Тоғайлар патшасы Арыслан, бир күни алдына Айыўды шақырып алыпты.

— Усы қараған тоғайлардың бирине төрелик етесиз, — депти оған.

— Әпиў етесиз, мен төре бола алмайман, — депти Айыў.

— Неге?

— Себеплери бар.

— Айтың себеплерин!

— Тақаллусин сорамасаңыз айтайын, — депти Айыў басын ийип. Арыслан патшалық тахтының дөгерегинде арман-берман жүрипти де:

— Мейли, айтың — депти қәҳәр менен.

— Төре бола алмаслығымның биринши себеби, ҳаялымның пейли-ықпалы буған сәйкес келмейди.

— Болғаны ма?

— Яқ. Екинши себеби — тоғайымыздың қәўли-қағыйдаларын ҳүрмет қыламан.

— Хош?

— Үшинши себеби — мениң үрим-путақларым көп.

— Тағы қандай себеплериңиз бар?

— Ең кейинги себебим, — ден саўлығым жақсы.

Тоғайлар патшасы Айыўға руқсат берип жиберипти де, сол заматтың өзинде барлық ақылгөйлерин алдына шақырыпты. Ақылгөйлери узақ ойласыпты, лекин, Айыў айтқан баҳананың мәнисин түсиндире алмапты.

— Бизиң мәсләҳәтимизден шетте қалған ким бар? — депти Арыслан қәҳәрленип.

— Тақсыр, бир қасық қанымнан кешсеңиз айтаман, — депти Түлки еки бүгилип.

— Айт!

— Гөҳиқап таўының етегинде қырық жыллық ғарры жигилдик бар. Соның түбинде Сарышунақ деген ғарры бөдене жасайды. Бул гәптиң тақаллусин бир айтса сол айта алады.

Арыслан көзди ашып-жумғанша Гөҳиқап таўының етегиндеги Сарышунақ бөденени алдырыпты.

— Айыў айтқан гәптиң тақаллусин бәлким сен түсиндирип берерсең! — депти Арыслан.

— Әжеп болады, патшайым! — депти Бөдене тәжим етип, — Лекин, еки шәртим бар.

— Ол қандай шәрт?

— Мен бул гәптиң тақаллусин тәнҳә өзиңизге айтаман. Екинши шәртим набада мениң гәпим кеўлиңизге мәлел келтирсе, бир қасық қанымнан кешиң.

Арыслан оған сөз берипти.

— Айыў төрениң — ҳаялымның пейли-ықпалы сәйкес келмейди, — дегени, «ҳаялымның, қолы таза, ол ҳеш кимнен ҳеш нәрсе алмайды. Ол ҳеш нәрсе алмаса, мен сизге беретуғынымды қаяқтан таўаман?» дегени.

— Хош, екинши себебиниң тақаллуси не?

— Тоғайымыздың қәўли-қағыйдаларын ҳүрмет қыламан, — дегени төрелер бар жерде қәўли-қағыйда бузылмай турмайды, мени ол жолға ийтермең дегени болады тақсыр!

— Үшиншисин айт.

— Мениң үрим-путақларым көп, депти Айыў. Бул демеклик — қашан болмасын бир күн мен сизге жақпай қалыўым турған гәп. Сонда мен себепли барлық үрим-путақларым жазықсыздан жәбир шегеди, дегени болады.

— Төртиншиси?

— Айыў төрениң «ден саўлығым жақсы» дегени, ҳәзир ол ҳеш нәрседен алағадасыз жасап атыр. Бийик мансапқа көтерилгеннен кейин ҳәмме оған ҳүрмет етеди, лекин, ертең түскен ўақтында алдындағы табағына қоян дәрет сындырып кетиўи мүмкин. Сол хорлыққа шыдай алмай, қәстеге гириптар боларман, дегени екен.

— Бәрекелла, бөденежан, — депти Арыслан рийза болып. — Туўры айттың, кишкене болсаң да мәрт екенсең, лекин енди өзиңниң қойған шәртиңниң мәнисин айт, не ушын буның тақаллусин тәнҳә өзиңе айтаман дедиң? Мениң менен жекпе-жек қалыўға қорықпадың ба?

Бөдене албырамастан жуўап берипти.

— Буның тақаллусин тәнҳә өзиңизге айтаман деўимниң мәниси — сиз Айыў айтқан ҳақыйқаттың бәрин мойынладыңыз, буны ҳәмме көргенде абырайыңыз түсер еди. Екиншиден, сиз бенен жекпе-жек қалыўға қорықпаўымның мәниси — Арыслан Бөденени жеп қойыпты деген ат, сизге мүнәсип болмайтуғынын түсинер деп исендим. Арыслан Бөдене айтқан төреликке жүдә рийза болыпты, ҳәм оны бир күн мийман етип, кейин өз уясына апарып таслатыпты.

Toǵaylar patshası Arıslan, bir kúni aldına Ayıwdı shaqırıp alıptı.

— Usı qaraǵan toǵaylardıń birine tórelik etesiz, — depti oǵan.

— Ápiw etesiz, men tóre bola almayman, — depti Ayıw.

— Nege?

— Sebepleri bar.

— Aytıń sebeplerin!

— Taqallusin soramasańız aytayın, — depti Ayıw basın iyip. Arıslan patshalıq taxtınıń dógereginde arman-berman júripti de:

— Meyli, aytıń — depti qáhár menen.

— Tóre bola almaslıǵımnıń birinshi sebebi, hayalımnıń peyli-ıqpalı buǵan sáykes kelmeydi.

— Bolǵanı ma?

— Yaq. Ekinshi sebebi — toǵayımızdıń qáwli-qaǵıydaların húrmet qılaman.

— Xosh?

— Úshinshi sebebi — meniń úrim-putaqlarım kóp.

— Taǵı qanday sebeplerińiz bar?

— Eń keyingi sebebim, — den sawlıǵım jaqsı.

Toǵaylar patshası Ayıwǵa ruqsat berip jiberipti de, sol zamattıń ózinde barlıq aqılgóylerin aldına shaqırıptı. Aqılgóyleri uzaq oylasıptı, lekin, Ayıw aytqan bahananıń mánisin túsindire almaptı.

— Biziń másláhátimizden shette qalǵan kim bar? — depti Arıslan qáhárlenip.

— Taqsır, bir qasıq qanımnan keshseńiz aytaman, — depti Túlki eki búgilip.

— Ayt!

— Góhiqap tawınıń eteginde qırıq jıllıq ǵarrı jigildik bar. Sonıń túbinde Sarıshunaq degen ǵarrı bódene jasaydı. Bul gáptiń taqallusin bir aytsa sol ayta aladı.

Arıslan kózdi ashıp-jumǵansha Góhiqap tawınıń etegindegi Sarıshunaq bódeneni aldırıptı.

— Ayıw aytqan gáptiń taqallusin bálkim sen túsindirip bererseń! — depti Arıslan.

— Ájep boladı, patshayım! — depti Bódene tájim etip, — Lekin, eki shártim bar.

— Ol qanday shárt?

— Men bul gáptiń taqallusin tánhá ózińizge aytaman. Ekinshi shártim nabada meniń gápim kewlińizge málel keltirse, bir qasıq qanımnan keshiń.

Arıslan oǵan sóz beripti.

— Ayıw tóreniń — hayalımnıń peyli-ıqpalı sáykes kelmeydi, — degeni, «hayalımnıń, qolı taza, ol hesh kimnen hesh nárse almaydı. Ol hesh nárse almasa, men sizge beretuǵınımdı qayaqtan tawaman?» degeni.

— Xosh, ekinshi sebebiniń taqallusi ne?

— Toǵayımızdıń qáwli-qaǵıydaların húrmet qılaman, — degeni tóreler bar jerde qáwli-qaǵıyda buzılmay turmaydı, meni ol jolǵa iytermeń degeni boladı taqsır!

— Úshinshisin ayt.

— Meniń úrim-putaqlarım kóp, depti Ayıw. Bul demeklik — qashan bolmasın bir kún men sizge jaqpay qalıwım turǵan gáp. Sonda men sebepli barlıq úrim-putaqlarım jazıqsızdan jábir shegedi, degeni boladı.

— Tórtinshisi?

— Ayıw tóreniń «den sawlıǵım jaqsı» degeni, házir ol hesh nárseden alaǵadasız jasap atır. Biyik mansapqa kóterilgennen keyin hámme oǵan húrmet etedi, lekin, erteń túsken waqtında aldındaǵı tabaǵına qoyan dáret sındırıp ketiwi múmkin. Sol xorlıqqa shıday almay, qástege giriptar bolarman, degeni eken.

— Bárekella, bódenejan, — depti Arıslan riyza bolıp. — Tuwrı ayttıń, kishkene bolsań da márt ekenseń, lekin endi ózińniń qoyǵan shártińniń mánisin ayt, ne ushın bunıń taqallusin tánhá ózińe aytaman dediń? Meniń menen jekpe-jek qalıwǵa qorıqpadıń ba?

Bódene albıramastan juwap beripti.

— Bunıń taqallusin tánhá ózińizge aytaman dewimniń mánisi — siz Ayıw aytqan haqıyqattıń bárin moyınladıńız, bunı hámme kórgende abırayıńız túser edi. Ekinshiden, siz benen jekpe-jek qalıwǵa qorıqpawımnıń mánisi — Arıslan Bódeneni jep qoyıptı degen at, sizge múnásip bolmaytuǵının túsiner dep isendim. Arıslan Bódene aytqan tórelikke júdá riyza bolıptı, hám onı bir kún miyman etip, keyin óz uyasına aparıp taslatıptı.