń,
Kóp dushpandı qanına.
Qılǵan endi isińdi,
Alǵıl batır yadıńa.
Láblerimniń qantını,
«Yar» deyip sáwdiń dúnyada,
Men aytayın batırım,
Tilsimattıń shártini,
Násiyatım alsańız,
Barıp kelmey bulaqqa,
Talap qılma jurtıńa!!!
Bul ketkennen keterseń,
Bes kún tamam jol júrip,
Qara tawǵa jeterseń,
Dárbentine barǵanda.
Tartar seni demine,
Qarasur atlı sol ajdar.
Sadaǵıńda seksen oq, —
Baylap atqıl mańlaydan,
Qılısh urma sol máhál.
Taǵı on kún jol júrseń,
Aǵıp turǵan qızıl qan —
Suwǵa iriń sıyaqlı
Jolıǵarsań sen batır.
Miyriń qanıp ish suwın,
Ráhátlen hám juwın!
Taǵı on kún jol júrseń,
Bir sháhárge kirerseń,
Sawdalaspa bazarda!!!
Urıp qamshını atıńa,
Qutılsań óldim-azarda,
Jollar ashılar baxtıńa.
Taǵı úsh kún jol júrseń,
Kún astında bir qala,
Aspan menen barabar,
Kóriner seniń kózińe.
Dárwazası aldında,
Qaytpas temir reńli,
Sekili joq sur betli,
Eni bar eki arshın.
Dáw seni kórgen waqıtta
Baylap atqıl mańlaydan.
«Óltirip ket», —dep elener,
Alma onıń janını!
Aǵıp turǵan úsh bulaq,
Úsh tasqa atları jazılǵan —
Abıxayat, Abıpálek,
Abızamzemnen alda qayt.
Qırdan shıǵar waqtında,
Sansız ásker quwadı.
Ayawsız attı uragór!
Quwıp saǵan jete ǵoysa,
Bir tutam shashımdı alagór,
Shaqmaq shaǵıp tútetip,
Tastay kóziń jumagór.
Tıńlasańız batırım,
Aytıp boldım sózimdi,
Tilegińde Aqıljan,
Aman barıp, saw kelgil.
K u r b a q b e k batır Aqıljan ayımnıń sózine waqtı xosh bolıp, julıp bergen bir tutam shashını alıp, yarına qarap bir sóz aytqanı:
— Senseń yarım baǵ ishinde búlbilim,
Hesh solmasın mıń gúlińnen bir gúliń,
Men baraman Barsa Kelmes qalaǵa,
Ta kórgenshe xosh allayar, sáwdigim.

Júrgen jeriń bolsın seniń lalazar,
Jamalıńa jeti ıqlım biyqarar,
Men baraman Barsa Kelmes qalaǵa,
Ta kórgenshe xosh qal endi, nazlı yar.

Hár sózińe boldı meniń kewilim shad,
Sendey arıw qılmas mártti biymurat,
Men baraman Barsa kelmes qalaǵa,
Ta kórgenshe xosh qal endi, periyzat.

Qurbanbektey bahadır,
Mindi attıń beline,
Shıqtı qızıl shóline.
Salqın menen óndirip,
Bir neshe kún jol júrdi.
Tań azannıń waqtında,
Shamal payda boladı.
Seskenedi batırdıń,
Astındaǵı tulparı.
Aqıldıń aytqan sózleri,
Sol waqta málim boladı.
Aytqanınday sur jılan,
Qurbanbektey batırdı,
Ińıranıp tarttı demine,
Ólerini bilip batırıń,
Jayǵa oqtı saladı,
«Oń kóziń be, sol», deyip,
Tartıp jaydı qalǵanda,
Oń kózine tiygen oq,
Shúy tóbeden shıǵadı,
Jan aybat penen Qara Sur,
Quyrıǵın jerge uradı,
Úsh tawlanıp qalǵanda,
«Óltir» degen bir dawıs,
Ǵayıptan sonda shıǵadı.
Dushpanlıǵın biledi,
Batır atqa minedi,
Salmay qulaq dawısqa,
Tulparǵa qamshı saladı.
Úsh kún taǵı jol júrip,
Tań saz berip kelgende,
Kórindi dáryanıń suwı,
Barsa dárya boyına,
Aǵıp turǵan qızıl qan,
Suwı iriń sıyaqlı.
Alıp ishse suwınan —
Balı-sherbet sıyaqlı.
Juwınıp edi suwına —
Kewilindegi dártleri,
Qurbanbektey batırdıń,
Qalmay sonda tógildi.
Tazalanıp batırdıń,
Waqtı shandan xosh bolıp,
Mindi attıń beline.
Dáryaǵa attı saladı,
Biraz ǵana jol júrip,
Keynine qarasa —
Suw túwe zimbil de joq.
Qarsı aldına qarasa —
Kórinedi bir sháhár.
Minekey kórseń—bir bazar!
Ol bazarǵa kiredi.
Aqıljan aytqan sózleri,
Batırǵa eles beredi.
Adamlardı kóredi.
Sawdalamay Qurbanbek,
Ísi bolmay batırıń,
Atqa qamshı basadı.
Qarıydarlar gúw bastı!
Seskenip alıp janıwar,
At bir endi oynaydı,
Suwlıǵın sonda shaynaydı.
«Ármanda qaldıq biz», degen,
Dawıslar shıqtı keyninen...
Taǵı bes kún jol júrdi.
Kún qızarıp kórindi,
Kún túbinde bir qala,
Onda jalǵız qaqapa,
Aqıljannıń aytqanınday,
Qurbanbekke kórindi.
Qurbanbektey ǵosh jigit,
Úsh bulaqtı qorıwǵa,
Ískenderdiń bánt etken,
Dáwin kórdi sol waqta.
Attan túsip júredi.
Atınıń basın jetelep,
Qaqrapqa jaqın keledi.
«Sóyletpey bunı atayın», —dep,
Jayǵa qolın saladı,
Polat oqqa qol salıp.
Jay bawırın toltırıp,
«Aytqanıń Aqıl sol ma?» dep,
Qaq mańlaydan bayladı.
Oq ótedi mańlaydan,
Atqan oqqa shıdamay,
Ísqenderdiń Qaqrabı,
Jılandayın tawlandı,
«Azapqa meni salmaǵıl,
Óltirip ket, batır», dep,
Eńirenip, jılap qaladı.
Úsh bulaqqa keledi:
Abıxayattan alıp,
Abızamzemnen alıp,
Abıpálekten alıp,
Ózini márt bekkem qılıp,
Mindi attıń beline,
Shıqtı qızıl shóline,
Jan-jaǵına qaradı,
«Toqta!» degen bir dawıs,
Ízinen onıń jańǵırdı.
Atqa qamshı basadı,
Qashqan batır sońınan
Qollarında sarı jay,
Almas qılısh oynatıp,
Esabı joq, sanı joq,
Sansız ásker quwadı.
«Jańa jetti» degende,
Qurbanbektey batırıń,
Qolǵa shashtı aladı,
Aqıljan bergen bul shashtı,
Shaqmaq shaǵıp tútetip,
Óz iymanın úyirip,
«Dúnyaǵa kelii boldım», dep
Kózin tastay jumadı....

Bir máhálleri Qurbanbek kózin ashıp jan-jaǵına qaradı: ózin qańırap turǵan maydannıń ishinde kórdi. Kiyatırǵan jaw da joq, ya kóringen jan da joq —qolındaǵı shiyshede Abıxayattıń suwın kórdi. «Bul suwdıń ne qásiyeti bar eken», dep batır bir urtladı: ózi otız jasında edi on bes jaslardaǵısınday bolıp shıǵa keldi! Janındaǵı sánege qarasa — Aqıljan ayımnıń janınan ketkeli, batırdıń dúzde júrgenine tórt jıl ótip, besinshi jıl bolıptı. «Qaytadan Aqıljannıń janına barsam, onıń eri bolsam, sózimiz bir kúni abaysız ketse, elime jibermey sırǵıyalıq qılıp, ómirimdi sol jerde ótirer. Onıńday ázázilden qashqan qutılar, turǵan tutılar. Qashqanǵa raxmet turǵanǵa nálet», — dep Qurbanbek batır joldı burıp, óz eline qaytpaq penen boldı.
Endi sózdi Aqıljan ayımnan esitiń. Aqıljan ózinen bolǵan balanıń atın Ádilsha qoyıp edi. Ayım aqıllılıq etip, Qurshidshanı bir jasqa kelgende Sultan degen anasınan ayırıp aldı. «Ekewi birge ósip, bir-birine mehriban bolar, er jigit bolǵan waqtında kúsh biriktirip jawǵa birge atlanar, ekewi birge jurt alar, ógeylik araǵa kelispes», dep Ádilsha menen Qurshidti birge baǵıp, bes-altı jasına keltirgen edi.
Aqıljan ayım bir kúni qorra taslap qarasa — Qurbanbektiń qashıp baratırǵanın kórdi. «Mennen ol nege qashadı eken?» dep periyzat kewline aldı. Eki balanıń qolınan uslap» sizlerdi atańızdıń aldınan alıp shıǵayın», — dep Aqıljan Qurbanbektiń aldına jónedi. Tań atqan waqtında ayttı:
— Balalarım atańız jaqın kelip qaldı. Sizler ekewińiz qol uslasıp, jılasıp, aldına bara beriń, atańız sizlerdiń aldıńızdan shıǵıp, «Kimniń balasısızlar?» degende, «Qurbanbek batırdıń balasımız. Atamızdıń tiri bolsa—tirisin, ólgen bolsa—qábirin tabarmız, dep sapar shegip baratırmız», deń. Atańız sizlerdi qushaqlaǵan máhálinde men de tasadan shıǵaman.
Eki balası tań sáhár waqta tawǵa shıǵıp zarlanıp, ún tartıp kele berdi. Qurbanbek qarasa — altın aydarlı, gúmis kekilli bes-altı jasar eki balanıń jılap kiyatırǵanın kórdi. Otız jasqa kelgenshe perzent diydarın kórmegen batır, balalardıń zarına shıdamay, arzı-awhal sorap turǵan jeri eken:
Bendeniń joq bul jollarda sharası,
Artımda qaldı Barsa Kelmes qalası,
Aytarsız ba sizler kimniń balası?
Kewilimde bar shilterlerdiń sáwbeti,
Jaslıǵınan artqan kimniń «miyneti»?
Artımdadur marhum dáwdiń qalası,
Aytarsız ba sizler kimniń perzenti?

Álemdi titireter márttiń aybatı,
Perzent bolar ǵosh jigittiń quwatı,
Altın aydar, gúmis kekil balalar,
Aytarsız ba sizler kimniń zúriyatı?

Bunnan keyin, balalardıń kewilleri ezilip, asıǵıslıq penen atasına qarap ne aytıp turǵan eken:

«Arzımız esit bul maydanda, aǵajan,
«Ata» deyip boldı bawırımız qan,
Biz kórmedik atamızdıń diydarın,
Anamız atın sorasań deydi Aqıljan.
Atamız ketken Barsa Kelmes qalaǵa,
Qublaǵahım, kabam izlep baramız,
«Ata» deyip bizler qıldıq ıqtıqat,
Bizdeylerdiń qalay bolsın kewili shad?!
Biz kórmedik sol atanıń diydarın,
Ólgen bolsa qábirin qılsaq ziyarat,
Zarlanamız, «Qaldıq pa biz jetim?» dep,
Qurshidsha—Ádilsha boldı biytaqat.
Ata eken balasınıń dáwleti.
Tuwılǵannan bizler boldıq námurat,
«Atańman» dep aytaǵoysań ne boldı?!
Kewilimizdi eter ediń, aǵa, shad.

Sonda Qurbanbek atınan túsip balaların qushaqlap, kóziniń jası monshaqlap, ózin tanıtıp, balalarına qarap mınanı aytıp turǵan eken:

Jer-aspandı titiretken aybatım,
Sizler meniń jalǵanshıda ziynetim,
«Jetimmen», dep jılay bermeń, zarı-zar,
Men bolarman — atań, sizler — perzentim.

«Perzent» deyip bawırım boldı meniń qan,
Ayralıq sherbeti qıldı sergizdan,
Jetimsirep jılaysızlar zarı-zar,
Júrme Aqıljanday anańız aman?

Tar bolıp tur maǵan jer menen aspan,
Tiri me ózi bul dúnyada Aqıljan?
«Ata» degen tillerińnen aynalsın,
Kórsetiń, eger bolsa saw-aman!

Bul sózlerdi esitip, Aqıljan tasadan shıqtı. Batırdıń moynınan qushaqlap, kóziniń jası monshaqlap, mawqın basıp bolǵan soń, periyzat ókpesin birme-bir ayta basladı:
Balalardı kórip boldı kewiliń shad,
Saǵan qıldım ǵoy jalǵanshıda ıqtıqat,
Nege meniń ǵárip kewlim qaldırdıń?
Seni netti mendey Aqıl periyzat?

Balalardı kórip boldıń shahzada,
Búgin tar kelipti saǵan bul dúnya!
Dos-jan bilip súygil mendey yarıńdı,
Ne sebepten málel saldıń araǵa?
Qayǵırmadım sendey mártten janımdı,
Qalqan boldım saǵan kelgen bálege,
Seni netti mendey Aqıl periyzat,
Baǵıshladım ǵoy sendey mártke tánimdi?

Periyzat ayım bul sózdi tamam etkennen keyin, Qurbanbek batırda bir qıyal payda boldı: «Bul ayım menen shiyrin-sheker sózler menen sóyleseyin, aq júzinen posa alıp, qoynında ráhátleneyin. Sonda ókpesi tarqalar». Sol qıyal menen Aqıljanǵa bir juwap ayttı:

Súrsem dáwran qoyınıńızda dolanıp,
Qalmas júregimde zárredey árman,
Kewiliń qalıp sóyley berme, sáwdigim,
Qılǵıl endi mendey márttiń kewlin shad.
Ókpe sózdi ayta berip bizlerge,
Qılma endi mendey mártti námurat.

Aqıljan, ayımnıń qáhári kelip, Qurbanbek batırǵa qarap:

Periyzatpan, aq júzimde bardı qal,
Jamalıma jeti ıqlım quwanar,
«Atam» deyip shıqtı perzentleriń,
Aqılıń bolsa sen olardan ibrat al.

Atım meniń jalǵanshıda Aqıljan,
Ańlasań dúnya bolıpdur zindan:
Atańız patshanıń qolında sárwan,
Eneńiz bolıptı Qoylarǵa shopan.
Xalqıńız júripti bolıp sergizdan,
Xosh kórer me dáwranıńdı Jaratqan,
Qoynımda jatqansha, batır, dolanıp,
Elińdi azat qıl zalım qolınan!
«Sen» dep pidá boldı meniń bul janım,
Márt bolsań sen tókkil zalımnıń qanın.
Azat qılǵıl barıp paytaxt elińdi,
Onnan soń súrermiz arqayın dáwran.

Zar jılatıp kelgil zalım bashını,
Quzǵın tartsın gewirlerdiń lashını,
Salǵıl xalqıń ushın barlıq kúshińdi.
Arqayın súrermiz sonnan soń dáwran.
Azat qılǵıl — xalqıń zalım qolında!
Qayǵırmaǵıl «qaldı», deyip, sen meni,
Zalım menen sen sawashqa kirgende,
Balalarıń ertip men de bararman.

Hár jaylardan xabar berer Aqıljan,
Tulparıńa endi mingil ǵosh jigit,
Toǵız kúnde jetkeredi atıńız,
Sheyirxan eline barǵaysız aman,—
dep bolıp soradı:
—Áy batır, sen atıńdı on segiz jıl mingen ekenseń, onıń tulparlıǵın bilip pe ediń? Qurbanbek batır:
— Men atımnıń tulparlıǵın bilmeymen, ayım — dedi.
— Sen bilmeseń, atıńnıń tuyaǵın kóter, men atıńnıń tulparlıǵın kórseteyin. (Qurbanbek attıń tuyaǵınıń astın qarasa qoldıń ayasınday belgi bar eken). Shabısınıń hiylesi mında batır: adamzat qanınan bir kese ishse atıń altı aylıq joldı altı kúnde alar, — dep Aqıljan ayım bir tolı keseni «Tarsan patshasınıń qanı», dep jániwardıń awzına tuttı. At iship, silkinip, bes jaslıq súwretine endi, kókke qarap kisnedi. Aqıljan ayım mótirege suw salıp, shılbırdı eriniń basına baylap, «Toǵız kún degende atıńnıń qoltıǵınan jiber sol suwdı», dep bir sóz ayttı:

—Aynalayın, Qurbanım,
Qosha narım, dáwranım,
Qalmas seniń ármanıń.
Bunnan barsaq qalmaqqa.
Ayawsızdan batırım,
Ózim xabardar bolayın,
Tókkil zalımlar qanın,
At qarawın jetirmeseń,
Atıń qılar námurat.
Qurbanbektey ǵosh jigit,
Mindi attın beline,
Shıqtı qızıl shóline.
Astındaǵı tulparǵa,
Sol waqtında «shúw», dedi,
«Shúw», degende gúwledi,
Tolqısıp aqqan dáryaday,
Júz toqsanlıq jorǵaday,
Tereń, tereń, tereń say,
Sıpsań pitken qaraǵay —
Tabanı tasqa taqıldap,
Úzengisi saltıldap,
Juldızday aǵıp janıwar.
Eziwligin qaǵadı,
Qarǵıp jazıq maydanda,
Toǵız kún tamam bolǵanda,
At bir jerge túsedi,
Bir shıraqtı aynalıp,
Aqıljan aytqan waqtı bolıp,
Tórt tuyaǵın ol tirep,
Haslan tulpar júrmedi.

Tulparın baylap Qurbanbek qoltıǵınan Aqıljan bergen suwdı jiberip azlap dem aldı. Ornınan turıp qarasa — inisi Sultan batırdıń, Sheyirxan menen urıs etken jeri eken. Batır tulparın minip, «Zalım qalmaqtıń sháhári ornında bolsa barayın. Jawǵa wayran salayın. Jılaǵan balashaǵamdı, elim menen xalqımdı jawlasqan zalım qalmaqtan azat qılıp alayın», dep kiyatırsa, tawdıń ústinde úsh adamnıń jám bolıp otırǵanın kórdi. Batır hayran bolıp, «bular kimler hám ne ushın otırǵan eken?» dep attıń basın burdı. Bul ǵáriplerdiń biri atası Qara biy (túye baǵıp otırǵan), biri — anası Geji sultan (qoy baǵıp otırǵan), biri bul ǵáripler ushın janın pidá etip júrgen qatını — Máliyka qubba edi. Máliyka periyzat qayın atası menen qayın enesine, qalmaq patshasınıń aldınan bir qolı urı bolıp, bir qolı qurı bolıp, hár kúni tamaq ákelip beretuǵın edi.
Máliyka ayım er jigitti alıstan kórdi de qayın atası menen qayın enesine qarap bir sóz ayttı:
—Alıstan kóriner taǵnıń darası,
Esimnen ketpeydi márttiń qarası,
Zar jılama «perzentim», dep qayın ata,
Búgin tústi bizge dáwlet sayası.
Kórinedi Qara tawdıń qawıshı,
Ǵosh jigittiń dushpanda qalmas namısı,
Ayday bolǵan arıslanıńdı kórdiń be?
Qayın ata, ene bergil súyinshi.

Sol waqıtta Qurbanbek batırdıń ata-anasına jaqınlap ózinen dárek berip turǵan jeri:
— Qabıl bolar bendesiniń kóz jası,
Ayralıqta bul pálektiń gárdishi,
Kórdim, ata, búgin seniń diydarıń,
Jalǵanshıda ólmegeniń jaqsıdı.
Sen jılarsań «jan balam» dep zarı-zar.
Sennen artıq bizdi kimler qayǵırar?!
Esen-aman mine endi kóristik,
Kabam anam, sennen zıyat kimim bar?!
Ha, solmasın mıń gúlimnen bir gúlim,
Shekerden mazalı sóylegen tiliń,
Qıyametke diydar qalmay dúnyada,
Kóriseyin, seniń menen sáwdigim.

hámmesi menen kórisip bolıp batır, «Aqıljannıń aytqanınday-aq, atam túyeniń, ǵárip anam qoydıń keyninde, al Máliyka atlı sáwdigim xannıń xızmetinde eken», dep suwıq demin aldı. Sonda Máliyka bılay dedi: «Meniń xızmetim — qalmaqtıń patshasınıń aldında páyekshilik etiw. Kiyiz qalpaq basımda, jeńi joq qılqa postın iynimde, muńlı kúń bolıp patshanıń aldında bir neshe jıldan berli xızmet etip júrippen». Qurbanbek batır turıp ayttı: «Meniń kelgenimdi patshaǵa ayt. Óz jámááti menen meniń ústime kelsin! Patshanıń ústine tutqıyıldan barǵanım menmenlik bolar».
Máliyka ayım patsha sarayına júre berdi. Quptan waqta patshanıń aldına barıp páriyzat tájim qıldı. Patsha, «Hár mezgil sharaptı namazlıgerge beretuǵın ediń. Búgin sonsha keshigip, quptanda berdiń. Bul sharap endi maǵan qonbaydı. Naz-naz etip qosıq aytıp ber maǵan»,—dedi. Máliyka ayım, «Qáwip-qáter kúni qanday qosıq bolsın?» — dep patshaǵa Qurbanbektiń aytqanların jetkerdi. Bul sózlerdi esitip, patsha shorshıp ornınan turdı, «Meniń sen belli dushpanım ediń, sonda da maǵan jawdıń kelgenin ayttıń. Qurbanbegiń márt eken — mende mártlik qılayın», — dep qolınan uslap, Máliyka qubba periyzattı qaziynege kirgizip, basına — tajı, sáwkele, ústine qamqadan hasıl kiyimler kiygizdi; qolına on altın júzik salıp, beline almas qılıshtı bayladı. Hiyle oyladı. Seyisxanadan minilmegen tulpardı shıǵardı. Qubbanı patsha tulpardıń ústine qondırıp, sawırına qamshı bastı da qaladan shıǵarıp jiberdi. Máliyka ayım sol aqsham adasıp ketti.
Sheyirxan patsha lappa san mıń qalmaq jám qılıp, altı toptı súyretip, temir arba ǵıyrattı shıyqıldatıp, «aq álem de, kók álem» bolıp Qurbanbektiń ústine tań sáhár waqtında kelip qaldı.
Bul máhálde batır uyqıda edi. Atası «Tur!» dedi — turmadı. Enesi «Tur!» dedi — qozǵalmadı. Qalmaq dabıl qaqtı. Batır birden oyandı. Seskenip turıp qarasa — qalmaq qorshap alǵan atı da joq, jaraq ta joq (atına jaraǵı bánt bolǵan edi). Batır turıp zarlanıp, jalǵız qalǵanlıǵına, atınıń joqlıǵına qıynalıp bir sóz ayttı.
—Jalǵız bolǵan jalǵanshıda zar urar,
Jalǵızlıqtan maǵan dúnya boldı tar,
Úmitińdi úzbe mennen tulparım,
Quray-qurray kózlerińnen janıwar!

Waqtım jetii ketti meniń báhárim,
Men jalǵızban, kimge jeter aq-zarım?!
Aqıl atlı sen sáwdigim jáhánda,
Endi kórmek joqtı seniń diydarıń.

Xalqım deyip qıldım ózim ıqtıqat,
Qolım qurı-dushpan kózi boldı shad.
Qaldım endi zalım qalmaq ishinde,
Meni jalǵız taslap ketpe, árebi at.

Tilek qabıl qıldı sonda zuljalal!
Tórt tárepke qarap kórse sol waqıt,
Jetip keldi puwı shıǵıp, janıwar.
Tulparınıń mańlayınan sıypalap,
Atqa mindi Qurbanbegiń sol máhál.
Aybatınan serpiledi qalmaqlar,
Kózi qorıqqan burınnan-aq Sheyirxan.
Sol máhál tar kórindi oǵan keń jáhán.
Oń jaǵına qarap kórse Qurbanbek,
Qurshid penen Ádilxandı jetelep,
Sálem berdi Sultan menen Aqıljan.
Bulardı kórip batırdıń,
Basınan ketti qayǵı-dárt,
Qasında bir at jetelegen,
Shawıp keldi sol máhál,
Máliyka qubba periyzat.
Úsh qatını, eki birdey balası,
Atlanadı altawı da qalmaqqa.
Batır kirdi ǵayratqa,
Íshi ottay janadı,
Qan qıladı qalanı.
Zalım tuwǵan qalmaqqa,
«Alla»lap shawqım salǵanda,
Apır-topır boladı,
Aqıljanday periyzat,
Shiyrin jandı qıynadı.
Qasiydanı qolǵa alıp,
Xannıń «kózin bayladı»,
Qolın onıń bayladı,
At aldına saladı.
Kóp qalmaqtıń basına,
Qara kúnler tuwadı.
Patsha bende bolǵan soń,
Qurbanbekke baǵındı.
Kóp jıǵındı ayırıp,
Sonda Sultan periyzat,
Atın shawıp ketedi.
Toǵız joldıń bántine,
Hápzamatta jetedi.
Eki kózi oyılǵan.
Toǵız alqa boyında,
Qayır sorap, tilengen,
Maqsımǵa jaqın baradı,
Moynına shılbır saladı, —
Súyrep ala jóneydi!
Kópshilik sonda jám boldı,
Patsha menen Maqsım qızdıń,
Qamshı urıp basına,
Jıǵındı úsh aylandırıp aydadı.
Eldiń ayday jasları,
Sheyirxanday zalımdı,
Qara topqa bayladı...
Maqsımǵa gezek gelgende.
Aqıl degen periyzat,
Qumar kózini jasladı,
«Aytar sózim bar», deyip,
Qurbanbektey batırdıń,
Qılıshınan usladı.
— Arzım esit, Qurbanbek.
Noǵay jurttıń patshası,
Zalım edi Alawsha,
Paraxor boldı hákimiń,
Jalaxor boldı biyińiz,
Rehimsiz boldı bayıńız.
Noǵaylı degen elatta,
Jetim uǵlan, tul qatın,
Olar da boldı iyesiz,
Kambaǵal menen biyshara,
Qul bolıp júrdi bayıńa,
«Bul patshanıń basına,
«Kelsin úlken bále!» — dep,
Adamlarıń tiledi.
Ǵárip penen qáserdiń,
Jetim ósken balanıń,
Qul bolıp ósken elińniń,
Tilegi qabıl bolǵandı.
Alawsha degen patshańdı,
Sheyirxanday bul zalım,
Sebep penen óltirgen.
Jurtıńnıń endi qalmaqqa,
Bende bolıp qalǵanı,
Patsha menen iyshannıń,
Túsinseńiz batırım,
Peyli sebep bolǵandı,
Atań degen ol sorlı,
Molla menen iyshannıń
Aldawına inanıp,
Senińdeyin batırdı,
Barsa Kelmeske jibergen.
Jiberiwine sultanım,
Jalǵız ǵana qarındasıń,
Maqsım qız sebep bolǵandı.
Em suwlardı ákeliwge,
Barsa Kelmeske ketip.
Sultan qızdı alǵanıń,
Qurshidtay bala kórgeniń,
Mendey qızdı alǵanıń,
Ádildey bala kórgeniń,
Oylap kórsem bularǵa,
Maqsım qız sebep bolǵandı,
Ǵarǵadı onı qudayım!
Júre bersin ilayım,
Eki kózi gór bolıp!
Aynalayın, Qurbanım,
Óltirme sen Maqsımdı...
Sóytip sóylep turǵanda,
Ótken iske shıdamay,
Qurbanbektey batırdıń,
Qara biydey atası,
Qılısh penen saladı —
Maqsım qız ólip qaladı!
Qurbanbektey batırıń,
Ullı mayram toy berip,
Xalıqtı shad etedi.
Dushpanların mat qılıp,
Jeti paytax qalada,
Periyzat, bala-shaǵası,
Jám bolıp qawmı-qardashı,
Ólgenshe dáwran súredi.
Qurbanbektiń dáwirinde,
Noǵaylınıń elinde,
Hámme de jetti muratqa,
Sizler hám jetiń muratqa.