Қалада туратуғын Қалжанбай деген жасы үлкенимиздиң жети қыздан кейин көрген ул баласы бар. Аты Азамат. Әўлийеге ат айтып, Хорасанға қой айтып, кеттим бардым да көрген жалғыз ул перзенти болған соң, ҳәмме ағайин-туўған есигин ашыўдан сол баланы еркелетемиз.

— Қәне, Азамат, айтып жибер, үлкейген соң ким боласаң?

Азамат тегинликте үндейғоймайды. Кейин биримлеп сораймыз.

— Муғаллим боласаң ба?

— Яқ, — дейди ол бултыйып.

— Инженер боласаң ба?

— Яқ.

— Врач па?

— Яқ.

— Айтпақшы, поезд айдайтуғын шығарсаң?

— Айдамайман.

— Самолет па?

Буған да Азамат «яқ» деп жуўап береди. Ақыры, баласының кеўлиндегини таба алмай атырғанға Қалжанбай аға шыдамайды.

— Мениң балам министр болады, — дейди ийнинен қағып.

— Солай ма?

— Аўа.

— Министрдиң үлкен жумыс екенин қайдан биледи бул? — деймиз ҳайран болып.

— Билмей не қылады? Жан қоңсымыз министр. Бул сыртта ойнап жүрип бәрин көреди. Қоңсымыз жалтылдаған ақ «Волга» да келип түседи. Өзи де келисигин келистирип жүретуғын жигит. Саратанның ыссысында да ийнинен костюм, жағасынан галстук айрылмайды. Шоферы барып есигин ашпағанша ҳәргиз өзи қыймылдамас. Үйинде күнде қонақ. Сыйыры туўса да артынып-тартынып қутлы болсынға киятырғанлар. Айнасының бир көзи сынса үш-төрт адам жабылып келип оңлайды. Ийти қурттай қаңсыласа ветеринарлық «тез жәрдем» тайын. Балаларының аўзы басы батпақ жаққандай, шоколадқа былғанып жүреди. Соннан кейин бизиң бала министр боламан демей не дейди.

Қалжанбай ағаның бул әнгимесин талай мәрте еситкенбиз. Лекин, жасы үлкен шад болсын деп ҳәр қыдырып барғанда баяғы сораўды тәкирарлаймыз.

— Азамат, үлкейген соң ким боласаң?

— Министр боламан!

Кейинги ўақытлары жумыс аралап бир жылға дейин қол тиймей, жақында бардым. Азамат тәўир-ақ есейейин депти. Келип сәлемлесип атыр, бурын билмейтуғын еди.

— Қәне, Азаматчик, — дедим оны еркелетип, — үлкейсең ким боласаң? Министр боласаң ба?

— Яқ, — деди ол шарта.

— Ҳаў, неге? Түсинбей қалдын ба? Министр боласаң ба, деп атырман.

— Болмайман.

Мен аң-таң болып үйдегилерге қарадым. Олар «сорай бер» дегендей мыйықтан күлисти.

— Онда инженер боласаң ба?

— Яқ.

— Врач па?

— Яқ.

— Поезд айдайсаң ба?

— Айдамайман.

— Самолет па?

— Яқ,

— Ҳаў, енди не?

Қалжанбай аға әдеттегидей, баласы ушын өзи жуўап берди.

— Мениң балам институтқа муғаллим болады.

— Солай ма? — дедим мен Азаматқа қарап. Ол мақуллап басын ийзеди.

— Есейип, ақылына енейин депти ғо. Министрде муғаллимниң тәрбиясынан шығады ақыры.

— Ояғын ойлап атырған Азамат жоқ, — деди жасы үлкен күлип, — Оның бир лийкини бар. Отыра бер, кейин айтып беремен.

Шай ҳалқас үстиңде баяғы мәселеге қайта оралдық.

— Азаматтың муғаллим боламан деп атырғанының лийкини былай. Хабарың бар, быйыл Гүлнараны оқыўға киргиздим ғо. Баслап оқыўға үш күн қатнап еди, пахтаға алды да кетти. Бурыннан соңғы үйден шығып көрмеген қыз, көнликсе болар еди, деп анасы екеўимиз уўайымлап отырмыз. Айтқанындай арадан бес күн өтпей, қызымыз кеште қоңыраў етип тур.

— Мени неге пахтадан алып қалмадыңыз? — дейди өкпелеп.

— Ҳаў, не деп алып қаламыз?

— Аўырыў деп.

— Қудай сақласын! Бес-алты күнлик пахта өтип кетер, қаяқтағы аўырыўды шақырып...

— Онда басымызда болып атырған муғаллимнин үйине бир қой апарып таслаң.

— Неге?

— Сонда меннен норма сорамайды.

— Апарайық қарағым, әйтеўир сениң кеўлиң жай болса болар.

Қызымыздың оқыўға киргенине қоңсы-қобаға шашыў берейин деп байлап қойған бир қойымыз бар еди, ертеңине машынға салып, Гүлнараның берген адреси бойынша муғаллимниң қорасына апарып байладық.

— Муғаллим рахмет айтып атыр, — деди тағы бес күннен кейин қызымыз қоңыраў етип.

— Апарып бергенимизди еситип пе?

— Күнде телефоннан сөйлесип тур ғо! Соннан бери норма сорағанды қойды. Басқаларды трактордың свети менен тергизип атыр. Енди изимнен қашан келесиз?

— Ендиги ҳәпте барсақ болама?

— Болады.

— Қандай аўқат апарайық?

— Маған қандай аўқат болса да бола береди. Бирақ, муғаллимге бир түйетаўықты пүтини менен писирип, қасына еки шийше «Наполеон» қосып алып келиң.

— Ҳаў, кеше қой бердик ғо.

— Ол-үйине, бул-пахтаға?

— Алла бәрекелла! Ушыраған екенбиз. Усыннан бармасақ қызымыз қапа болады. Барайын десек келте жип гүрмеўге келмейди. Илаж жоқ. Азаматтың напақасып өзине үш дөңгелек велосипед әперейин деп түйип қойған едик, табылмағаны қайым болған екен, күнимизге жарады, бир түйе таўық болды. Жетпеген жағына кеңседен қарыз алып, Гүлнараның изинен барып қайттық.

Басыңды аўыртып не қылайын, пахта тамам боламан дегенше ийттен бир сүйек қарызлы болдық.

Оқыў басланды. Арадан он күн өтип еди, қызымыз тағы пул сорады. Жүз сом керек екен.

— География муғаллимимиз китап шығарыпты. Соны сатып алыўымыз керек.

— Сабақлық па?

— Яқ.

— Онда не кереги бар?

— Керек болмаса да аламыз. Жақында зачет болады. «Қолыңызда бир-бирден китап болмаса, аудиторияға кирмейсиз» — деди.

Илаж қанша? Жүз сом менен жарлы түсип қалмаспыз. Қызымыз қыйналмаса болар. Арадан тағы бир ай өтти. Гүлнара бир күни кеште мирәтнама әкелип тур.

«Қымбатлы Қалжанбай ҳәм Зухра!

Сизди елиў жасқа толған торқалы тойыма мирәт етемен. Ҳүрмет пенен Қарлыбай». Төменинде тойдың басланатуғын ўақты, мәкан жайы.

— Анасы, сен таныйсаң ба, Қарлыбай дегенди?

— Яқ.

— Мен де танымайман. Алжас болған шығар. Гүлнара, мына адамды биз танымадық ғой?

— Бизиң әдебият муғаллим ғой.

— Ол бизлерди қаяқтан таныйды.

— Танымайды.

— Танымаса да тойға шақырған ба?

— Студентлердиң ҳәммесиниң ата-анасына жазып берди.

— Әне қалас! Атын таўып алыўға қараған екен дә? Кемпир, жүз сомынды таярлап қоя бер!

— Аўа, жүдә сөйтип мени масқара қылажақсыз ба? — деди Гүлнара бултыйып.

— Неге масқара боласаң? Танымайтуғын адамға жүз сом пул апарсақ, жаманлығы аўқатын жемей, нан аўыз тийип-ақ кетермиз-дә!

— Яғаў, муғаллимниң тәмеси үлкен «Елиўге күнде шыға беремиз бе, себеп пенен миллий шапанлы болып қалайық, болмаса папақ я костюм-шалбар болса да бола береди» — деп ҳәммеге айтып жиберди.

Енди буған не дерсең «Ҳәр кимниң минген таўы бийик болсын» — деп, түсимде көрмеген Қарлыбайға миллий шапан тиктирип, той күни ийнине жаптым. Сирә «сен кимсең?» деп атырған бир адам болсеш, нан аўыз тийдик те қайттық.

Күйгениңнен айтасаң-аў, баяғылары студент дегенниң степендиясы өзине жетип шамаласар еди, быйылларғысы сирә мурт май болмайды екен. Айтыўға аты кенепаттай пул, лекин, алмай атырып келте салығы таяр турады: имтихан пәлен сом, зачет төлен сом, кураторға байрамда көйлек, ана муғаллимниң туўылған күни, мына муғаллимниң әкесиниң өлген күни, мынағурлы сом китапқа, анағурлы сом бармаған театрдың билетине, басыңды аўыртып не қылайын, биротала жамап кийип, жарма ишиўге қарадық. "Илгерилери дым таппадық дегенде азанда сары май, Азаматқа күнде бир шоколад пенен бир саққыз алып беретуғын едик. Олардың ҳәммеси қалды. Оған бул ыңғырыўлайды.

— Пул жоқ, — деймиз ҳәммемиз.

— Неге жоқ?! — деп тепсинеди ол.

— Көрмей атырсаң ба, Гүлнараның муғаллимине берип атырмыз... Әне, Азаматтың министр болмайман, муғаллим боламан деўиниң мәниси сонда...

Жақында мен Қалжанбай ағаның министр қонсысын институттың алдында ушыратып қалдым. Бир досты менен сөйлесип тур екен.

— Әй, ҳәзир министрликте баяғыдай маза жоқ, — деп атыр қасындағыға. — Тапқаның қонақ-қопсыдан аўыспайды. Жақында усы институттың тарийх муғаллими инсулт болыпты дейди. Соның орнына өтип алсам ба деп келип турман. Қәйдем ала ма, алмай ма, қардар көп деп еситип атырман...

«Ақыл жастан шығады» — деген усы, Қалжанбай ағаның қурттай баласы нениң неден абзал екенин қашшан абайлаған екен.

Qalada turatuǵın Qaljanbay degen jası úlkenimizdiń jeti qızdan keyin kórgen ul balası bar. Atı Azamat. Áwliyege at aytıp, Xorasanǵa qoy aytıp, kettim bardım da kórgen jalǵız ul perzenti bolǵan soń, hámme aǵayin-tuwǵan esigin ashıwdan sol balanı erkeletemiz.

— Qáne, Azamat, aytıp jiber, úlkeygen soń kim bolasań?

Azamat teginlikte úndeyǵoymaydı. Keyin birimlep soraymız.

— Muǵallim bolasań ba?

— Yaq, — deydi ol bultıyıp.

— Ínjener bolasań ba?

— Yaq.

— Vrach pa?

— Yaq.

— Aytpaqshı, poezd aydaytuǵın shıǵarsań?

— Aydamayman.

— Samolet pa?

Buǵan da Azamat «yaq» dep juwap beredi. Aqırı, balasınıń kewlindegini taba almay atırǵanǵa Qaljanbay aǵa shıdamaydı.

— Meniń balam ministr boladı, — deydi iyninen qaǵıp.

— Solay ma?

— Awa.

— Ministrdiń úlken jumıs ekenin qaydan biledi bul? — deymiz hayran bolıp.

— Bilmey ne qıladı? Jan qońsımız ministr. Bul sırtta oynap júrip bárin kóredi. Qońsımız jaltıldaǵan aq «Volga» da kelip túsedi. Ózi de kelisigin kelistirip júretuǵın jigit. Saratannıń ıssısında da iyninen kostyum, jaǵasınan galstuk ayrılmaydı. Shoferı barıp esigin ashpaǵansha hárgiz ózi qıymıldamas. Úyinde kúnde qonaq. Sıyırı tuwsa da artınıp-tartınıp qutlı bolsınǵa kiyatırǵanlar. Aynasınıń bir kózi sınsa úsh-tórt adam jabılıp kelip ońlaydı. Íyti qurttay qańsılasa veterinarlıq «tez járdem» tayın. Balalarınıń awzı bası batpaq jaqqanday, shokoladqa bılǵanıp júredi. Sonnan keyin biziń bala ministr bolaman demey ne deydi.

Qaljanbay aǵanıń bul ángimesin talay márte esitkenbiz. Lekin, jası úlken shad bolsın dep hár qıdırıp barǵanda bayaǵı sorawdı tákirarlaymız.

— Azamat, úlkeygen soń kim bolasań?

— Ministr bolaman!

Keyingi waqıtları jumıs aralap bir jılǵa deyin qol tiymey, jaqında bardım. Azamat táwir-aq eseyeyin depti. Kelip sálemlesip atır, burın bilmeytuǵın edi.

— Qáne, Azamatchik, — dedim onı erkeletip, — úlkeyseń kim bolasań? Ministr bolasań ba?

— Yaq, — dedi ol sharta.

— Haw, nege? Túsinbey qaldın ba? Ministr bolasań ba, dep atırman.

— Bolmayman.

Men ań-tań bolıp úydegilerge qaradım. Olar «soray ber» degendey mıyıqtan kúlisti.

— Onda injener bolasań ba?

— Yaq.

— Vrach pa?

— Yaq.

— Poezd aydaysań ba?

— Aydamayman.

— Samolet pa?

— Yaq,

— Haw, endi ne?

Qaljanbay aǵa ádettegidey, balası ushın ózi juwap berdi.

— Meniń balam institutqa muǵallim boladı.

— Solay ma? — dedim men Azamatqa qarap. Ol maqullap basın iyzedi.

— Eseyip, aqılına eneyin depti ǵo. Ministrde muǵallimniń tárbiyasınan shıǵadı aqırı.

— Oyaǵın oylap atırǵan Azamat joq, — dedi jası úlken kúlip, — Onıń bir liykini bar. Otıra ber, keyin aytıp beremen.

Shay halqas ústińde bayaǵı máselege qayta oraldıq.

— Azamattıń muǵallim bolaman dep atırǵanınıń liykini bılay. Xabarıń bar, bıyıl Gúlnaranı oqıwǵa kirgizdim ǵo. Baslap oqıwǵa úsh kún qatnap edi, paxtaǵa aldı da ketti. Burınnan sońǵı úyden shıǵıp kórmegen qız, kónlikse bolar edi, dep anası ekewimiz uwayımlap otırmız. Aytqanınday aradan bes kún ótpey, qızımız keshte qońıraw etip tur.

— Meni nege paxtadan alıp qalmadıńız? — deydi ókpelep.

— Haw, ne dep alıp qalamız?

— Awırıw dep.

— Quday saqlasın! Bes-altı kúnlik paxta ótip keter, qayaqtaǵı awırıwdı shaqırıp...

— Onda basımızda bolıp atırǵan muǵallimnin úyine bir qoy aparıp taslań.

— Nege?

— Sonda mennen norma soramaydı.

— Aparayıq qaraǵım, áytewir seniń kewliń jay bolsa bolar.

Qızımızdıń oqıwǵa kirgenine qońsı-qobaǵa shashıw bereyin dep baylap qoyǵan bir qoyımız bar edi, erteńine mashınǵa salıp, Gúlnaranıń bergen adresi boyınsha muǵallimniń qorasına aparıp bayladıq.

— Muǵallim raxmet aytıp atır, — dedi taǵı bes kúnnen keyin qızımız qońıraw etip.

— Aparıp bergenimizdi esitip pe?

— Kúnde telefonnan sóylesip tur ǵo! Sonnan beri norma soraǵandı qoydı. Basqalardı traktordıń sveti menen tergizip atır. Endi izimnen qashan kelesiz?

— Endigi hápte barsaq bolama?

— Boladı.

— Qanday awqat aparayıq?

— Maǵan qanday awqat bolsa da bola beredi. Biraq, muǵallimge bir túyetawıqtı pútini menen pisirip, qasına eki shiyshe «Napoleon» qosıp alıp keliń.

— Haw, keshe qoy berdik ǵo.

— Ol-úyine, bul-paxtaǵa?

— Alla bárekella! Ushıraǵan ekenbiz. Usınnan barmasaq qızımız qapa boladı. Barayın desek kelte jip gúrmewge kelmeydi. Ílaj joq. Azamattıń napaqasıp ózine úsh dóńgelek velosiped ápereyin dep túyip qoyǵan edik, tabılmaǵanı qayım bolǵan eken, kúnimizge jaradı, bir túye tawıq boldı. Jetpegen jaǵına keńseden qarız alıp, Gúlnaranıń izinen barıp qayttıq.

Basıńdı awırtıp ne qılayın, paxta tamam bolaman degenshe iytten bir súyek qarızlı boldıq.

Oqıw baslandı. Aradan on kún ótip edi, qızımız taǵı pul soradı. Júz som kerek eken.

— Geografiya muǵallimimiz kitap shıǵarıptı. Sonı satıp alıwımız kerek.

— Sabaqlıq pa?

— Yaq.

— Onda ne keregi bar?

— Kerek bolmasa da alamız. Jaqında zachet boladı. «Qolıńızda bir-birden kitap bolmasa, auditoriyaǵa kirmeysiz» — dedi.

Ílaj qansha? Júz som menen jarlı túsip qalmaspız. Qızımız qıynalmasa bolar. Aradan taǵı bir ay ótti. Gúlnara bir kúni keshte mirátnama ákelip tur.

«Qımbatlı Qaljanbay hám Zuxra!

Sizdi eliw jasqa tolǵan torqalı toyıma mirát etemen. Húrmet penen Qarlıbay». Tómeninde toydıń baslanatuǵın waqtı, mákan jayı.

— Anası, sen tanıysań ba, Qarlıbay degendi?

— Yaq.

— Men de tanımayman. Aljas bolǵan shıǵar. Gúlnara, mına adamdı biz tanımadıq ǵoy?

— Biziń ádebiyat muǵallim ǵoy.

— Ol bizlerdi qayaqtan tanıydı.

— Tanımaydı.

— Tanımasa da toyǵa shaqırǵan ba?

— Studentlerdiń hámmesiniń ata-anasına jazıp berdi.

— Áne qalas! Atın tawıp alıwǵa qaraǵan eken dá? Kempir, júz somındı tayarlap qoya ber!

— Awa, júdá sóytip meni masqara qılajaqsız ba? — dedi Gúlnara bultıyıp.

— Nege masqara bolasań? Tanımaytuǵın adamǵa júz som pul aparsaq, jamanlıǵı awqatın jemey, nan awız tiyip-aq ketermiz-dá!

— Yaǵaw, muǵallimniń támesi úlken «Eliwge kúnde shıǵa beremiz be, sebep penen milliy shapanlı bolıp qalayıq, bolmasa papaq ya kostyum-shalbar bolsa da bola beredi» — dep hámmege aytıp jiberdi.

Endi buǵan ne derseń «Hár kimniń mingen tawı biyik bolsın» — dep, túsimde kórmegen Qarlıbayǵa milliy shapan tiktirip, toy kúni iynine japtım. Sirá «sen kimseń?» dep atırǵan bir adam bolsesh, nan awız tiydik te qayttıq.

Kúygenińnen aytasań-aw, bayaǵıları student degenniń stependiyası ózine jetip shamalasar edi, bıyıllarǵısı sirá murt may bolmaydı eken. Aytıwǵa atı kenepattay pul, lekin, almay atırıp kelte salıǵı tayar turadı: imtixan pálen som, zachet tólen som, kuratorǵa bayramda kóylek, ana muǵallimniń tuwılǵan kúni, mına muǵallimniń ákesiniń ólgen kúni, mınaǵurlı som kitapqa, anaǵurlı som barmaǵan teatrdıń biletine, basıńdı awırtıp ne qılayın, birotala jamap kiyip, jarma ishiwge qaradıq. "Ílgerileri dım tappadıq degende azanda sarı may, Azamatqa kúnde bir shokolad penen bir saqqız alıp beretuǵın edik. Olardıń hámmesi qaldı. Oǵan bul ıńǵırıwlaydı.

— Pul joq, — deymiz hámmemiz.

— Nege joq?! — dep tepsinedi ol.

— Kórmey atırsań ba, Gúlnaranıń muǵallimine berip atırmız... Áne, Azamattıń ministr bolmayman, muǵallim bolaman dewiniń mánisi sonda...

Jaqında men Qaljanbay aǵanıń ministr qonsısın instituttıń aldında ushıratıp qaldım. Bir dostı menen sóylesip tur eken.

— Áy, házir ministrlikte bayaǵıday maza joq, — dep atır qasındaǵıǵa. — Tapqanıń qonaq-qopsıdan awıspaydı. Jaqında usı instituttıń tariyx muǵallimi insult bolıptı deydi. Sonıń ornına ótip alsam ba dep kelip turman. Qáydem ala ma, almay ma, qardar kóp dep esitip atırman...

«Aqıl jastan shıǵadı» — degen usı, Qaljanbay aǵanıń qurttay balası neniń neden abzal ekenin qashshan abaylaǵan eken.